POZIOM ROZWOJU MORFOFUNKCJONALNEGO A STAN DOJRZAŁOŚCI PŁCIOWEJ DZIEWCZĄT WIEJSKICH Z LEGNICKO-GŁOGOWSKIEGO OKRĘGU MIEDZIOWEGO

Transkrypt

1 NR AN TRO PO MO TO RY KA POZIOM ROZWOJU MORFOFUNKCJONALNEGO A STAN DOJRZAŁOŚCI PŁCIOWEJ DZIEWCZĄT WIEJSKICH Z LEGNICKO-GŁOGOWSKIEGO OKRĘGU MIEDZIOWEGO THE LEVEL OF MORPHOFUNCTIONAL DEVELOPMENT OF THE RURAL GIRLS FROM COPPER MINE DISTRICT IN COMPARISON TO THEIR SEXUAL MATURITY Jarosław Domaradzki *, Zofia Ignasiak ** * dr Katedra Antropomotoryki AWF, Wrocław, ul. Banacha ** prof. dr hab. Katedra Antropomotoryki AWF, Wrocław, ul. Banacha Słowa kluczowe: zaawansowanie rozwoje, dojrzewanie płciowe, dziewczęta, cechy somatyczne i funkcjonalne Key words: growth advancement, girls maturation, somatic and functional traits STRESZCZENIE SUMMARY Cel pracy: W pracy naszej podjęliśmy próbę określenia zależności poziomu rozwoju somatycznego i funkcjonalnego od stanu dojrzałości płciowej, określonej wystąpieniem menarche, na tle wieku kalendarzowego. Materiał i metody: W pracy wykorzystano wyniki badań 137 dziewcząt w wieku 12,5 i 13,5 lat, mieszkających w wybranych wsiach Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego, u których zmierzono: wysokość i masę ciała, sumę 3 fałdów skórno-tłuszczowych, zaciskanie ręki na dynamometrze, rzut piłką lekarską 1 kg, stukanie w krążki ręką, skłon dosiężny, czas reakcji na bodziec świetlny, koordynację wzrokowo-ruchową. Do oceny istotności statystycznej różnic zastosowano jednoczynnikową analizę wariancji. Wyniki i wnioski: Wyniki wskazują, iż w omawianym przedziale wiekowym stan dojrzałości płciowej silnie różnicuje poziom rozwoju somatycznego, zdolności siłowe i szybkościowe. Obserwowano również nieznaczne obniżenie poziomu zdolności koordynacyjnych u dziewcząt bardziej zaawansowanych rozwojowo. Aim of work: In our work our we tried to estimate dependence of level of somatic and functional development from state of sexual maturity (menarche) on background of calendar age. Material and methods: We used results of investigations of 137 rural girls 12,5 and 13,5 years old. living in Copper Mine District. It was measured: body height and weight, sum of 3 skin-folds fatty tissue, strength of hand, 1 kg medical ball throw, hand tapping test, sit and rich, time of reaction onto light stimulus, co-ordination eye-hand movement. We used ANOVA to testify statistical differences in means. Results and conclusions: Results show, that in taken into account calendar age, state of sexual maturity differentiated level of somatic development, strength and speed abilities. Insignificant lower of level of co-ordination ability at more advanced girls was observed also. Wstęp W ostatnich latach notuje się wzrost zainteresowania badaczy problemami sekwencji zmian rozwojowych, zwłaszcza w odniesieniu do sfery funkcji organizmu. Szczególnie interesujące są okresy progresywnego rozwoju organizmu związane z dojrzewaniem płciowym. Powyższe zagadnienia są 55

2 Jarosław Domaradzki, Zofia Ignasiak analizowane w licznych pracach naukowych, [4, 6, 7, 3, 1, 2, 5]. Pokwitaniowe zmiany w budowie somatycznej nie pozostają bez wpływu na sprawność motoryczną. Aczkolwiek wskazuje się na pewne ogólne prawidłowości w kształtowaniu się motoryki młodzieży w okresie pokwitania, to wiele kwestii wymaga jeszcze wyjaśnienia. Zjawiska dysproporcji poziomu rozwoju somatycznego i funkcjonalnego dzieci w tym samym wieku kalendarzowym, związane z indywidualizacją tempa dojrzewania płciowego, były celem analiz wielu teoretyków i praktyków wychowania fizycznego i sportu. Jest to uzasadnione zarówno z pedagogicznego, jak i biologicznego punktu widzenia. W większości prac autorzy stosowali mniej lub bardziej złożone metody oceny wieku biologicznego, jak również sposoby relatywizacji wyników. Bywa jednak, iż powstałe w ten sposób metody są trudne do wprowadzenia w praktyce lekcji wychowania fizycznego czy treningu szkolnego, co zniechęca nauczycieli i trenerów do wcielania ich w życie. Najczęściej badacze koncentrują uwagę na analizie zmian sprawności fizycznej dzieci w funkcji wieku kalendarzowego, porównując poziom rozwoju poszczególnych cech somatycznych czy zdolności motorycznych [4, 8, 3, 1, 2]. Rzadziej zmienność poziomu sprawności motorycznej analizowana jest u dzieci w grupach wyodrębnionych ze względu na poziom dojrzałości płciowej [11, 12, 9, 10]. Nie bez znaczenia dla rozwoju biologicznego są też czynniki środowiskowe miejsca zamieszkania. Dotyczy to zarówno czynników społeczno-ekonomicznych, takich jak m.in. typ i wielkość miejsca zamieszkania (wieś-miasto), warunki rodzinne, czy stan skażenia środowiska naturalnego. Stąd wydaje się konieczne poszukiwanie jak najprostszych sposobów oceny zaawansowania dojrzałości płciowej i na jej tle poszukiwania różnic morfofunkcjonalnych. Celem pracy jest określenie zależności poziomu rozwoju cech somatycznych i funkcjonalnych od stanu dojrzałości płciowej i wieku kalendarzowego dziewcząt wiejskich z terenów ekologicznie zagrożonych Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego. Materiał i metody badań Jesienią 1998 roku w wybranych wsiach Legnicko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego przeprowadzono badania rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci klas I-VIII. Wsie w których prowadzono badania położone są w pobliżu dużych hut miedzi: Nielubia, Kromolin, Brzeg Głogowski i Kotla na zachód i północ od huty miedzi w Głogowie, a Rzeszotary i Rosochata na północ i wschód od huty miedzi w Legnicy. Gospodarka regionu zdominowana jest przez przemysł miedziowy, którego główne zakłady produkcji podstawowej, tj. kopalnie i huty zlokalizowane są na obszarze LGOM. Konsekwencją rozwoju przemysłowego regionu jest z jednej strony bogactwo ekonomiczne, ale z drugiej wysoki stopień skażenia środowiska naturalnego. Dla potrzeb niniejszej pracy wybraliśmy dane pomiarowe 137 dziewcząt wieku 12,5 i 13,5 roku. Dane dotyczące dojrzałości płciowej dziewcząt zostały uzyskane metodą status quo, prowadzącą do ustalenia częstości dziewcząt miesiączkujących i niemiesiączkujących w obu grupach wieku. Na podstawie zebranych informacji wyodrębniono dziewczęta miesiączkujące i niemiesiączkujące. Liczebności dziewcząt wynosiły odpowiednio: dziewczęta 12,5-letnie nie miesiączkujące 35 osób, dziewczęta 12,5-letnie miesiączkujące 30 osób, dziewczęta 13,5-letnie niemiesiączkujące 33 osoby, dziewczęta 13,5-letnie miesiączkujące 39 osób. Dziewczęta 12,5-letnie, u których pojawiła się menarche, określono jako wcześniej dojrzewające, natomiast dziewczęta, które w wieku 13,5 lat jeszcze nie zgłosiły pojawienia się pierwszej miesiączki, jako później dojrzewające. Do oceny poziomu rozwoju somatycznego posłużono się pomiarami: wysokości i masy ciała oraz sumy trzech fałdów skórno-tłuszczowych: na tylnej powierzchni ramienia, na wysokości kąta dolnego łopatki i nad grzebieniem biodrowym. W celu zdiagnozowania poziomu rozwoju motorycznego wykonano kilka prób pochodzących z testu Eurofit [13]. Objęły one: zaciskanie ręki na dynamometrze ręcznym (siła statyczna ścisku ręki), rzut piłką lekarską 1 kg znad głowy (siła eksplozywna kończyn górnych i pasa barkowego), stukanie w krążki ręką (szybkość ruchów kończyny górnej), skłon dosiężny (gibkość), czas reakcji prostej na bodziec świetlny, koordynację wzrokowo-ruchową. Na podstawie wyników badań obliczono podstawowe charakterystyki statystyczne. Do oceny istotności różnic między średnimi wszystkich grup zastosowano analizę wariancji ANOVA dla grup niezależnych. Różnice istotne na poziomie p < 0,05 oznaczono na wykresach pogrubioną czcionką. By stwierdzić, które średnie różnią się od siebie istotnie, przeprowadzono testy najmniejszych istotnych różnic (NIR). 56

3 Wyniki Charakterystyki statystyczne analizowanych parametrów oraz wartości testu F ANOVA i poziomy istotności testów NIR zamieszczono w tabelach 1-3. Stan zaawansowania biologicznego ma niezmiernie istotne znaczenie w praktyce pedagogicznej szkolnego wychowania fizycznego. Cechy somatyczne, będąc predyspozycjami morfologiczno-strukturalnymi, mają kluczowe znaczenie dla poziomu zdolności motorycznych określanych w piśmiennictwie zdolnościami kondycyjnymi [14]. W opracowaniach podnosi się kwestię uwzględniania stanu rozwoju biologicznego w ocenie poziomu sprawności motorycznej [11, 12]. Ustalenie progu dorosłości u dziewcząt nie przedstawia żadnej trudności. Pojawienie się pierwszej miesiączki jest jasno zdefiniowanym punktem końcowej fazy dojrzewania dziewczyny. Wysokie korelacje między tą cechą a innymi wskaźnikami rośnięcia i dojrzewania czynią wiek menarche doskonałym wskaźnikiem oceny procesu rozwojowego dziewcząt [15]. Badane grupy dziewcząt nie różnią się istotnie statystycznie gibkością oraz predyspozycjami koordynacyjnymi: czasem reakcji prostej na bodziec wzrokowy oraz koordynacją wzrokowo-ruchową (ryc. 1). Wskazuje to na fakt, że stan dojrzałości płciowej nie stanowi czynnika różnicującego w wyodrębnionym okresie wieku kalendarzowego. Międzygrupowe różnice wartości średnich pozostałych parametrów były istotne statystycznie. Prawie jednakowy kierunek związków ze stanem dojrzałości płciowej i wiekiem kalendarzowym wykazały wszystkie analizowane cechy somatyczne. Stan dojrzałości płciowej różnicuje dziewczęta w obu grupach wieku na korzyść tych, u których wy- Tabela 1. Parametry opisowe rozkładu analizowanych cech somatycznych i motorycznych badanych dziewcząt Table 1. Descriptive parameters of distribution of anlysed features of studied girls Parametr Niemiesiączkujące12,5 l Without menarche Miesiączkujące 12,5 l. With menarche Niemiesiączkujące13,5 l Without menarche Miesiączkujące 12,5 l. With menarche F p x sd v x sd v x sd v x sd v Wysokość ciała Body height 151,72 7,38 4,86 158,14 7,25 4,58 154,17 7,01 4,55 160,26 5,78 3,61 13,57 0 Masa ciała Body weight 41,08 6,66 16,21 49,97 12,14 24,29 46,99 9,26 19,71 53,46 10,30 19,27 13,17 0 Suma 3 fałdów sk.-t. Sum of 3 skin-folds 0,03 0,01 33,33 0,04 0,02 50,00 0,04 0,02 50,00 0,05 0,03 60,00 4,64 0 Siła ścisku ręki Hand grip 25,37 4,51 17,78 27,79 5,13 18,46 27,05 5,34 19,74 31,88 5,73 17,97 12,83 0 Rzut piłką lekarską Ball throw 613,66 118,15 19,25 700,00 132,93 18,99 715,50 164,08 22,93 739,04 121,97 16,50 7,52 0 Skłon dosiężny Sit and reach 229,51 51,27 22,34 264,25 59,79 22,63 255,60 39,09 15,29 250,67 80,02 31,92 1,78 0,15 Tapping test 130,10 21,24 16,33 134,92 23,61 17,50 121,90 9,07 7,44 122,40 18,61 15,20 3,11 0,03 Czas reakcji Time of reaction 35,58 7,19 20,21 36,06 7,53 20,88 35,85 6,81 19,00 38,00 7,05 18,55 0,8 0,5 Koordyn. Wzr.-ruch. Eye-movement co-ordination 36,28 23,87 65,79 35,74 21,86 61,16 36,94 18,35 49,68 40,54 23,25 57,35 0,29 0,83 Tabela 2. Testy NIR dla cech somatycznych Table 2. NIR tests for somatic traits Wysokość ciała Body height Masa ciała Body weight Suma 3 fałdów skórno-tłuszczowych Sum of 3 skin-folds ,00 2 0,00 2 0,05 3 0,19 0,06 3 0,03 0,31 3 0,05 0,91 4 0,00 0,20 0,00 4 0,00 0,14 0,01 4 0,00 0,27 0,36 57

4 Jarosław Domaradzki, Zofia Ignasiak Tabela 3. Testy NIR dla prób motorycznych Table 3. NIR tests for motor trials Siła ścisku ręki Hand grip Rzut piłką lekarską Ball throw Tapping test ,07 0,64 2 0,01 0,69 2 0,34 0,03 3 0,24 0,64 3 0,00 0,69 3 0,12 0,03 4 0,00 0,00 0,00 4 0,00 0,22 0,49 4 0,06 0,01 0,92 1 niemiesiączkujące 12,5-latki/without menarche; 2 miesiączkujące 12,5-latki/with menarche; 3 niemiesiączkujące 13,5-latki// without menarche; 4 miesiączkujące 13,5-latki//with menarche Rycina 1. Średnie wartości gibkości, czasu reakcji prostej i koordynacji wzrokowo-ruchowej w grupach dziewcząt Figure 1. Average values of agility, time of simple reaction and eye-movement co-ordination in groups of girls stąpiła miesiączka. Znaczenie wieku kalendarzowego jest mniejsze ze względu na fakt braku istotnych różnic pomiędzy dziewczętami wcześnie dojrzewającymi (12,5 roku z miesiączką) a starszymi koleżankami zarówno miesiączkującymi, jak i niemiesiączkującymi. Dziewczęta te pod względem somatycznym są lepiej rozwinięte aniżeli dziewczęta późno dojrzewające (13,5 roku bez miesiączki), które istotnie statystycznie różnią się od swoich miesiączkujących rówieśniczek (ryc. 2). W badaniach własnych dojrzałe płciowo 13,5- -latki różniły się istotnie statystycznie od wszystkich pozostałych grup dziewcząt. Można przypuszczać, że procesy związane z wystąpieniem miesiączki zapoczątkowują intensywniejszy rozwój siły. Czas jaki musi upłynąć do uzyskania przez mięśnie wyższych wartości siły jest jednak dłuższy. Potwierdza to fakt, iż średnie wartości siły ścisku ręki w grupie dziewcząt 12,5-letnich niemiesiączkujących i miesiączkujących (wcześnie dojrzewających) oraz 13,5-letnich niemiesiączkujących ( późno dojrzewających ) nie różniły się istotnie statystycznie, choć 12,5-latki miesiączkujące miały nieznacznie wyższe wartości siły spośród tych 3 grup. Szybkość to zdolność do wykonywania ruchów w jak najkrótszym czasie. Próbą mierzącą komponent energetyczny był rzut piłką lekarską. Próbą mierzącą komponent koordynacyjny był tapping 58

5 Rycina 2. Średnie wartości masy ciała, wysokości ciała i tkanki tłuszczowej w grupach dziewcząt Figure 2. Average values of body weight, body height and fatty tissue in groups of girls Rycina 3. Średnie wartości rzutu piłką lekarską i stukania w krążki w grupach dziewcząt Figure 3. Average values of ball throw and tapping test of upper limb in groups of girls 59

6 Jarosław Domaradzki, Zofia Ignasiak test szybkość ruchów kończyną górną. Kierunki różnic w tych próbach były odmienne. Jedyną grupą istotnie statystycznie odbiegającą wynikami próby mierzącej siłę eksplozywną były dziewczęta 12,5-letnie, u których menarche jeszcze nie wystąpiła. Różnice między pozostałymi grupami dziewcząt były nieistotne statystycznie. Może wskazywać to na duże znaczenie stanu dojrzałości płciowej w kształtowaniu się poziomu tej cechy funkcjonalnej. Wiek kalendarzowy nie różnicuje dziewcząt pod warunkiem, że osiągnęły one dojrzałość płciową określoną wystąpieniem menarche. Analiza częstotliwości ruchów wskazuje dość ciekawy kierunek różnic. Dziewczęta, u których nie wystąpiła miesiączka z danej grupy wieku kalendarzowego, uzyskały lepsze wyniki w próbie stukania w krążki od swoich miesiączkujących rówieśniczek (ryc. 3). Wystąpienie miesiączki niezależnie od wieku, powoduje obniżenie częstotliwości ruchów. O tym, że jest to przejściowe świadczy fakt, iż dziewczęta starsze uzyskały lepsze wyniki w próbie od koleżanek młodszych. Zjawisko powyższe wydaje się bardziej widoczne jeśli miesiączka występuje wcześniej, co potwierdzają większe różnice między niemiesiączkującymi i miesiączkującymi dziewczętami młodszymi aniżeli w grupach starszych. Różnice między miesiączkującymi 12,5-latkami ( wcześnie dojrzewające ) a obiema grupami dziewcząt starszych były istotne statystycznie. Dyskusja W badaniach własnych gibkość i zdolności koordynacyjne nie wykazały istotnych związków z tempem dojrzewania niezależnie od wieku. W odniesieniu do cech psychomotorycznych wielu autorów wskazuje na odmienne od zdolności kondycyjnych kierunki rozwoju zdolności warunkowanych sprawnością działania ośrodkowego układu nerwowego sugerując, iż dojrzewanie ośrodków nerwowych sterujących ruchem ma miejsce wcześniej przed zakończeniem dojrzewania płciowego [16, 3, 12]. Być może jest to związane z pewną złożonością poszczególnych predyspozycji. Czas reakcji stanowi swoistą właściwość organizmów, której nie da wytłumaczyć się jednym czynnikiem [17]. Z wiekiem ulega skracaniu do okresu pokwitania, po czym stabilizuje się, a największe przyrosty występują w młodszym wieku szkolnym, między 7-8 rokiem życia [12]. Zaawansowanie rozwojowe zdecydowanie zróżnicowało poziom rozwoju somatycznego. Jest to obserwacja zbieżna z obserwacjami innych autorów i oczekiwana. Analizowane parametry somatyczne należą do pierwszych, które reagują przyspieszonym rozwojem na zmiany hormonalne okresu pokwitania [18]. Zróżnicowanie poziomu rozwoju zdolności kondycyjnych pokrywa się częściowo z kierunkami różnic cech somatycznych. Dotyczy to przede wszystkim siły statycznej. Jest to wyjaśniane jednak silniejszym, w porównaniu z innymi zdolnościami kondycyjnymi, uwarunkowaniem siły statycznej predyspozycjami morfologiczno-strukturalnymi, czyli ogólnymi wymiarami ciała [11, 14]. W koncepcji nowoczesnej antropomotoryki wskazuje się na dualizm szybkości, która składa się z komponentu energetycznego siły eksplozywnej i koordynacyjnego częstotliwości ruchów [15]. Implikacją jest konieczność badania tej zdolności co najmniej dwiema próbami - na poziomie jej składowych a nie jedną syntetyczną. Wyniki badań własnych wskazujące nieco odmienne uwarunkowanie rozwoju siły eksplozywnej i szybkości ruchów stanem dojrzałości płciowej; korespondują w tym względzie z obowiązującą teorią. Wnioski 1. Uzyskane w pracy wyniki wskazują, że przyjęta metodologia oceny zróżnicowania morfofunkcjonalnego dziewcząt w tym samym wieku kalendarzowym, jako funkcji zaawansowania w rozwoju biologicznym, na podstawie wystąpienia menarche, jest wystarczająca dla potrzeb szkolnego wychowania fizycznego czy treningu sportowego. Powinna mieć zastosowanie w indywidualizacji procesu nauczania i treningu. 2. W analizowanym przedziale wieku zaawansowanie rozwojowe, związane ze stanem dojrzałości płciowej, wydaje się nie mieć wpływu na poziom gibkości i predyspozycje koordynacyjne. 3. Stan dojrzałości płciowej ma znaczenie w kształtowaniu się poziomu rozwoju cech somatycznych oraz zdolności siłowych i szybkościowych. 4. Wcześniejsze dojrzewanie, określone wystąpieniem miesiączki w młodszym wieku, wiąże się z zaawansowaniem rozwojowym i zwiększeniem wymiarów ciała, co upodabnia pod względem morfologii dziewczęta wcześnie dojrzewające do starszych dziewcząt również miesiączkujących. 5. Starsze dziewczęta, które miesiączkują, charakteryzują się istotnie statystycznie wyższym poziomem siły statycznej. Jedyną odstającą od pozostałych grup dziewcząt, pod względem poziomu 60

7 rozwoju siły eksplozywnej kończyn górnych, była grupa młodszych dziewcząt, u których pierwsza miesiączka jeszcze nie wystąpiła. Zaawansowanie w dojrzałości płciowej wydaje się przejściowo obniżać poziom rozwoju częstotliwości ruchów. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Janusz A, Ignasiak Z (red.): Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych. Cz. I. Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 1993: 36. [2] Janusz A, Ignasiak Z (red.): Populacja dzieci wiejskich w badaniach longitudinalnych. Cz. II. Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 1994: 42. [3] Mleczko E: Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem życia, Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF, 1991: 44. [4] Przewęda R: Uwarunkowania poziomu sprawności fizycznej polskiej młodzieży szkolnej. Z Warsztatów Badawczych. Warszawa, AWF, [5] Przewęda R, Trześniowski R: Sprawność fizyczna polskiej młodzieży w świetle badań z roku Studia i Monografie, Warszawa, AWF, [6] Raczek J: Tendencje przemian rozwoju sprawności motorycznej populacji szkolnej. w Raczek J (red.): Motoryczność dzieci i młodzieży aspekty teoretyczne oraz implikacje teoretyczne. Katowice, AWF, [7] Szopa J: Genetyczne i środowiskowe uwarunkowania rozwoju somatycznego między 7 a 14 rokiem życia: wyniki longitudinalnych badań rodzinnych. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF, 1990: 42. [8] Osiński W: Wielokierunkowe związki zdolności motorycznych i parametrów morfologicznych. Badania dzieci i młodzieży wielkomiejskiej z uwzględnieniem poziomu stratyfikacji społecznej. Seria: Monografie, Poznań, AWF, 1988: 261. [9] Domaradzki J: Zmienność wybranych cech rozwoju fizycznego dziewcząt wiejskich w świetle dojrzałości biologicznej. Materiały Konferencji Naukowej nt. Dziecko w środowisku zagrożonym ekologicznieprofilaktyka i problemy zdrowotne. Legnica, 1999a. [10] Domaradzki J: Tendencje rozwoju morfofunkcjonalnego dzieci wiejskich z terenów ekologicznie zagrożonych. Praca doktorska. Wrocław, AWF, 1999b. [11] Ignasiak Z: Uwarunkowania w rozwoju cech morfologicznych i motorycznych dzieci w młodszym wieku szkolnym w świetle zróżnicowanego wieku biologicznego. Studia i Monografie, Wrocław, AWF, 1988: 19. [12] Żak S: Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dzieci i młodzieży z populacji wielkomiejskiej na tle wybranych uwarunkowań somatycznych i aktywności ruchowej. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF, 1991: 43. [13] EUROFIT Europejski test sprawności fizycznej. Kraków, AWF, [14] Szopa J, Mleczko A, Żak S: Podstawy antropomotoryki. Warszawa-Kraków, PWN, [15] Milicer H: Wiek menarchy dziewcząt wrocławskich w 1966 roku w świetle czynników środowiska społecznego. Materiały i Prace Antropologiczne, 1976: 76. [16] Szopa J, Mleczko E, Cempla J: Zmienność oraz genetyczne i środowiskowe uwarunkowanie podstawowych cech psychomotorycznych i fizjologicznych w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 7 62 lat. Wydawnictwo Monograficzne, Kraków, AWF, 1985: 25. [17] Mleczko E: Zakres wahnięć behavioralnych w małej serii pomiarów czasu reakcji prostej u osobników płci męskiej i żeńskiej w populacji wielkomiejskiej w przedziale wieku 8 62 lat. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1988: 2. [18] Tanner J M: Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa, PZWL,