W sporcie wyczynowym o wyniku niejednokrotnie decyduje optymalna masa ciała zawodnika, jednak jej osiągnięcie czy utrzymanie bywa czasem trudne.

Transkrypt

1 Nauka o żywieniu 41 W sporcie wyczynowym o wyniku niejednokrotnie decyduje optymalna masa ciała zawodnika, jednak jej osiągnięcie czy utrzymanie bywa czasem trudne. Zaburzenia żywieniowe u zawodniczek W artykule omówiono skutki zaburzeń żywieniowych, występujących u zawodniczek, uprawiających niektóre dyscypliny sportu. Zwrócono uwagę na konsekwencje, jakie zaburzenia żywieniowe (określane mianem tzw. zespołu triady ) mają dla sfery hormonalnej oraz struktury tkanki kostnej. Przedstawiono stanowisko Amerykańskiego Towarzystwa Medycyny Sportowej i wynikające z niego zalecenia. Obejmują one diagnostykę zaburzeń, żywieniowych (wraz z prewencją), prowadzenie badań hormonalnych oraz przesiewowych kości, a także działania edukacyjne. SŁOWA KLUCZOWE: zaburzenia żywieniowe zaburzenia miesiączkowania osteoporoza. Prawidłowe żywienie, jego adekwatność w stosunku do potrzeb organizmu jest nieodzownym warunkiem zdrowia i dobrego samopoczucia. Wymagania żywieniowe zmieniają się w zależności od wieku, płci, aktywności fizycznej i stanu fizjologicznego. Wartość energetyczna diety powinna odpowiadać zapotrzebowaniu organizmu. Nadwyżka energii w diecie, w stosunku do zapotrzebowania, prowadzi do nadwagi, natomiast niedobór do zmniejszenia masy ciała. Na temat tego, jak powinni żywić się sportowcy, istnieje bardzo bogata literatura (2, 8, 12). Natomiast mało jest danych, dotyczących nieprawidłowego żywienia sportowców, chociaż problem ten istnieje i w niektórych dyscyplinach sportu przy- Sport Wyczynowy 2001, nr 5-6/

2 42 biera niepokojące rozmiary. Dotyczy on na ogół zawodników młodych, szczególnie kobiet. Zdaniem Wilmore a (21) w dyscyplinach, wymagających szczupłej sylwetki ciała, zaburzenia żywieniowe występują aż u 50% zawodniczek. Najczęściej powodem zaburzeń w odżywianiu sportowców jest zachwianie równowagi pomiędzy wydatkiem energetycznym a spożyciem energii, prowadzące do nadmiernego przyrostu tkanki tłuszczowej, mogącego być skutkiem unieruchomienia zawodnika na skutek choroby lub urazu (zapotrzebowanie energetyczne jest wtedy mniejsze niż w okresie treningu). Nieuwzględnienie tego faktu prowadzi do irracjonalnego strachu przed dalszym przyrostem masy ciała. Sportowiec próbuje się ratować, stosując różne diety. Niestety, często są one niefizjologiczne. Wielu sportowców, uprawiających dyscypliny, w których obowiązują kategorie wagowe, staje przed koniecznością obniżania masy ciała (m.in. zapaśnicy czy sternicy w osadach wioślarskich), aby pozostać w swojej kategorii wagowej. Częste ograniczenia w przyjmowaniu pożywienia są u nich przyczyną zaburzeń żywieniowych. Niekorzystne zachowania żywieniowe powoduje również konieczność utrzymania szczupłej sylwetki ciała, co jest specyfiką gimnastyki czy łyżwiarstwa figurowego. Rzadziej natomiast występują one u sportowców dyscyplin siłowych (18). Odsetek zawodniczek różnych dyscyplin sportu, u których występują zaburzenia żywieniowe, przedstawia ryc. 1. Przeprowadzone wśród zawodniczek badania ankietowe, dotyczące przyczyn Ryc. 1. Częstość występowania zaburzeń w odżywianiu się wśród kobiet uprawiających sport wyczynowo, reprezentujących następujące dyscypliny sportu: I - konkurencje techniczne (n = 98); II - wytrzymałościowe (n = 119); III - dyscypliny estetyczne (n = 64); IV - dyscypliny, w których obowiązują kategorie wagowe (n = 41); V - piłkę ręczną, koszykówkę, piłkę siatkową (n = 183); VI - siłowe (n = 17) w porównaniu z kobietami nieuprawiającymi sportu (n = 552). Dane zostały przedstawione jako wartości średnie z 95% przedziałem ufności (18).

3 Zaburzenia żywieniowe u zawodniczek 43 rozwoju zaburzeń żywieniowych, wykazały, że najczęściej są one skutkiem stosowania nieodpowiednich diet (37%), zmiany trenera (30%), kontuzji i chorób (30%), a także słownych komentarzy otoczenia na temat potrzeby obniżania masy ciała (19%) (tab. 1). Najcięższymi postaciami zaburzeń żywieniowych są anorexia nervosa (jadłowstręt) i bulimia nervosa (żarłoczność), których kryteria diagnostyczne podano w tab. 2 i 3, natomiast w przypadku zaburzeń gospodarki wodno-elektrolitowej może dojść nawet do śmierci. Sundgot-Borgen (18) opisuje przypadki śmierci gimnastyków, narciarzy i kolarzy. Wymienione w tabelach objawy nie zawsze występują łącznie, tym niemniej pojawienie się nawet niektórych z nich może podwyższać ryzyko wystąpienia zaburzeń endokrynologicznych, kostnych i psychicznych. Otoczenie, włącznie z trenerem, na ogół nie zauważa niekorzystnych zmian w zwyczajach żywieniowych kolegów i podopiecznych. Początkowo zainteresowani nie są zaniepokojeni tym faktem. Poszukują pomocy dopiero wówczas, gdy obniża się ich wydolność fizyczna. Powodem takiego zachowania jest mała wiedza, dotycząca objawów zaburzeń w odżywianiu. Częstym następstwem zaburzeń w odżywianiu kobiet, uprawiających sport, jest wtórny brak miesiączki (3, 20). Stwierdzono, że w niektórych przypadkach nawet małe niedobory energii, powstałe na skutek różnic między wydatkiem energetycznym a spożyciem energii, mogą odgrywać dużą rolę. Przez wiele lat wtórny brak miesiączki wiązano wyłącznie z długotrwałym intensywnym treningiem, gdyż zaburzenia cyklu miesiączkowego częściej dotyczą za- Przyczyny Tabela 1 Przyczyny zaburzeń żywieniowych u sportowców (8) n Częstość występowania (%) Stosowanie różnych diet Nowy trener Kontuzje (choroby) Słowne komentarze Niepowodzenia w szkole, oddalenie od domu 8 10 Problemy z partnerem 8 10 Problemy rodzinne 5 7 Choroba, wypadek w rodzinie 5 7 Śmierć bliskiego 3 4 Molestowanie seksualne (przez trenera) 3 4

4 44 wodniczek niż kobiet nieuprawiających sportu. Występują częściej w okresie startowym, przede wszystkim wśród uprawiających dyscypliny sportu, w których szczupłość sylwetki, a szczególnie Tabela 2 Kryteria diagnostyczne anorexii nervosa (jadłowstręt psychiczny) 1. Obawa przed otyłością, nawet wówczas, gdy jest wyraźny spadek masy ciała lub stała nadwaga. 2. Utrata 25% lub więcej należnej masy ciała i zahamowanie wzrostu o około 15% w stosunku do normy. 3. Pierwotny brak miesiączki u dziewcząt młodszych lub zanik miesiączkowania (amenorrhea) u starszych. 4. Uszkodzenia tkanki łącznej (więzadła, ścięgna). 5. Najczęściej występujące objawy psychiczne: irracjonalny strach przed otyłością, wypaczony obraz własnego ciała, brak akceptacji własnej sylwetki, niska samoocena, nerwowość i niepokój, depresja. 6. Sygnały ostrzegawcze: drastyczny spadek masy ciała, ciągła troska o pożywienie, noszenie luźnej odzieży i wielu jej warstw dla zamaskowania sylwetki, wprowadzenie wzmożonego reżimu treningowego, zmienność nastrojów unikanie spotkań towarzyskich połączonych z konsumpcją. niska masa ciała, odgrywają ważną rolę (dyscypliny wytrzymałościowe - 62%, estetyczne - 60%, dyscypliny, w których obowiązują kategorie wagowe - 50%), niż w dyscyplinach, gdzie czynnik ten odgrywa mniej istotną rolę (dyscypliny techniczne - 37%, sportowe gry zespołowe - 28%, dyscypliny siłowe - 22%) (18). Tabela 3 Kryteria diagnostyczne bulimii nervosa (żarłoczność) 1. Utrata kontroli nad zachowaniami żywieniowymi: powtarzające się okresy obżarstwa, tj. spożywanie dużych ilości pożywienia, najczęściej wysokokalorycznego, w krótkim czasie, nie przekraczającym dwóch godzin, przejadanie się w nocy. 2. Powtarzające się próby chudnięcia przez drastyczne ograniczanie posiłków, wywoływanie wymiotów, zastosowanie środków przeczyszczających lub diuretyków. 3. Częste wahania masy ciała na skutek chudnięcia lub przejadania się. 4. Najczęściej występujące objawy psychiczne: depresje po przebudzeniu, zaburzenia emocjonalne, ciągłe frustracje, potrzeba akceptacji otoczenia. 5. Sygnały ostrzegawcze: znaczący przyrost lub spadek masy ciała, codzienne ważenie się, odwiedzanie ubikacji po posiłku, depresyjny nastrój, ścisły post po okresie obżarstwa.

5 Zaburzenia żywieniowe u zawodniczek 45 Badania lekkoatletek wykazały, że nieprawidłowa funkcja gonad rzadko wywołana jest wyłącznie przez uprawianie sportu (14). Intensywny trening na ogół nie prowadzi do zaburzeń hormonalnych (16). Bardzo ważny jest status żywieniowy badanych. Frish i Mc Arthur (6) ogłosili w 1974 roku teorię krytycznej zawartości tłuszczu w ciele; dla zachowania prawidłowego cyklu menstruacyjnego jego zawartość nie może być niższa niż 17%. Na podstawie wyników późniejszych badań odstąpiono od tej teorii i wykazano, że także inne czynniki uczestniczą w tym procesie. Jednak tkanka tłuszczowa jest ważnym miejscem przemiany androgenów w estrogeny i estrogenów w 17-beta-estradiol, hormony, które utrzymują prawidłową funkcję osi podwzgórze-przysadka-jajniki. Dlatego Luck i Horvarth (9) argumentują, że zawodniczki bardzo szczupłe, na skutek niewystarczającej ilości tkanki tłuszczowej, nie są w stanie utrzymać produkcji estrogenów na optymalnym poziomie, co prowadzi do zaburzenia funkcji osi podwzgórzowo-przysadkowo-jajnikowej. Na zależność prawidłowej funkcji przysadki i podwzgórza (w zakresie syntezy hormonów gonadotropowych) od optymalnego pokrycia zapotrzebowania energetycznego organizmu w warunkach wysiłkowych wskazano już w latach osiemdziesiątych. Dowodem miały być - przede wszystkim - niski poziom trójjodotyroniny w osoczu i ujemny bilans energetyczny, stwierdzany u niemiesiączkujących zawodniczek (4, 22). Badania Kaiserrauer (7), prowadzone u biegaczek, wykazały obniżony poziom progesteronu w surowicy krwi oraz skróconą fazę lutealną, w porównaniu z kobietami grupy kontrolnej. Autorka wiąże te zaburzenia z niskoenergetyczną dietą oraz małą zawartością w niej białka i tłuszczu. W pracy Louks i Verdun (11) podano wyniki badań, dotyczące pulsacyjnego charakteru wydzielania luteotropiny (LH) przez przysadkę kobiet, poddanych wysiłkowi fizycznemu. Autorzy przypuszczają, że pulsacyjność wydzielania LH uzależniona jest od dostępności energii i że nie zakłóca jej stres, związany z wysiłkiem. Za potwierdzeniem tej hipotezy przemawia fakt, że u większości pacjentek, cierpiących na anorexia nervosa, stwierdzono wtórny brak miesiączki. Również u około 50% kobiet chorych na bulimię rejestruje się zaburzenia w miesiączkowaniu. Zaobserwowano, że u zawodniczek po okresie kontuzji, przy podwyższonej podaży energii i zredukowanych obciążeniach treningowych, następuje normalizacja menstruacji, przy czym żywienie odgrywa tu rolę pierwszoplanową (18). Istnieją również doniesienia, mówiące o tym, że zaburzenia cyklu miesiączkowego należy wiązać z wysoką zawartością błonnika, czym charakteryzuje się dieta zawodniczek, uprawiających dyscypliny wytrzymałościowe. Jednak nie wszyscy podzielają ten pogląd (14). W prowadzonych od wielu lat badaniach hormonalnych, dotyczących prawidłowego przebiegu cyklu miesiączkowego u zawodniczek, na ogół nie uwzględniano kobiet z zaburzeniami żywieniowymi. Nieuwzględnienie w badaniach czynnika żywieniowego nie pozwala jed-

6 46 nak na prawidłowe wnioskowanie. Przyczyny wtórnego braku miesiączki i nieregularności miesiączkowania nie są jeszcze w pełni wyjaśnione i wymagają dalszych badań. Aby zapobiec zmianom w wydzielaniu hormonów płciowych i w konsekwencji zaburzeniom cyklu menstruacyjnego, kobiety obciążone dużym wysiłkiem fizycznym powinny odżywiać się w sposób adekwatny do zapotrzebowania. Ponadto, kobietom niemiesiączkującym zaleca się zwiększenie podaży wapnia do wielkości co najmniej 1500 mg dziennie, aby wyrównać bilans tego pierwiastka w organizmie (cyt. za 18). Jest to niezwykle ważne z uwagi na fakt, że osoby z zaburzeniami odżywiania oraz wtórnym brakiem miesiączki zagrożone są osteoporozą (1, 16, 19). Tymczasem zawodniczki najczęściej traktują brak miesiączki jako wygodną sytuację bez świadomości, że tkanka kostna ponosi nieodwracalną szkodę. Osteoporoza jest chorobą, która charakteryzuje się obniżoną masą kostną oraz pogorszeniem się mikroarchitektury tkanki kostnej. Następstwem tych zmian jest zwiększona kruchość i łamliwość kości oraz ryzyko złamań. Zmniejszanie się gęstości kości jest procesem przebiegającym niepostrzeżenie, do momentu kontuzji w postaci złamań. Zaburzenia żywieniowe oraz zaburzenia hormonalne są szczególnie groźne dla kobiet w okresie, gdy kości osiągają szczytową masę. Mogą stać się przeszkodą dla uzyskania optymalnego poziomu masy kości, co da o sobie znać po 40-tym roku życia, tj. w okresie fizjologicznej utraty masy kostnej (15, 22). Prowadzone w latach 90-tych badania zawodniczek uprawiających różne dyscypliny sportu wykazały, że zaburzeniom żywieniowym oraz wtórnemu brakowi menstruacji towarzyszy istotne obniżenie gęstości kości (5, 16, 18, 22). Utrata masy kostnej u zawodniczki może dotyczyć całego szkieletu lub jego części, co zależy w pewnym stopniu od uprawianej dyscypliny sportu. Znany jest fakt, że wysiłek siłowy opóźnia utratę masy kostnej (13, 18). Nie u wszystkich zawodniczek z zaburzeniami miesiączkowania stwierdza się małą masę kostną. Stan szkieletu zależy bowiem od okresu trwania zaburzeń hormonalnych oraz czynników, które miały miejsce jeszcze przed zanikiem miesiączki, tj. czynników genetycznych, żywieniowych (przede wszystkim małej podaży wapnia) oraz z charakteru uprawianej dyscypliny sportu. Opisane powyżej trzy schorzenia, występujące u zawodniczek częściej niż w pozostałej populacji, określone zostały zespołem triady (22). Kobiety, u których stwierdzono obecność jednej komponenty triady, muszą zostać przebadane pod kątem dwóch pozostałych. Taką osobę należy poddać badaniom hormonalnym (hormony płciowe) i żywieniowym. U zawodniczek, u których występuje brak miesiączki, muszą być wyjaśnione wszystkie przyczyny tego stanu. Powinno się dążyć, aby - za pomocą odpowiedniego treningu i żywienia - przywrócić normalny status reprodukcyjny. Trzeba jednak mieć świadomość, że terapia żywieniowa jest długotrwała. Jeżeli czynność gonad po korekcji obciążeń treningowych nie wraca do normy,

7 Zaburzenia żywieniowe u zawodniczek konieczna jest kuracja hormonalna, mająca na celu niedopuszczenie do obniżenia gęstości tkanki kostnej. Zaburzenia żywieniowe u młodzieży uprawiającej sport mają poważniejsze następstwa niż u osób o umiarkowanej aktywności fizycznej. Dlatego rodzice, nauczyciele, trenerzy i sami sportowcy powinni być informowani o ich skutkach, występujących w okresie wzrostu i rozwoju, oraz wpływie na wydolność fizyczną. Powinna być prowadzona systematyczna edukacja na temat prawidłowego żywienia. Trenerzy nie powinni żądać od swoich młodych podopiecznych obniżania masy ciała (jeśli nie mają nadwagi). Wczesne wykrycie symptomów zaburzeń żywieniowych jest bardzo ważne z uwagi na długotrwały ich przebieg i trudności w leczeniu. W okresie leczenia nie należy całkowicie zaniechać treningu, jednak nie zaleca się udziału w zawodach. Badacze, zajmujący się tym problemem, zwracają uwagę, że nie można ignorować woli zawodniczek do utrzymania szczupłej sylwetki ciała i trzeba im pomóc, aby równocześnie były zdrowe. W czerwcu 1992 roku Amerykańskie Towarzystwo Medycyny Sportowej zwołało posiedzenie okrągłego stołu, do którego zaprosiło wielu specjalistów, w celu omówienia zespołu triady, coraz częściej obserwowanego u młodych zawodniczek (18). W podsumowaniu tej konferencji wskazano na konieczność: 1) ustalenia wskaźników diagnostycznych, dotyczących zaburzeń menstruacji, 2) analizy zaburzeń żywieniowych oraz opracowania zasad prewencji, 3) wprowadzenia 47 badań przesiewowych kości. Zalecono również podjęcie odpowiednich działań edukacyjnych, albowiem młode kobiety, uprawiające sport, należą do grupy, gdzie ryzyko wystąpienia tych trzech niebezpiecznych chorób jest podwyższone. Podkreślono, że nasza wiedza na ten temat wciąż jest ograniczona i wymaga rozszerzenia o wyniki nowych badań i obserwacji. Wszyscy uczestnicy konferencji byli zgodni co do tego, że dążenie do sukcesu nie może przesłaniać dbałości o zdrowie zawodnika. Piśmiennictwo 1. Beshgetoor D., Nichols J. F., Rego J.: Effect of training mode and calcium intake on bone mineral density in female master cyclists runners and non-athletes. International Journal of Sport Nutrition and Exercise Metabolism 2000, 10: Costill D. L.: Carbohydrates for exercise and dietary demands for optimal performance. International Journal of Sports Medicine 1988, 9: Drinkwater B. L., Bruenner B., Chesnut C. H.: Menstrual history as a determinant of current bone density in young athletes. Journal of American Medical Association 1990, 263: Edwards J. E. et al.: Energy balance in highly trained female endurance runners. Medicine and Science in Sports and Exercise 1993, 25: Evans W. J.: Diet and bone status in amenorrheic runners. American Journal of Clinical Nutrition 1986, 43:

8 48 6. Frish R. E., Mc Arthur J. W.: Menstrual cycles: fatness as a determinacy of minimum weight and height necessary for their maintenance or oncet. Science 1974, 185: Kaiserrauer S. et al.: Nutritional, physiological, and menstrual status of distance runners. Medicine and Science in Sports and Exercise 1989, 21: Lemon P.: Effect of exercise on protein requirement. Journal of Sports Science. 1992, 9 (Special Issue): Loucks A. B., Horvath S. M.: Athletic amenorrhea: a review. Medicine and Science in Sports and Exercise 1986, 17: Loucks A. B., Heath E. M.: Induction of low T3 syndrome in exercising women occurs at a threshold of energy availability. American Journal of Physiology 1994, 266: R817-R Loucks A. B., Verdun M., Heath M.: Low energy availability, not stress of exercise alters LH pulsatility in exercising women. Journal of Applied Physiology 1998, 84: Maughan R. J., Shirrefls S. M., Baxter-Jones A. D. G.: Nutrition and young athlete. Medicina Sportiva 2000, 4 (EE1): E51-E Mędraś M.: O ryzyku rozwoju osteoporozy u sportowców wyczynowych. Medycyna Sportowa 1997, 71: Nelson M. E., et al.: Diet and bone status in amenorrheic runners. American Journal of Clinical Nutrition 1986, 43: Sawicki A. i in.: Spożycie wapnia z mleka i jego przetworów w powiązaniu z występowaniem osteoporozy u kobiet. Żywienie Człowieka i Metabolizm 1997, 24: Snead D. B. et al.: Dietary patterns, eating behaviors, and bone mineral density in women runners. American Journal of Clinical Nutrition 1992, 56: Sundgot-Borgen J.: Risk and trigger factors for the development of eating disorders in female elite athletes. Medicine and Science in Sports and Exercise 1994, 26: Sundgot-Borgen J.: Die Triade von Eßstörungen, Amenorrhoe und Osteoporose. Isostar Sport Nutrition Fundation 1998, 7: Warren M. P., Brooks-Gunn J.: Delayed menarche in athletes: the role of low energy intake and eating disorders and their relation to bone density [w:] Hormones and sport. Eds.: Z. Laron, A. D. Rogal, New York 1998, Raven Press, v. 55: Wilmore J. H.: Eating and weight disorders in the female athlete. International Journal of Sport Nutrition 1991, 1: Wilmore J. H., Costill D. J.: Physiology of Sport and Exercise. Champaign 1999, Human Kinetics, p Yeager K. K., Agostini R., Nattiv A., Drinkwater B.: The female athlete triad : disordered eating, amenorrhea, osteoporosis. Medicine and Science in Sports and Exercise 1993, 25: