Prace naukowo badawcze. tych chorób na stan zdrowia w zależności

Transkrypt

1 Anna Haładyj 1 Monika Borakowska-Siennicka 2 Stan wiedzy pacjentów o chorobach przyzębia, profilaktyce oraz wpływie na stan zdrowia w zależności od poziomu ich wykształcenia Stomatologia Współczesna; vol. 21, nr 6, 2014, 8 15 Słowa kluczowe: choroby przyzębia poziom edukacji zdrowie ogólne Key words: periodontal diseases level of education general health Ze Studenckiego Koła Naukowego przy Zakładzie Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia Instytutu Stomatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 1 lek. dent. Anna Haładyj Z Zakładu Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia Instytutu Stomatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2 dr n. med. Monika Borakowska-Siennicka opiekun Studenckiego Koła Naukowego Kierownik Zakładu: prof. dr hab. n. med. Renata Górska dr n. med. Monika Borakowska-Siennicka Zakład Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia Instytutu Stomatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego ul. Miodowa 18, Warszawa tel./faks: m.borakowska@op.pl State of the patients knowledge about periodontal diseases, prophylaxis and influence on health condition according to their level of education Abstract It is well known, that dissemination of awareness and learning among the public about the possible influence of periodontal diseases on general health is imperative. Thus, in that study the evaluation of patients knowledge about periodontal diseases, prophylaxis and influence of that diseases on state of health depending on their level of education, were ascertained. 226 patients in the age above 40 years were studied by questionnaire. 38.5% respondents had higher, 42.5% secondary and 19% elementary education. The largest number of correct answers about symptoms of periodontal diseases, their influence on general health and ways with hygiene of oral cavity were given by group of patients with higher level of education. The least proper answers were noted in group of patients with elementary education. It was noted that the level of education had an essential influence on patients knowledge concerning periodontal diseases and pro-health awareness. Wiadomo, że szerzenie świadomości i wiedzy wśród społeczeństwa o możliwym wpływie chorób przyzębia na zdrowie ogólne jest niezbędne. Zatem w obecnym badaniu dokonano oceny wiedzy pacjentów o chorobach przyzębia, profilaktyce oraz wpływie tych chorób na stan zdrowia w zależności od poziomu ich wykształcenia. Badaniem ankietowym objęto 226 pacjentów po 40. roku życia. 38,5% badanych posiadało wykształcenie wyższe, 42,5 średnie, a 19% podstawowe. Największą liczbę poprawnych odpowiedzi na temat objawów chorób przyzębia, ich wpływu na ogólny stan zdrowia oraz stosunku do higieny jamy ustnej zaznaczyła grupa z wyższym wykształceniem. Najmniej trafnych odpowiedzi odnotowano w grupie pacjentów z wykształceniem podstawowym. Stwierdzono, że poziom wykształcenia w zasadniczy sposób wpływał na stan wiedzy pacjentów o chorobach przyzębia i świadomość prozdrowotną. Wstęp Choroby przyzębia są występującym masowo problemem zdrowotnym, który obejmuje nie tylko dorosłych, ale również młodzież i dzieci. Mię- 8 STOMATOLOGIA WSPÓŁCZESNA vol. 21, nr 6, 2014

2 dzynarodowa Organizacja Zdrowia zalicza choroby przyzębia do grupy chorób społecznych odsetek osób dotkniętych tym schorzeniem może dochodzić do 100% populacji, w zależności od utrzymywanej higieny jamy ustnej, wieku, płci, rasy, statusu socjoekonomicznego, nawyków żywieniowych, wykonywanego zawodu, intensywności palenia tytoniu. Wyniki badań Górskiej i wsp. (2012) przeprowadzone w sześciu miastach Polski wskazały, iż tylko 1% pacjentów nie wymaga działań profilaktyczno-leczniczych, a ponad 16% w grupie wiekowej lata ma zaawansowane zapalenie przyzębia. Liczne badania przeprowadzone w ciągu ostatnich lat potwierdziły negatywne skutki przewlekłego stanu zapalnego przyzębia na ogólny stan zdrowia. Poprzez zwiększenie odpowiedzi zapalnej organizm staje się bardziej podatny na rozwój chorób sercowo-naczyniowych (Stokowska 2009) oraz przewlekłej niewydolności nerek (Craig 2008). Zwiększa się ryzyko zachorowań na cukrzycę (Wożakowska-Kapłon i wsp. 2009), zapalenie płuc (Scannapieco i wsp. 2003), ma to też wpływ na przebieg i czas trwania ciąży (Borakowska-Siennicka, Górska 2006). Choroba przyzębia rozwija się w wyniku zakłócenia równowagi pomiędzy oddziaływującymi na tkanki przyzębia drobnoustrojami płytki nazębnej a mechanizmami obronnymi gospodarza. Czynniki modulujące odpowiedź organizmu oraz zwiększające jego podatność na rozwój zapaleń przyzębia, na które nie mamy wpływu, to determinanty (wyznaczniki), takie jak: wiek, płeć oraz czynnik genetyczny. Do czynników ryzyka należą: mikroflora jamy ustnej, palenie tytoniu, status społeczny, stres, cukrzyca, osteoporoza oraz choroby ogólnoustrojowe przebiegające z niedoborami immunologicznymi wrodzonymi lub nabytymi (Górska, Konopka 2013). Oprócz powyższych czynników ostatnio podkreśla się znaczący wpływ stylu życia, poziomu edukacji, czynników psychospołecznych oraz socjoekonomicznych na rozwój schorzeń przyzębia w populacji. Obecnie istnieją nieliczne badania wykazujące wpływ wykształcenia ogólnego, stylu życia i pozycji społeczno-ekonomicznej na częstość występowania chorób przyzębia. Choć z opóźnieniem, koncepcja poprawy stylu życia zyskuje ogromne znaczenie w odniesieniu do utrzymania zdrowego przyzębia. Podkreśla się celowość wprowadzenia edukacji prozdrowotnej i uświadamiania znaczenia poprawnej higieny jamy ustnej już od najmłodszych lat. Lekarze dentyści powinni informować wszystkich pacjentów o interakcji pomiędzy higieną jamy ustnej, stanem przyzębia a zdrowiem ogólnym. Wskazówki higieniczno-dietetyczne, informacje o ogólnodostępnych środkach profilaktyki powinny być przekazywane wszystkim pacjentom, niezależnie od poziomu wykształcenia, przychodu i wieku. Cel pracy Celem pracy była ocena stanu wiedzy pacjentów o chorobach przyzębia, ich profilaktyce oraz wpływie na stan zdrowia w zależności od poziomu ich wykształcenia. Materiały i metody Badaniem ankietowym składającym się z 15 pytań objęto 226 pacjentów w Zakładzie Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia WUM oraz Zakładzie Chirurgii Stomatologicznej WUM. W części ogólnej ankietowani udzielali informacji dotyczących płci, wieku i poziomu wykształcenia. Następnie zapytano o częstość wizyt u lekarza dentysty, technikę i częstotliwość mycia zębów, rodzaj używanej szczoteczki do zębów oraz stosowanie dodatkowych środków do higieny jamy ustnej. Zadano pytania, czy u pacjenta występuje krwawienie podczas szczotkowania, czy stracił zęby z powodu choroby przyzębia oraz czy kiedykolwiek miał usuwany kamień nazębny i piaskowanie zębów. Ponadto ankieta sprawdzała wiedzę respondentów w zakresie objawów chorób przyzębia oraz korelacji pomiędzy schorzeniami ogólnoustrojowymi a chorobami przyzębia. Na koniec poproszono pacjentów o wskazanie źródła informacji, dzięki któremu udzielili odpowiedzi. Uzyskane wyniki zostały poddane analizie i przedstawione na wykresach wykonanych w programie Excel. Wyniki W badaniu wzięło udział 226 pacjentów: 118 kobiet (52,2%) oraz 109 mężczyzn (48,2%) (ryc. 1). Większość ankietowanych to osoby po 40. roku życia 38,1% było Ryc. 1. Płeć ankietowanych Fig. 1. Respondents sex Ryc. 2. Wiek ankietowanych Fig. 2. Respondents age Ryc. 3. Poziom wykształcenia ankietowanych Fig. 3. Respondents level of education STOMATOLOGIA WSPÓŁCZESNA vol. 21, nr 6,

3 Ryc. 4. Jak często chodzi Pan/Pani do lekarza dentysty? Fig. 4. How often do you go to your dentist? Ryc. 5. Ile razy dziennie myje Pan/Pani zęby? Fig. 5. How many times do you brush your teeth during a day? Ryc. 6. Jakiej szczoteczki Pan/Pani używa? Fig. 6. Which kind of toothbrush do you use? w przedziale wiekowym lat, 25,2% to osoby po 61. roku życia (ryc. 2). Pytanie dotyczące poziomu wykształcenia pokazało, że 38,5% pacjentów to osoby z wykształceniem wyższym, 42,5% miało wykształcenie średnie, a 19% wykształcenie podstawowe (ryc. 3). Pytania dotyczące nawyków i postaw wobec metod higieny jamy ustnej wykazały, że 47,1% respondentów z wykształceniem wyższym chodziło do lekarza dentysty przynajmniej raz na pół roku. W grupie pacjentów z wykształceniem średnim 43,8% ankietowanych zgłaszało się na stomatologiczne wizyty kontrolne raz w roku, zaś 58,1% pacjentów z wykształceniem podstawowym odpowiedziało, że do lekarza dentysty zgłaszało się rzadziej niż raz w roku (ryc. 4). Większość ankietowanych z wykształceniem wyższym (65,5%) i średnim (62,5%) myła zęby dwa razy dziennie szczoteczką średnią (odpowiednio 52,7% oraz 62,1%). W grupie osób z wykształceniem podstawowym 39,5% osób myło zęby raz dziennie, ponad połowa osób z tej grupy również używała szczoteczki średniej (ryc. 5, 6). Okrężna technika mycia zębów była najczęściej stosowana w grupie osób z wykształceniem wyższym i średnim (35,6% oraz 41,3%). Technikę szorowania preferowało 51,2% ankietowanych z wykształceniem podstawowym. Co piąty respondent z wykształceniem wyższym łączy różne techniki szczotkowania (metoda kombinowana). Należy zwrócić uwagę, iż technika wymiatająca była stosowana przez respondentów ze wszystkich grup najrzadziej (ryc. 7). Płukanki i nici dentystyczne były najczęściej używanymi dodatkowymi środkami do higieny jamy ustnej odpowiednio 33,1% i 33,8% w grupie z wykształceniem wyższym oraz 40,3% i 19,4% w grupie z wykształceniem średnim. Niestety, aż 72,1% ankietowanych z podstawowym wykształceniem odpowiedziało, iż nie używało żadnych 10 STOMATOLOGIA WSPÓŁCZESNA vol. 21, nr 6, 2014

4 środków wspomagających utrzymanie zdrowia i higieny jamy ustnej (ryc. 8). Następnie pytania o krwawienie z dziąseł podczas szczotkowania, wcześniejszą utratę zębów z powodu choroby przyzębia oraz o to, czy kiedykolwiek były wykonywane skaling i zabieg piaskowania zębów, posłużyły do oceny poziomu higieny jamy ustnej pacjentów w zależności od ich poziomu edukacji. Na podstawie uzyskanych danych stwierdzono, iż poziom higieny jamy ustnej był najlepszy w grupie osób z wykształceniem wyższym, następnie średnim. U ankietowanych z podstawowym poziomem edukacji wykazano najgorszą higienę jamy ustnej. Ponad połowa pacjentów z wykształceniem podstawowym (58,1%) zauważała krwawienie podczas szczotkowania, aż 69,8% potwierdziło utratę zębów z powodu choroby przyzębia. Natomiast 79,3% osób z wyższym wykształceniem i 72,8% ze średnim nie zauważało krwawienia podczas szczotkowania. 87,4% pacjentów z pierwszej grupy nigdy nie straciło zębów z powodu schorzeń przyzębia, zaś w grupie drugiej wynik ten wyniósł już 58,3% (ryc. 9, 10). Należy podkreślić, iż 67,4% respondentów z wykształceniem podstawowym w przeszłości nigdy nie miało wykonanego zabiegu usunięcia kamienia nazębnego, z kolei 81,6% pacjentów z grupy pierwszej i 68,4% z grupy drugiej miało wykonany zabieg skalingu (ryc. 11). Aż 93% ankietowanych z trzeciej grupy i 70,7% z grupy drugiej nigdy nie miało zabiegu piaskowania zębów. W grupie z wykształceniem wyższym zabieg piaskowania przeprowadzony był u 44,8% pacjentów (ryc. 12). Wyniki uzyskane z tych dwóch pytań wyraźnie korelują z odpowiedziami odnośnie częstości wizyt u lekarza dentysty. Respondenci z podstawowym poziomem edukacji zostali najrzadziej poddani zabiegom profesjonalnego czyszczenia jamy ustnej, gdyż na stomatologiczne wizyty kontrolne udawali się z naj- Ryc. 7. Jaką techniką myje Pan/Pani zęby? Fig. 7. Which technique of toothbrushing do you use? Ryc. 8. Czy używa Pan/Pani dodatkowych środków do higieny jamy ustnej? Fig. 8. Do you use any additional oral aids? Ryc. 9. Czy obecnie krwawią Panu/Pani dziąsła podczas szczotkowania? Fig. 9. Do your gums bleed while you brush your teeth? STOMATOLOGIA WSPÓŁCZESNA vol. 21, nr 6,

5 Ryc. 10. Czy stracił Pan/Pani jakieś zęby z powodu chorób przyzębia? Fig. 10. Have you ever lost a tooth because of periodontitis? Ryc. 11. Czy miał/a Pan/Pani usuwany kamień nazębny? Fig. 11. Have you ever had scaling? Ryc. 12. Czy miał/a Pan/Pani zabieg piaskowania zębów? Fig. 12. Have you ever had sandblasting? mniejszą częstotliwością. Natomiast respondenci z pierwszej i drugiej grupy proporcjonalnie częściej zgłosili korzystanie z zabiegów skalingu i piaskowania zębów. W ankiecie zadano pytania dotyczące objawów chorób przyzębia i ich wpływu na ogólny stan zdrowia. Najczęściej zaznaczaną odpowiedzią wśród wszystkich respondentów na pytanie o to, co należy do objawów chorób przyzębia, było krwawienie z dziąseł. Pozostałe poprawne odpowiedzi (wypadanie, rozchwianie zębów oraz obnażenie korzeni zębów) były zaznaczane rzadko. Najwyższy procent poprawnych odpowiedzi został udzielony przez pacjentów z wyższym wykształceniem, następnie ze średnim. Najmniej poprawnych odpowiedzi zaznaczyli respondenci z podstawowym poziomem edukacji niestety, aż 44,6% z nich nie wiedziało, co należy do objawów chorób przyzębia (ryc. 13). Należy podkreślić, iż odsetek zaznaczonych dobrych odpowiedzi był niski i niesatysfakcjonujący wśród wszystkich poddanych badaniu pacjentów, bez względu na poziom wykształcenia. W pracy zbadano również poziom wiedzy pacjentów na temat wpływu chorób przyzębia na ogólny stan zdrowia. Respondenci zostali poproszeni o zaznaczenie schorzeń ogólnoustrojowych, które ich zdaniem mają związek z chorobami przyzębia. Najwięcej prawidłowych odpowiedzi wskazali ankietowani z wykształceniem wyższym, następnie ze średnim i z podstawowym wykształceniem. Niestety, odsetek poprawnych odpowiedzi był niski we wszystkich trzech grupach. Na podstawie przeanalizowanych odpowiedzi choroby sercowo-naczyniowe były najczęściej wybieraną poprawną odpowiedzią udzieliło jej 22,8% osób z wykształceniem wyższym, 15,8% z wykształceniem średnim oraz 12,9% ankietowanych w grupie z podstawowym poziomem edukacji. Drugą w kolejności najczęściej wybieraną poprawną odpowiedzią 12 STOMATOLOGIA WSPÓŁCZESNA vol. 21, nr 6, 2014

6 było ryzyko zachorowań na cukrzycę w grupie pierwszej stanowiła ona 8,4% wszystkich odpowiedzi, w drugiej 7,2%, natomiast w trzeciej 6,5%. Niepokojące jest to, iż 12,6% odpowiedzi udzielonych w grupie pierwszej, 24,5% w grupie drugiej i 35,5% w grupie trzeciej brzmiało: Nie wiem. Część respondentów uważa, iż choroby przyzębia mają wpływ na bezsenność i migreny. Uzyskane odpowiedzi wskazują, iż poziom wykształcenia ma wpływ na stan wiedzy i świadomość dotyczącą chorób przyzębia oraz ich wpływu na ogólny stan zdrowia. Natomiast trzeba podkreślić, iż poziom wiedzy na powyższy temat był w dalszym ciągu niski i niewystarczający wśród wszystkich badanych pacjentów (ryc. 14, 15). Ryc. 13. Co należy do objawów chorób przyzębia? Fig. 13. What are symptoms of periodontitis? Dyskusja W pracy odnotowano zależności pomiędzy poziomem wykształcenia a wiedzą na temat chorób przyzębia, ich profilaktyki i wpływu na ogólny stan zdrowia. Niemniej jednak na podstawie przytoczonych danych stwierdzono również, iż różnice w odsetkach poprawnych odpowiedzi pomiędzy grupami nie są znaczne. Osoby z wykształceniem wyższym (87 osób) wykazały się najwyższym poziomem świadomości prozdrowotnej i wiedzy, ankietowani z wykształceniem średnim (96 osób) odpowiadali nieznacznie gorzej, osoby z podstawowym poziomem wykształcenia zaznaczyły najniższy odsetek dobrych odpowiedzi. Należy podkreślić, iż respondentów z wykształceniem podstawowym było tylko 43, co mogło stanowić ograniczenie w interpretowaniu wyników ankiety. Natomiast biorąc pod uwagę to, iż ankiety były dostępne dla pacjentów od listopada 2013 do września 2014 roku, stanowi to wynik potwierdzający, iż osoby z wykształceniem podstawowym odpowiednio rzadziej zgłaszały się na kontrolne wizyty stomatologiczne i nie były świadome ich zna- Ryc. 14. Choroby przyzębia mają związek z... (poprawne odpowiedzi) Fig. 14. Periodontal diseases are connected with... (correct answers) Ryc. 15. Choroby przyzębia mają związek z... (niepoprawne odpowiedzi) Fig. 15. Periodontal diseases are connected with... (incorrect answers) STOMATOLOGIA WSPÓŁCZESNA vol. 21, nr 6,

7 czenia. Respondenci, którzy wzięli udział w badaniu, stanowili wyselekcjonowaną grupę pacjentów zgłaszających się do Zakładu Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia WUM oraz Zakładu Chirurgii Stomatologicznej WUM, a wyniki uzyskane z ich ankiet mogą nie reprezentować ogółu populacji. Natomiast potwierdzają to, iż mimo kontaktu z lekarzami dentystami, w tym specjalistami, wszyscy pacjenci, bez względu na poziom wykształcenia, wymagają ciągłej edukacji i opieki stomatologicznej. Do podobnych wniosków doszli Kalińska i wsp. (2010). Badanie ankietowe przeprowadzone przez nich w Zakładzie Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia WUM potwierdziło również braki w podstawowej edukacji badanych w zakresie związku stanu higieny jamy ustnej ze zdrowiem ogólnym oraz celowość uświadamiania i promocji zachowań prozdrowotnych. Na podstawie piśmiennictwa potwierdza się, iż istnieje zależność pomiędzy poziomem edukacji a stanem zdrowia jamy ustnej. Badanie przeprowadzone wśród 35-letnich mieszkańców Oslo wykazało, iż liczba utraconych zębów była znacząco wyższa u kobiet z wykształceniem podstawowym w porównaniu z pacjentkami z wyższym wykształceniem (Hansen 1977). W innym badaniu wykazano, iż poziom edukacji ma wpływ na stopień zaawansowania choroby przyzębia, stan higieny jamy ustnej oraz liczbę utraconych zębów (Nikias i wsp. 1977). Również w związku z poziomem wykształcenia pacjentów pozostają występowanie zapalenia dziąseł (Olivier i wsp. 1998), utrata poziomu przyczepu łącznotkankowego (Olivier i wsp. 2008, Olivier i wsp. 1991) oraz głębokość kieszonek (Olivier i wsp. 1991, Beck i wsp. 1990). Inne badanie (Gundala i wsp. 2010) potwierdziło związek pomiędzy wyższym poziomem wykształcenia a lepszym stanem zdrowia przyzębia wśród pacjentów. Do tych samych wniosków doszli Richard i wsp. (2000), którzy wskazują, iż poziom edukacji może być czynnikiem determinującym stan zdrowia przyzębia i wpływającym na poziom higieny jamy ustnej. Powyższe badania są zgodne z wynikami, które uzyskali autorzy pracy. Na podstawie odpowiedzi badanych stwierdzili oni, że osoby z wykształceniem wyższym i średnim bardziej dbają o zęby i przyzębie niż ankietowani z podstawowym poziomem wykształcenia. Związek pomiędzy statusem społeczno-ekonomicznym a stanem zdrowia, w tym zdrowiem jamy ustnej, jest dobrze poznany. Liczne badania wykazały, iż zdrowie jamy ustnej osób o niskim statusie społecznym jest proporcjonalnie gorsze w porównaniu z osobami zamożnymi, o wysokim poziomie życia, a przyczyny tych różnic są złożone (Locker 2000). Istnieją różnice spowodowane przez czynniki biologiczne (takie jak starzenie), które są normalne i nieuniknione w społeczeństwie. Niepełnosprawność i choroby ogólne mogą w dużym stopniu ograniczyć dostęp do usług zdrowotnych. Należy podkreślić, iż stan zdrowia jamy ustnej zależy od zachowań zdrowotnych jednostki i szeroko rozumianych czynników systemowych. Według koncepcji pól Lalonde a (1974) stan zdrowia jamy ustnej zależy aż w 50% od stylu życia jednostki. Jest to czynnik modyfikowalny, na który ma wpływ również poziom wykształcenia wybranej osoby. Modyfikacja stylu życia, uzyskanie wystarczającej wiedzy i świadomości prozdrowotnej może doprowadzić do wyrównania poziomu zdrowia i higieny jamy ustnej pomiędzy osobami z różnych grup społecznych. Oczywiste jest, iż wyższy poziom wykształcenia zapewnia jednostkom lepszą możliwość zrozumienia zachowań prozdrowotnych dotyczących jamy ustnej, natomiast osoby z niższym wykształceniem mogą mieć problemy z uświadomieniem sobie, jak istotne jest utrzymanie higieny jamy ustnej. Koniecznością staje się edukacja prozdrowotna wprowadzana już od najmłodszych lat w szkole podstawowej i gimnazjum. Powrót szkolnych higienistek stomatologicznych wydaje się jak najbardziej uzasadniony, gdyż to właśnie dzieciństwo jest okresem, w którym kształtujemy swoje nawyki higieniczne i podejście do własnego zdrowia. Po drugie, dla osób dorosłych wciąż niepodważalna jest rola lekarza dentysty, który pozostaje głównym źródłem informacji dla pacjentów na temat chorób przyzębia. Na podstawie przeprowadzonego badania stwierdzono, iż lekarz dentysta nadal pozostaje źródłem wiedzy, na które powołuje się większość pacjentów co czwarty ankietowany (25%) wskazał dentystę jako osobę, dzięki której znał odpowiedzi na powyższe pytania. Następnie najliczniej wymienianymi źródłami informacji były: internet (20%), telewizja (16%) oraz znajomi/rodzina (15%). W świetle tych danych lekarze powinni zwracać szczególną uwagę na edukację wszystkich pacjentów. Należy też zwiększyć zakres i częstość dostarczania przystępnych informacji podczas badań kontrolnych. Przeprowadzone badanie wskazuje na potrzebę podjęcia działań w kierunku zwiększenia świadomości społeczeństwa na temat wpływu zapaleń przyzębia na zdrowie ogólne poprzez wprowadzenie zasad prawidłowej higieny jamy ustnej oraz regularnych wizyt u lekarza dentysty do zdrowego trybu życia. Wnioski 1. Poziom edukacji może mieć istotny wpływ na stan wiedzy o chorobach przyzębia oraz na świadomość i zachowania prozdrowotne pacjenta. 2. Przeprowadzone badanie potwierdziło znaczne braki w podstawowym stanie wiedzy we wszystkich grupach wykształcenia dotyczące relacji pomiędzy chorobami przyzębia a schorzeniami ogólnoustrojowymi. 3. Poziom edukacji ma wpływ na stan wiedzy pacjentów w zakresie chorób przyzębia i ich 14 STOMATOLOGIA WSPÓŁCZESNA vol. 21, nr 6, 2014

8 profilaktyki, dlatego w świetle przeprowadzonych badań powinien ulec poprawie. Piśmiennictwo Górska R, Pietruska M, Dembowska E, Wysokińska-Miszczuk J, Włosowicz M, Konopka T: Częstość występowania chorób przyzębia u osób w wieku lat w populacji dużych aglomeracji miejskich. Dent Med Probl 2012; 49, 1: Stokowska W: Związek choroby przyzębia z chorobami serca i naczyń. Czas Stomatol 2009; LXII, 7: Craig RG: Interactions between chronic renal disease and periodontal disease. Oral Dis 2008; 14: 1-7. Wożakowska-Kapłon B, Filipiak KJ, Opolski G, Górska R: Związek chorób przyzębia z cukrzycą i nefropatią cukrzycową. Via Medica 2009; ISSN : Scannapieco FA, Bush RB, Paju S: Associations between periodontal disease and risk for nosocomial bacterial pneumonia and chronic obstructive pulmonary disease. A systematic review. Ann Periodontol 2003; 8, 1: Borakowska-Siennicka M, Górska R: Choroba przyzębia a poród przedwczesny i niska masa urodzeniowa noworodków w świetle badań klinicznych. Czas Stomatol 2006; LIX, 3: Górska R, Konopka T: Periodontologia współczesna. Med Tour Press Int, Warszawa Kalińska A, Górski B, Górska R, Zaremba M: Brak świadomości pacjentów na temat korelacji pomiędzy cukrzycą, chorobami układu sercowo-naczyniowego a zapaleniem przyzębia problem pacjentów czy lekarzy? Nowa Stomatol 2010; 3: Hansen BF: Caries experience in a Norwegian urban population. Community Dent Oral Epidemiol 1977; 5: Nikias MK, Fink R, Sollecito W: Oral health status in relation to socioeconomic and ethnic characteristics of urban adults in the USA Community Dent Oral Epidemiol 1977; 5: Oliver RC, Brown LJ, Löe H: Periodontal diseases in the United States population. J Periodontol 1998; 69: Oliver RC, Brown LJ, Löe H: Variations in the prevalence and extent of periodontitis. J Am Dent Assoc 1991; 122: Beck JD, Koch GG, Rozier RG, Tudor GE: Prevalence and risk indicators for periodontal attachment loss in a population of older community dwelling blacks and whites. J Periodontol 1990; 61: Gundala R, Chava VK: Effect of lifestyle, education and socioeconomic status on periodontal health. Contemp Clin Dent 2010; 1, 1: Richard P, Gururajarao TR, Chava V: Influence of lifestyle, gender and socioeconomic status as determinants of dental health behavior, periodontal status awareness. JPFA 2000; 14: Locker D: Deprivation and oral health: a review. Community Dent Oral Epidemiol 2000; 28: Lalonde M: A new perspective on the health of Canadians; A Working Document; Information Canada, Ottawa STOMATOLOGIA WSPÓŁCZESNA vol. 21, nr 6,