Pamięć autobiograficzna pamięć własnego życia

Transkrypt

1 Pamięć autobiograficzna pamięć własnego życia Pamięć autobiograficzna bywa niekiedy uważana za rodzaj pamięcią epizodycznej, ponieważ jest pamięcią zdarzeń z własnego życia, umożliwia podróż w czasie i świadome odtwarzanie i powtórne przeżywanie tego co zdarzyło się w przeszłości. Istnieją jednak subtelne różnice między obu rodzajami pamięci. Pamięć epizodyczna dotyczy zdarzeń zachodzących w wąskim przedziale czasowym, rzędu sekund, minut lub dni, pamięć autobiograficzna natomiast rozciąga się na dziesięciolecia. Pamięć autobiograficzna oprócz dominującego komponentu epizodycznego zawiera również komponent semantyczny. Badania z zastosowaniem testów psychologicznych wykazały podobną aktywację kory płata czołowego w obrazie fmri i PET, gdy zadanie opierało się na czystej pamięci epizodycznej, jak też gdy angażowało pamieć autobiograficzną. Zaznaczyły się jednak subtelne różnice. Podczas odtwarzania śladów pamięci autobiograficznej aktywne były obszary kory przedczołowej w obu półkulach; odtwarzanie śladów pamięci epizodycznej w większym stopniu angażowało korę w lewej półkuli (Asaf Gilboa, 2004). Wiedza autobiograficzna Informacja o przebiegu życia człowieka jest zawarta w hipotetycznej bazie danych, nazywanej wiedzą autobiograficzną. Wiedza autobiograficzna składa się z hierarchicznie ułożonych domen, takich jak (1) okresy życia, (2) zdarzenia ogólne mające miejsce w tych okresach, i (3) zdarzenia jednostkowe wchodzące w skład zdarzeń ogólnych. Okresy życia mogą pokrywać się z wiekiem kalendarzowym człowieka, częściej jednak dotyczą pewnych etapów jego działalności, np. kiedy byłem w szkole, podczas moich studiów na uniwersytecie, gdy moja rodzina mieszkała na wsi, gdy pracowałem w firmie X. Zdarzenia ogólne mogą powtarzać się w danym okresie życia, np. kolejne dni pracy w firmie, albo występować jednorazowo, np. gdy ktoś uczestniczył w zabawie sylwestrowej. Zdarzenia jednostkowe to np. wykonywanie poszczególnych czynności w danym dniu pracy, obiad w bufecie, ostra wymiana zdań z szefem. Zdarzenia występujące w jednym lub kilku okresach życia mogą obejmować różne dziedziny działalności człowieka, zwane tematami. Tematem może byc np. edukacja, obejmująca naukę w szkole podstawowej i średniej, studia uniwersyteckie, studia podyplomowe, praca zawodowa na przestrzeni całego życia, życie rodzinne (małżeństwo, wychowywanie dzieci, relacje z krewnymi). Wiedza autobiograficzna nie jest sztywnym rejestrem zdarzeń, lecz uwzględnia indywidualne cele życiowe danego człowieka, odzwierciedla jego potrzeby psychiczne i jest podporządkowana jego osobowości, czyli własnemu ja. Kodowaniem, przechowywaniem i wykorzystywaniem informacji objętej wiedzą autobiograficzną kieruje system celów, w skład którego wchodzą ogólne cele życiowe (osiągnięcie sukcesu zawodowego, wychowanie dzieci), system skryptów, czyli wiedza o charakterystycznym przebiegu przeżywanych zjawisk, poglądy własne i kształtowane przez otoczenie, czy nawet uprzedzenia i sugestie ze strony innych osób Sama wiedza autobiograficzna nie wystarcza do sprawnej kontroli aktualnych działań. Te wymogi spełnia pamięć epizodyczna, która jest bardziej elastyczna i subtelniej odzwierciedla bieżącą sytuację w otoczeniu. Pamięć epizodyczna w pamięci autobiograficznej Pojęcie pamięci epizodycznej nie jest jednorodne. W szerokim znaczeniu, spopularyzowanym przez Endela Tulvinga, jest to system pamięci długotrwałej o dużej pojemności, przechowujący informację o zdarzeniach w kontekście czasowym i

2 przestrzennym. Informacja ta odnosi się do osobistego ja doznającego podmiotu. Niektórzy badacze uznają pamięć epizodyczną jako bliską pamięci autobiograficznej, a nawet za jej synonim. Martin Conway natomiast rozróżnia pamięć epizodyczną krótko- i długoterminową. Pamięć epizodyczna krótkoterminowa to stosunkowo mało pojemny magazyn, w którym jest czasowo przechowywany zapis pojedynczego zdarzenia. Ponieważ w języku angielskim, inaczej niz w polskim, rzeczownik memory (pamięć) ma liczbę mnogą, Conway wykorzystujac tę właściwość zakłada, że zapisy zdarzeń, sukcesywnie przeżywanych i zapamiętywanych przez człowieka w ciągu dnia, utrzymują się w szeregowo ułożonych pamięciach epizodycznych (episodic memories), które można by nazwać po polsku jednostkami bieżącej pamięci epizodycznej. Zgodnie z tym założeniem, w każdej jednostce pamięci epizodycznej jest czasowo przechowywany ślad przeżytego doświadczenia, na które składają się jednoczesne lub szybko następujące po sobie zdarzenia o wspólnej strukturze pojęciowej. Przykładem doświadczenia może być droga studenta na wykład, w czasie której występują zdarzenia, takie jak jazda autobusem, ruch uliczny, widok mijanych budynków, obserwacja współpasażerów itp. Większość śladów bieżącej pamięci epizodycznej ulega zatarciu, ślady istotne natomiast zostają trwale zakodowane z pamięci długoterminowej i wchodzą do historii własnego życia. Krótkotrwała pamięć epizodyczna, która służy realizacji aktualnych celów w naszych codziennych działaniach, charakteryzuje się następującymi właściwościami. (1) Rejestruje bieżącą informację w aspekcie percepcyjnym, pojęciowym i emocjonalnym. Rejestr ten jednak nie reprezentuje dokładnie wszystkich cech danego zdarzenia, a tylko te, które są przedmiotem naszego zainteresowania, są ważne dla osiągnięcia danego celu, albo bezpośrednio nas dotyczą i angażują naszą osobowość. Na przykład, musimy pamiętać, że wychodząc z domu, zamknęliśmy drzwi. Nie są natomiast istotne szczegóły tej czynności, takie jak do której kieszeni włożyliśmy potem klucz. Dokładnym zapisem bywa tylko pamięć zdarzeń o silnym zabarwieniu emocjonalnym, zwłaszcza zagrażających bezpieczeństwu, zdrowiu lub życiu. (2) Każda jednostka pamięci epizodycznej rejestruje zdarzenia zachodzące w krótkim okresie czasu, zwanym oknem czasowym. Okno to otwiera się pod wpływem informacji o podjętym działaniu, a potem zamyka się, gdy działanie osiągnęło pożądany cel. Przejście do następnego działania powoduje otwarcie kolejnego okna. Informacja zawarta w oknach czasowych i zakodowana w szeregu jednostek pamięci epizodycznej, stanowi wzorzec, na podstawie którego można planować przyszłe działania. Chorzy z niepamięcią następczą, u których kodowanie bieżącej informacji jest upośledzone, nie potrafią tworzyć takich planów. (3) Ponieważ pamięć epizodyczna jest rodzajem pamięci deklaratywnej (świadomej), jej treść jest świadomie przeżywana. Wyrazem związku ze świadomością są wyobrażenia zdarzeń, głównie wzrokowe. Na przykład gdy ktoś naprawiał jakieś urządzenie i później rozważa swoją czynność, widzi przebieg kolejnych jej etapów w takiej samej kolejności, w jakiej rzeczywiście występowały. Czynność tę może póżniej wykonać sprawniej niż za pierwszym razem, gdy zajdzie potrzeba podobnej naprawy. Wzrokowy komponent pamięci epizodycznej ma perspektywę. Człowiek może widzieć dane zdarzenie z pozycji (perspektywy) obserwatora (np. przypominając sobie jazdę samochodem, jak gdyby byl pasażerem) albo z własnej perspektywy (wyobrażając siebie w roli kierowcy). Komponent wzrokowy odgrywa ważną rolę w powstawaniu i utrzymywaniu się śladów pamięciowych. Chorzy z uszkodzeniem kory mózgu powodującym agnozję wzrokową mają upośledzoną pamięć epizodyczną. (4) Ślady zdarzeń mało znaczących mają krótki żywot. Wiele z nich można jeszcze odtworzyć pod koniec dnia, a te, które ulegną konsolidacji podczas snu REM, również

3 nazajutrz. W ciągu następnych dni ich pamięć staje się coraz bardziej mglista. Tylko doświadczenia, które odnoszą się do naszego ja, zostają utrwalone w pamięci długoterminowej i wchodzą w skład wiedzy autobiograficznej. Conway rozróżnia dwie składowe pamięci zdarzenia: element epizodyczny, który rejestruje zdarzenie pod względem percepcyjnym, i szkielet koncepcyjny, określający właściwości ogólne (pojęciowe) zdarzenia, w tym jego odniesienie do osobowości. W takim układzie element epizodyczny można uważać za domenę pamięci epizodycznej, zaś szkielet koncepcyjny za tło semantyczne tego elementu. O integracji pamięci zdarzenia z wiedzą autobiograficzną i o utrwaleniu śladu w długotrwałej pamięci epizodycznej decyduje informacja zawarta w szkielecie koncepcyjnym, Powstawanie wspomnienia autobiograficznego Gdy chcemy przypomnieć sobie dawne zdarzenie, informacja o nim nie jest natychmiast dostępna. Najczęściej wydobywamy ją świadomie, przeszukując rejestry pamięci autobiograficznej. Niekiedy bywa pomocna jakaś wstępna informacja, którą wykorzystuje się jako wskazówkę ułatwiającą przypominanie sobie kolejnych szczegółów. Martin Conway śledził ten proces w warunkach eksperymentalnych. Swojemu badanemu rzucił hasło ROWER i polecił odtworzyć związane z nim zdarzenie. Człowiek ten natychmiast przypomniał sobie rower, przechowywany w garażu jego domu rodzinnego. Opowiedział jak jeździł na nim, gdy przyjeżdżał tam na wakacje, i że raz pojechał do pobliskiego pubu. Teraz dotarł do tego, o co chodziło opowiedział barwnie i szczegółowo, jak bawił się z przyjaciółmi, czyli odtworzył prawidłowo właściwe zdarzenie W realnym życiu mogą być stosowane i inne strategie. Przypomnienie sobie jednego zdarzenia może wywołać żywe wspomnienie innych współistniejących z nim zdarzeń. W innej znów sytuacji człowiek przegląda w myśli struktury pamięci autobiograficznej, penetrując tematy, okresy życia i zdarzenia ogólne. Często czynność tę wykonuje wielokrotnie, aż w sposób wiarygodny przypomni sobie zaszłe zdarzenie szczegółowe. Niekiedy wspomnienie autobiograficzne pojawia się spontanicznie, gdy jego treścią jest zdarzenie o dużym ładunku emocjonalnym. Takie wspomnienia, zwane fleszowymi, są typowe dla pourazowego zespołu stresowego. Ludzie zdrowi mogą nagle przypomnieć sobie zdarzenie pod wpływem przypadkowego bodźca, charakterystycznego dla tego zdarzenia. Zjawisko to opisał Marcel Proust: smak magdalenki zanurzonej w herbacie nagle obudził w nim żywe wspomnienie z dzieciństwa. Osobiście doświadczyła tego Dorthe Berntsen, badaczka pamięci autobiograficznej. Czekając wieczorem na autobus, zauważyła silne światła pędzącego samochodu. Nagle przypomniała sobie urodziny swojego młodszego brata, który z tej okazji dostał zabawkę-robota ze świecącymi oczami. Funkcjonowanie pamięci autobiograficznej jest przedmiotem zainteresowania nie tylko psychologów, lecz także neurologów i psychiatrów, ponieważ zaburzenia tej pamięci występują w różnych chorobach mózgu. Do badania pamięci autobiograficznej opracowano wiele testów. Poniżej opisane są najczęściej używane Test Galtona-Crovitza Po zapoznaniu się z listą 10 często używanych rzeczowników (święto, zwierzę, gwiazda) badany odtwarza epizod z kilku okresów życia, związany z tym hasłem: od dzieciństwa do ostatnich 5 lat. Za każdym razem eksperymentator zachęca go do podania jak największej liczby szczegółów dotyczących odtwarzanego zdarzenia. Każdą relację ocenia się w pięciopunktowej skali, uwzględniając liczbę szczegółów, związek ze zdarzeniem i barwność narracji.

4 Test był szeroko używany do badania zasięgu niepamięci wstecznej i przyczynił się do wykazania jej gradientu czasowego. Zarzucano mu małą swoistość (niemożność zróżnicowania pamięci epizodycznej i semantycznej) i ryzyko kwalifikowania przez badanego zdarzeń z różnych okresów życia jako związanych z tym samym hasłem. Wywiad pamięci autobiograficznej (Autobiographical Memory Interview, AMI) Test ten, umożliwia liczbową ocenę komponentu epizodycznego i semantycznego pamięci autobiograficznej w odniesieniu do różnych okresów życia. Wywiad poprzedza rozmowa z członkiem rodziny, mająca na celu zapoznanie się ze szczegółami życiorysu badanego. Badanemu zadaje się pytania dotyczące osobistej pamięci semantycznej i pamięci specyficznych zdarzeń (epizodycznej) w dzieciństwie, wczesnej młodości i w okresie bieżącym.. Prawidłowe odpowiedzi na pytania typu semantycznego otrzymują rangę 1,2 lub 3 zależnie od liczby elementów w pytaniu. Na przykład podaj nazwę pierwszej szkoły, do której uczęszczałeś otrzymuje rangę 1; podaj nazwiska trzech nauczycieli ze szkoły podstawowej rangę 1, 2 lub 3 zależnie od liczby pamiętanych osób. Odpowiedzi z zakresu pamięci epizodycznej otrzymują rangę 1-3 zależnie od stopnia bogactwa treści, żywości narracji i powiązań kontekstowych opisywanego zdarzenia. Badany otrzymuje 3 pytania epizodyczne i 3 pytania semantyczne z każdego okresu życia. Maksymalna liczba rang epizodycznych i semantycznych wynosi odpowiednio 27 i 21 dla każdego okresu życia. Wywiad autobiograficzny (Autobiographical Interview, AI) Jest to modyfikacją wywiadu pamięci autobiograficznej (AMI), opracowana przez Briana Levina i wsp. W tym teście badany sam wybiera i odtwarza po jednym epizodzie z różnych okresów swojego życia: dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały i ostatnie lata poprzedzające badanie. Epizod musi dotyczyć jednego zdarzenia trwającego od kilku minut do kilku godzin, osadzonego w kontekście czasowym i przestrzennym, osobiście dotyczącego osoby badanej. Po zakończeniu narracji badający zadaje pytania uzupełniające, mające na celu uzyskanie dodatkowej liczby szczegółów. Na koniec badany ocenia relacjonowany epizod pod względem ważności, aspektu emocjonalnego i żywości danego wspomnienia, jakie wywołuje. Treść i przebieg wywiadu podlega standaryzowanej kwantyfikacji. Odpowiednie rangi przypisuje się spontanicznej relacji badanego i dodatkowym odpowiedziom na pytania badającego. Zawarte w relacji szczegóły ocenia się pod względem charakteru epizodycznego (związki z kontekstem, osobiste przeżywanie ich przez badanego) lub semantycznego (nawiązanie do faktów i wiedzy ogólnej. Neuroanatomia pamięci autobiograficznej Badania wykonywano na zdrowych ludziach w trakcie badania czynności mózgu metodami neuroobrazowania (zazwyczaj PET) i za pomocą elektroencefalografii. Badanemu podawano hasło (np. kiedy ostatni raz byłeś mad morzem) i polecali odtworzyć związane z nim osobiste zdarzenia. Powstawaniu wspomnień towarzyszyła zwiększona aktywność obszarów lewej półkuli mózgu. Na początku procesu odtwarzania była pobudzona grzbietowo-boczna część kory przedczołowej. Stąd pobudzenie szerzyło się na część brzuszno-boczną. Zadaniem części brzuszno-bocznej kory jest weryfikacja zgodności wspomnienia z rzeczywistym zdarzeniem. Uszkodzenie tego obszaru może prowadzić do fałszywych wspomnień i konfabulacji. Potem kazano badanym utryymywać wspomnienie w pamięci. Aktywny był wtedy hipokamp i tylna część zakętu obręczy (pole retrosplenialne). Wspomnienia z dużym komponentem emocjonalnym uczynniały ciało migdałowate. Gdy badany żywo wyobrażał sobie zdarzenie, aktywne były okolice wzrokowe w placie potylicznym i co jest szczególnie ważne obszar

5 przedklinka i klinka na przyśrodkowej powierzchni półkuli mózgu. Przedklinek bowiem odgrywa główną rolę w powstawaniu wyobrażeń wzrokowych. Wyobrażenia wzrokowe Na koniec pobudzenie osiągało przyśrodkową powierzchnię lewej kory przedczołowej. Ten obszar jest wrażliwy na związek wspomianego zdarzenia z własnym ja. W jednym z eksperymentów okazał się on aktywny gdy badany oglądał wykonane osobiście przez siebie zdjęcia, ale nie przejawiał aktywności, gdy badany widział zdjęcia wykonane przez kogoś innego.