Bezpieczeństwo społeczne a zasada równości w społeczeństwie. Biedni pracujący w Unii Europejskiej

Transkrypt

1 1 Tomasz Jarocki Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Bezpieczeństwo społeczne a zasada równości w społeczeństwie. Biedni pracujący w Unii Europejskiej Wstęp Nierówności społeczne są charakterystycznym elementem wszystkich społeczeństw, czego konsekwencją może być zagrożenie problemem ubóstwa określonych osób bądź grup społecznych. Jedną z przyczyn je determinujących są dysproporcje w poziomie dochodów, które mogą wynikać z różnorodnych czynników uzależnionych od osób zagrożonych ubóstwem bądź od czynników zewnętrznych. Przeciwdziałanie istniejącym zagrożeniom jest jednym z zadań realizowanej przez poszczególne państwa polityki społeczno gospodarczej. Zmniejszanie poziomu ubóstwa jest elementów ograniczających zagrożenie wykluczenia społecznego. Za podstawową przyczynę ubóstwa bardzo często uznaje się złą sytuację na rynku pracy wyrażoną w dużym odsetku osób bezrobotnych. Celem artykułu jest wskazanie, iż posiadanie zatrudnienia nie jest wystarczającą przesłanką uniknięcia zagrożeniem ubóstwem. Na przykładzie Unii Europejskiej przedstawiona została skala zjawiska ubogich pracujących, którzy powinni być adresatami aktywnych instrumentów polityki społeczno ekonomicznej poszczególnych państw członkowskich UE. Ekonomiczne przyczyny zagrożenia bezpieczeństwa społecznego Zasada równości jest jednym z podstawowych praw we współczesnym państwie demokratycznym. Dotyczy wszystkich aspektów życia społecznego. Pisząc o zasadzie równości A. Śledzińska Simon wskazuje na formalny i materialny aspekt tego pojęcia. O ile pierwszy z wymienionych dotyczy traktowania wszystkich na takich samych zasadach, o tyle realizacja zasad równości w ujęciu materialnym polega ( ) na wyrównywaniu szans społecznych i tworzeniu warunków do osiągnięcia równych rezultatów. Gwarancja równości materialnej może prowadzić zatem do nierównego, asymetrycznego podziału dóbr w celu zapewnienia równości szans lub rezultatów 1. Jak wskazuje B. Jagusiak system ekonomiczny oparty na mechanizmie rynkowym nie tylko nie gwarantuje równości, ale generuje nieustanne nierówności społeczne, których wyrównanie ( ) zależy od czasu, miejsca, kulturowych, społecznych i politycznych uwarunkowań 2. Występujące nierówności ekonomiczne, których przyczyny często są niezależne od osób znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej, mają istotny wpływ na pojawienia się problemu zagrożenia ubóstwem, które w skrajnej postaci może przerodzić się w wykluczenie społeczne. E. Trafiałek, M. Trafiałek podkreślają, iż ubóstwo ma charakter wielowymiarowy, jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Z jednej strony oznacza niskie dochody, mierzone poziomem konsumpcji gospodarstw domowych (finansowe), z drugiej ograniczony dostęp do usług społecznych wielowymiarowych, takich jak: edukacja, świadczenia zdrowotne czy kultura 3. 1 A. Śledzińska-Simon, Zasada równości i zasada niedyskryminacji w prawie Unii Europejskiej, Studia BAS, 2011 nr 2(26), s B. Jagusiak, Bezpieczeństwo socjalne współczesnego państwa, Difin, Warszawa 2015, s E. Trafiałek, M. Trafiałek, Dylematy współczesności wokół biedy, marginalizacji i reintegracji społecznej, w: Innowacje w polityce społecznej XXI wieku. Przedsiębiorczość, Zmiana. Rozwój. Polityka społeczna, red. E. Trafiałek, Wydawnictwo Śląsk, Katowice 2014, s

2 2 Wskazać należy w tym kontekście na szereg grup społecznych, które z różnych przyczyn pozostają na obrzeżach życia społecznego, uczestnicząc w nim na poziomie marginalnym bądź nawet pozostając całkowicie poza nim. Wymienione elementy mogą mieć wpływ na zachwianie zasady równości w społeczeństwie. O ile w sensie formalnym można nie dostrzegać w tym względzie różnicy, znajdują one swe odzwierciedlenie w materialnych warunkach życia, a tym samym, zgodnie z definicją ubóstwa, brakiem możliwości realizacji określonych potrzeb życiowych na odpowiednim standardzie. Działanie na rzecz ograniczenia problemu ubóstwa rozpatruje się zazwyczaj w kategoriach bezpieczeństwa socjalnego. Występuje współzależność między systemem społecznym a ekonomicznym i politycznym. B. Jagusiak wskazuje, iż powoduje to nie tylko pojawiające się sprzeczności obszaru pogranicza między tymi systemami, ale coraz częściej staje się elementem oczekiwań na ich rozwiązywanie do polityki i państwa jako głównego jej podmiotu 4. Ograniczenie zasięgu ubóstwa najczęściej kojarzone jest z aktywnością z zakresu polityki społecznej. Nie można jednakże pomijać instrumentów prowadzonej polityki społeczno gospodarczej, poprzez której priorytety można osiągnąć pożądane efekty bez konieczności ingerencji wyspecjalizowanych instytucji i organizacji (publicznych i niepublicznych) działających na rzecz ograniczania ubóstwa. Instrumenty polityki gospodarczej opierające się na działaniach gospodarki rynkowej nie w każdym przypadku będą skuteczne. Polityka w zakresie ograniczania zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym opiera się w dużym stopniu na stosowaniu biernych formy pomocy, przejawiających się zazwyczaj w drodze transferów finansowych, najczęściej ze źródeł publicznych. Działanie na rzecz zmniejszania zasięgu ubóstwa powinno znacznie wykraczać poza bierne formy pomocy, poprzez stosowanie różnorodnych elementów aktywnej polityki społecznej oraz ekonomii społecznej 5. Zwrócić tu szczególną uwagę należy na znaczenie inwestycyjnej polityki społecznej. M. Grewiński definiuje ją jako działanie nastawione przede wszystkim na tworzenie kapitału ludzkiego (i społecznego) wśród pokolenia młodych. Inwestycja w przyszłość dokonuje się przede wszystkim poprzez aktywną politykę na rzecz rodziny i aktywną politykę rynku pracy oraz przez edukację i permanentne szkolenia 6. Ograniczanie nierówności społecznych nie ogranicza się jedynie do kwestii materialnych. Jednym z elementów je redukującym jest dostęp do usług społecznych, którego efektem jest rozwój kapitału ludzkiego. Są to, jak wskazują A. Szydlik-Leszczyńska oraz M. Leszczyński, działania stymulujące poprawę ogólnego poziomu wykształcenia, zdrowotnego, mobilności społecznej 7. Brak poczucia bezpieczeństwa związanego z brakiem zatrudnienia i/lub niedostateczną ilością środków finansowych może być przyczyną podejmowania szeregu decyzji dotyczącej własnej przyszłości, a które przy dużej skali zjawisk, mogą znaleźć swe odzwierciedlenie m.in. 4 B. Jagusiak, Bezpieczeństwo socjalne, dz. cyt., s Szerzej zob. m.in. K. Głąbicka Auleytner, Innowacje w aktywnej polityce społecznej, w: Innowacje dla bezpiecznego i zintegrowanego rozwoju. Aktywna polityka społeczna. Ekonomia. Bezpieczeństwo społeczne w przestrzeni europejskiej, tom I, red. E. Trafiałek, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2016, s M. Grewiński, Inwestycyjna polityka społeczna jako koncepcja odroczonego bezpieczeństwa socjalnego, w: Polityka społeczna dla bezpiecznego rozwoju, red. M. Leszczyński, M. Kubiak, Instytut Politologii Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015, s A. Szydlik-Leszczyńska, M. Leszczyński, Ekonomia rozwoju wobec nierówności społecznych, w: Innowacje dla bezpiecznego i zintegrowanego rozwoju. Kapitał. Gospodarka. Zarządzanie bezpieczeństwem, red. T. Jarocki, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2016, s.18.

3 3 w potencjale rozwojowym danego obszaru. W tym ujęciu zwrócić można uwagę na takie elementy jak: podejmowanie decyzji o migracji z powodów ekonomicznych, bądź chęci realizacji własnych aspiracji życiowych czy też odkładaniu w czasie decyzji o posiadaniu dzieci. W długiej perspektywie czasu może mieć to znaczący wpływ na rozwój regionalny. Problemy ubóstwa i wykluczenia społecznego mogą także przyczyniać się do szeregu innych zagrożeń, do których należy zaliczyć m.in. problemy zdrowotne czy też potencjalne możliwości wystąpienia bądź pogłębienia istniejących patologii społecznych bądź zachowań przestępczych. Wszystkie wyżej wymienione elementy wchodzą w zakres szeroko rozumianego bezpieczeństwa społecznego. Przy definiowaniu bezpieczeństwa społecznego podkreślane są nie tylko skutki ekonomiczne, ale również te, które dotyczą konieczności rozwoju jednostki. A. Skrabacz stwierdza, iż bezpieczeństwo społeczne oznacza ochronę egzystencjalnych podstaw życia ludzi, zapewnienie możliwości zaspokajania indywidualnych potrzeb (materialnych i duchowych) oraz realizację aspiracji życiowych przez tworzenie warunków do pracy, ochronę zdrowia oraz gwarancje emerytalne 8. Sytuacja na rynku pracy jest tym elementem, który w bezpośredni sposób odpowiada za poczucie bezpieczeństwa społecznego osób aktywnych zawodowo. Sytuacja na rynku pracy jako źródło zagrożenia ubóstwem W Unii Europejskiej składającej się z państw o bardzo zróżnicowanym poziomie rozwoju gospodarczo społecznego występują bardzo duże różnice w skali zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym 9. Za podstawę szacowania ich zakresu w UE przyjęto trzy wskaźniki: zagrożenia ubóstwem (po uwzględnieniu transferów społecznych) 10 ; deprywacji materialnej 11 oraz odsetka osób żyjących w gospodarstwach domowych o bardzo małej intensywności pracy 12. Źródeł ubóstwa i wykluczenia społecznego można doszukiwać w wielu dziedzinach życia. Analizując zagrożenia dla osób w wieku produkcyjnym, za jeden z najważniejszych elementów zagrażających poczuciu bezpieczeństwa uważa się niekorzystną sytuację na rynku pracy. Wynikać ona może z szeregu specyficznych czynników. Zależeć one mogą zarówno od funkcjonowania gospodarki światowej (m.in. następstwa procesów globalizacyjnych zachodzących w gospodarce, koniunktura gospodarcza), cechy charakterystyczne dla danego obszaru (m.in. dostępność komunikacyjna, infrastrukturalna, struktura gospodarki), jak również od struktury społecznej oraz stopnia dostosowania podaży pracy do wymogów gospodarki. Ważnym elementem wpływającym na sytuację na rynku pracy jest realizowana polityka społeczno gospodarcza. Dotyczyć to może takich kwestii jak z jednej strony unormowania prawa pracy związane z ochroną pracownika oraz możliwości wykorzystywania elastycznych form 8 A. Skrabacz, Bezpieczeństwo społeczne. Podstawy teoretyczne i praktyczne, Dom wydawniczy Elipsa, Warszawa 2012, s Zob. tabela Wskaźnik zagrożenia ubóstwem (po uwzględnieniu transferów społecznych) - jest obliczany jako udział osób, których roczny ekwiwalentny dochód do dyspozycji (po uwzględnieniu transferów społecznych) jest niższy od granicy ubóstwa, w ogólnej liczbie ludności. Granica ubóstwa ustalona jest na poziomie 60% mediany rocznych ekwiwalentnych dochodów do dyspozycji w danym kraju. 11 Udział osób w gospodarstwach domowych deklarujących brak możliwości realizacji ze względów finansowych ściśle określonych potrzeb. Szczegółowo zob. [ ]. 12 Wskaźnik bardzo niskiej intensywności pracy w gospodarstwach domowych - jest obliczany jako udział osób w wieku 0-59 lat mieszkających w gospodarstwach domowych o bardzo niskiej intensywności pracy, tzn. takich w których osoby dorosłe (w wieku lat) pracują mniej niż 20% ich całkowitego potencjału pracy, w ludności ogółem w tej grupie wieku.

4 4 zatrudnienia, jak też wykorzystywania instrumentów umożliwiających aktywny udział władz publicznych oraz innych podmiotów w kształtowaniu rynku pracy (wspieranie działań na rzecz podnoszenia przez pracowników kwalifikacji oraz kreowanie tworzenia nowych miejsc pracy). Analizując wpływ rynku pracy na poziom bezrobocia bardzo często zwraca się uwagę na stopę bezrobocia, mającą mieć decydujący wpływ na zagrożenie ubóstwem. Jak wskazano w tabeli 1 nie ma bezpośredniego przełożenia między poziomem bezrobocia a skalą zagrożenia ubóstwem. Zwrócić ponadto należy uwagę, iż są to dane uśrednione nie wskazujące różnic regionalnych oraz struktury osób bezrobotnych w szczególności zaliczanych do grup defaworyzowanych na rynku pracy 13. Tabela 1. Poziom bezrobocia w państwach UE o najwyższym i najniższym stopniu zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym w 2014 roku (w proc. ludności) Państwa o najwyższym stopniu zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym Państwa o najniższym stopniu zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym Bułgaria 40,1 11,4 Republika Czeska 14,8 6,1 Rumunia 39,5 6,8 Holandia 16,5 7,4 Grecja 36,0 26,5 Szwecja 16,9 7,9 Łotwa 32,7 10,8 Finlandia 17,3 8,7 Węgry 31,8 7,7 Dania 17,9 6,6 Chorwacja 29,3 17,3 Słowacja 18,4 13,2 Hiszpania 29,2 24,5 Francja 18,5 10,3 1 stopień zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym 2 stopa bezrobocia Źródło: Zestawienie własne na podstawie danych Eurostatu. Nie można jednak pominąć wpływu pozostawania bez zatrudnienia na standard życia. Kwestie te są bardzo ściśle powiązane ze sobą. Niemal połowa bezrobotnych w UE narażona jest na zagrożenie ubóstwem (tabela 2), po uwzględnieniu transferów socjalnych. Tabela 2. Zagrożenie ubóstwem osób bezrobotnych w Unii Europejskiej w 2014 roku w państwach o najwyższych i najniższych wynikach w tym zakresie UE-28 47,2% Państwa o najwyższym stopniu zagrożenia ubóstwem wśród bezrobotnych (w proc.) Państwa o najniższym stopniu zagrożenia ubóstwem wśród bezrobotnych (w proc.) Niemcy 67,4 Dania 27,5 Litwa 62,6 Francja 31,1 W. Brytania 57,0 Cypr 32,6 Estonia 54,7 Irlandia 35,6 Węgry 54,0 Holandia 36,3 Źródło: Zestawienie własne na podstawie: At-risk of poverty rate of unemployed persons, za: [ ]. Oceniając rynek pracy w kontekście bezpieczeństwa społecznego zwrócić należy uwagę na szereg innych czynników determinujących brak poczucia stabilizacji wśród osób posiadających 13 Wymienione kwestie nie są tematem analizy niniejszego artykułu.

5 5 zatrudnienie. W wielu przypadkach ich skutki znacznie wykraczają poza sferę gospodarstwa domowego uczestnika rynku pracy i mają wpływ na funkcjonowanie całej społeczności. Wymienić tu można m.in. strukturę gospodarki determinującą zapotrzebowanie na określone kwalifikacje i umiejętności. Brak działań na rzecz rozwoju innowacyjnego i wzrostu konkurencyjności przyczynia się do stopniowej peryferyzacji regionu, a tym samym braku zapotrzebowania na zawody o wysokiej wiedzy i kwalifikacjach. Wykonywanie pracy niezgodnej z posiadanymi kwalifikacjami oraz chęć samorealizacji i satysfakcji zawodowej jest czynnikiem sprzyjającym migracji; migracje do regionów o wyższym stopniu konkurencyjności są także powodowane przez dysproporcje w poziomie wynagrodzeń pomiędzy regionami o zróżnicowanym potencjale ekonomicznym. Konsekwencją może być osłabienie potencjału ekonomicznego danego regionu (niższy popyt wewnętrzny, odpływ kapitału); zatrudnianie w innej formie niż na umowę o pracę oraz zastępowanie umów na czas nieokreślony umowami na czas określony, powodujące brak możliwości korzystania z części praw pracowniczych i nie dające stabilności zatrudnienia; poziom wynagrodzeń nie zapewniający możliwości realizacji podstawowych potrzeb życiowych, czego następstwem jest wykształcenie się grupy społecznej określanej mianem ubogich pracujących 14. Należy także zwrócić uwagę na możliwości tworzenia nowych miejsc pracy i utrzymywania dotychczasowych przez przedsiębiorców. Poza koniunkturą rynkową oraz charakterem prowadzonej działalności wpływ na decyzję o zatrudnieniu bądź utrzymaniu miejsca pracy mają m.in. pozapłacowe koszty zatrudnienia pracowników oraz stopień ochrony pracy. Wzrost ochrony zatrudnienia sprzyja wzrostowi skali bezrobocia długookresowego i zmniejszeniu krótkookresowego 15. Ważnym elementem mającym wpływ na wzrost zatrudnienia, również osób z grup defaworyzowanych na rynku pracy, mają regulacje prawne umożliwiające korzystanie z pomocy publicznej przy tworzeniu nowych miejsc pracy 16. Nie można także pominąć problemu nierejestrowanego zatrudnienia. Sytuacja ta ma miejsce w różnej skali w poszczególnych regionach, w większym stopniu na obszarach o dużych problemach na rynku pracy i braku możliwości znalezienia alternatywnego zatrudnienia. W tym przypadku pracownicy pozbawieni są jakiejkolwiek ochrony prawnej i nie korzystają z żadnych praw pracowniczych. Zjawisko ubogich pracujących w Unii Europejskiej Podejmowanie działań na rzecz zmniejszenia ilości osób pozbawionych zatrudnienia jest jednym z priorytetów realizowanej polityki społeczno - gospodarczej. Podkreślić jednak należy, że samo posiadanie zatrudnienia nie jest wystarczającą przesłanką do stwierdzenia, iż zagwarantowane jest poczucie bezpieczeństwa socjalnego (czy też szerzej - społecznego) mieszkańców. Niezwykle ważnym elementem są oferowane warunki pracy, w tym wysokość 14 Zjawisko ubogich pracujących zostało szerzej omówione w dalszej części niniejszego artykułu. 15 Za: D. Kotlorz, Wybrane aspekty deregulacji rynku pracy, w: Deregulacja rynku pracy i koszty pracy jako determinanty wzrostu zatrudnienia, red. D. Kotlorz, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice 2009, s Przykładem może być Rozporządzenie Komisji (WE) NR 800/2008 z dnia 6 sierpnia 2008 r. uznające niektóre rodzaje pomocy za zgodne ze wspólnym rynkiem w zastosowaniu art. 87 i 88 Traktatu (ogólne rozporządzenie w sprawie wyłączeń blokowych), Dz.U UE nr L 214 z roku.

6 6 wynagrodzenia. Część społeczeństwa, bez względu na poziom rozwoju kraju, pomimo posiadanego zatrudnienia, nie jest w stanie zaspokoić z wynagrodzenia podstawowych potrzeb życiowych. Osoby takie można zaliczyć do grona ubogich pracujących 17. Pojęcie ubogich pracujących jest bardzo trudne do zdefiniowania. Kwestie definicyjne koncentrują się wokół trzech aspektów: zdefiniowania pojęcia osoby pracującej 18, wysokości uzyskiwanego wynagrodzenia oraz linii ubóstwa, czyli progu dochodów dla danego gospodarstwa domowego, poniżej którego można zakwalifikować daną osobę do grupy ubogich pracujących 19. Oficjalna definicja występuje wyłącznie w Stanach Zjednoczonych 20. W UE przyjęto, iż dotyczy to osób, których dochód rozporządzalny w gospodarstwie domowym jest niższy od progu ubóstwa 21. Na obszarze UE skalą zjawiska, według dostępnych danych, objętych jest około 9,5% pracujących (por. tabela 3). Duży wpływ na to zatrudnianie pracowników w niepełnym wymiarze czasu pracy. Tabela 3. Ubodzy pracujący w Unii Europejskiej z uwzględnieniem zatrudnienia w pełnym i niepełnym wymiarze czasu pracy Liczba ubogich pracujących ogółem Pracujący w pełnym wymiarze czasu pracy Pracujący w niepełnym wymiarze czasu pracy Unia Europejska 8,5 1 8,8 9,6 7,3 1 7,4 7,7 12,8 1 13,5 15,8 Państwa o największym odsetku ubogich pracujących Rumunia 16,8 18,6 19,5 14,2 15,3 14,8 57,4 58,0 62,0 Grecja 14,2 11,9 13,2 13,5 10,4 11,9 26,0 21,4 27,9 Hiszpania 11,3 10,9 12,6 9,4 9,3 10,2 22,2 19,0 22,9 Estonia 7,4 8,2 11,8 6,9 7,0 10,5 12,8 11,5 20,2 Włochy 9,1 11,1 11,1 8,4 9,5 9,6 13,7 18,6 17,4 Luksemburg 9,4 9,8 11,1 8,5 8,6 9,9 13,3 12,3 14,8 Państwa o najniższym odsetku ubogich pracujących Republika Czeska 3,6 4,1 3,6 3,4 3,8 3,3 5,5 8,9 6,4 Finlandia 5,1 3,9 3,7 3,9 3,4 3,1 14,2 6,5 8,5 Belgia 4,7 4,1 4,8 3,4 3,1 3,9 7,8 6,4 6,2 Dania 5,0 6,3 4,8 4,5 5,3 3,5 7,0 8,6 8,5 Holandia 4,7 5,4 5,3 4,1 4,6 4,6 4,6 5,4 5,1 1 dane dotyczą UE-27 Źródło: zestawienie własne na podstawie danych Eurostatu. Zjawisko ubogich pracujących jest elementem charakterystycznym dla wszystkich państw UE, choć występującym w bardzo różnej skali. Kluczowy wpływ na to mają dysproporcje 17 Working poor. 18 Dotyczy to w szczególności okresu zatrudnienia w określonej perspektywie czasu. 19 Eurofound, Working poor in Europe Poland, za: [ ]. 20 Według Bureau of Labour Statistics do grupy biednych pracujących zaliczane są osoby, które w ciągu ostatniego roku były aktywne zawodowo (pracowały bądź poszukiwały pracę) przez okres co najmniej 6 miesięcy (27 tygodni) i mieszkały w gospodarstwach domowych uznanych za ubogie (określane na podstawie ubóstwa absolutnego), zob. M. Wójcik Żołądek, Bieda pracujących. Zjawisko working poor w Polsce, Studia BAS, 2013 nr 4(36), s Eurostat, In-work poverty in the EU, 2010 edition, Luxembourg 2010, s.30.

7 7 w przeciętnym poziomie dochodów w ramach poszczególnych państw członkowskich. Określanie poziomu skali biednych pracujących na podstawie poziomu ubóstwa względnego powoduje, iż nie można porównywać na tej podstawie poziomu życia 22. Przyczyn zjawiska upatrywać zarówno w czynnikach ekonomicznych, jak również społecznych, bardzo często niezależnych od osób zaliczanych do grupy ubogich pracujących. Analizując przyczyny o charakterze ekonomicznym podkreślić należy, iż mogą mieć one zarówno charakter globalny, jak też mieć podłoże w czynnikach lokalnych. Warto jednakże zwrócić uwagę na fakt, iż zjawisko ubóstwa pracujących dotyka przede wszystkim osób o niskim wykształceniu oraz kwalifikacjach niedostosowanych do współczesnego rynku pracy. Wśród czynników o charakterze ekonomicznym wymienić należy m.in. postępujący proces globalizacji w gospodarce światowej charakterystycznym jego elementem jest przemieszczanie się kapitału między poszczególnymi państwami i regionami świata w celu zwiększenia jego konkurencyjności, w tym zmniejszania kosztów produkcji. Tym samym globalizacja powoduje presję na grupy o najniższych kwalifikacjach zawodowych dotyczącą obniżenia dochodów w celu zwiększenia ich pozycji konkurencyjnej na rynku pracy 23 ; outsourcing przeniesienie świadczenia usług do przedsiębiorstw zewnętrznych nie niesie za sobą żadnych korzyści dla gospodarki poza obniżeniem kosztów pracy. Bezpośrednim skutkiem tych działań jest obniżenie wynagrodzeń, a tym samym wzrost zagrożenia ubóstwem 24 ; procesy migracji zwiększające konkurencję na rynku pracy w szczególności w zawodach nie wymagających wysokich kwalifikacji; zatrudnianie na umowy na czas określony, nie zapewniające stabilizacji pracy w przypadku UE problem ten szczególnie istotny jest w Polsce, Hiszpanii, Portugalii i Chorwacji, w których ilość osób zatrudnionych na czas określony przekracza 20% ogółu zatrudnionych 25. Do drugiej grupy zaliczyć można czynniki charakterystyczne dla określonych obszarów (państw bądź wchodzących w ich skład regionów), które charakteryzują się niższym od przeciętnego poziomu konkurencyjności oraz średniego poziomu wynagrodzeń. Wymienić w tym kontekście można m.in. obszary o dużych problemach o charakterze strukturalnym, w tym wysokiej stopie bezrobocia, na obszarze których występuje rynek pracodawcy; niski przeciętny poziom wynagrodzeń w porównaniu do cen podstawowych dóbr konsumpcyjnych oraz kosztów utrzymania mieszkania rozbieżności w przeciętnym wynagrodzeniu są zbyt duże by mogły być kompensowane przez niższym poziom cen na obszarach o mniej korzystnych warunkach pracy. Występuje wyraźna różnica w ich 22 Warunki klasyfikacji w wybranych państwach, zob. m.in. E. Crettaz, A state-of-the-art review of working poverty in advanced economies: theoretical models, measurement issues and risk groups, Journal of European Social Policy, 2013 nr 23(4), s Zob. m.in. M. Carr, M. A. Chen, Globalization and the informal economy: How global trade and investment impact on the working poor, WIEGO, Women in Informal Employment, Globalizing & Organizing, May 2001, s J. Buffington, An Easy Out, Corporate America s Addiction to Outsourcing, PRAEGER, Westport, Connecticut London, 2007, s Dane za 2015 rok, zob. Temporary employees as percentage of the total number of employees, by sex and age (%), [ ].

8 8 poziomie między państwami UE 15, a przyjętymi od roku Przy średniej dla UE- 28 w 2015 roku wynoszącej 1469 euro netto, w najtrudniejszej sytuacji pod tym względem znalazły się Bułgaria (356 euro netto miesięcznie, 24,2% średniego wynagrodzenia UE), oraz odpowiednio Rumunia (417 euro, 28,4%) i Litwa (544 euro, 37%), w których przeciętne wynagrodzenie nie przekroczyło 500 euro miesięcznie. Niski poziom płacy wiąże się z brakiem możliwości realizacji określonych potrzeb, co związane jest w nieadekwatnie wysokim poziomem cen w stosunku do otrzymywanych dochodów. Przykładowo w Bułgarii szacuje się, iż około 85% dochodów przeznacza się na podstawowe potrzeby, przy czym największy wydatek stanowią koszty energii elektrycznej 27. Parytet siły nabywczej w znacznej części regionów UE-13 w zdecydowanym stopniu od przeciętnej UE. Biorąc pod uwagę wyłącznie dwa najsłabsze pod tym względem państwa Rumunię i Bułgarię ceny dóbr konsumpcyjnych wynoszą około dwóch trzecich średniej UE przy parytecie siły nabywczej na poziomie około 50% 28. niekorzystną strukturę gospodarki na danym obszarze, uwzględniająca w zbyt małym stopniu konieczność koncentracji uwagi na priorytetach dotyczących rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, a wyrażonej poprzez wartość wydatków na badania i rozwój 29. Niekorzystna sytuacja w zakresie wynagrodzeń ma miejsce w przypadku wysokiego wskaźnika zatrudnienia w tych sektorach gospodarki, które mają charakter pracochłonny, dotyczy to w szczególności zatrudnienia w rolnictwie. W państwach, w których duży udział w zatrudnieniu ma rolnictwo, występuje wysoki odsetek ubogich pracujących. Problem ten w największym stopniu dotyczy Rumunii, Grecji, Polski, Słowenii oraz Chorwacji. W tym kontekście zwrócić uwagę należy, iż wysokie zatrudnienie w rolnictwie nie przekłada się w żaden sposób na wysokość wytwarzanego PKB w tym sektorze 30. Pośredni wpływ na niski poziom wynagrodzeń mogą mieć także osoby najbardziej zagrożone ubóstwem pracujących, czyli o najniższym wykształceniu i kwalifikacjach zawodowych. Ograniczenie zasięgu problemu w dużej mierze zależy od podmiotów działających na rzecz upowszechniania świadomości konieczności kształcenia przez całe życie i dopasowywania swych umiejętności do potrzeb zmieniającej się gospodarki. W tym kontekście 26 Spośród państw EU-13 najwyższe wynagrodzenie było na Cyprze i wyniosło przeciętnie euro netto. W pozostałych państwach należących do tej grupy kwoty te były niższe od przeciętnych w UE. W tej grupie znalazły się tylko dwa państwa UE-15 Grecja (1 004 euro) i Portugalia (1 001 euro). Najwyższe przeciętne wynagrodzenie było w Luksemburgu (3 149 euro), Szwecji (2 551 euro) oraz Danii (2 307 euro), zob. Average salary in European Union 2015, [ ]. 27 Dane z 2013 roku, por. EC: Poverty Level in Bulgaria Is Alarming, [ ]. 28 Porównywalne dane dla wybranych państw UE, zob.: Eurostat: the living standard in Romania, the lowest in the EU, [ ]. 29 Sytuację tę odzwierciedlają dane dotyczące przeznaczania środków finansowych na badania i rozwój w państwach członkowskich. Przy średniej wydatków na ten cel w 2014 roku na poziomie 2,03% PKB najniższy ich poziom zanotowano w: Rumunii (0,38% PKB), Cyprze (0,48%), Łotwie (0,69%), Chorwacji (0,79%) i Bułgarii (0,8%). Wskaźnik 3% PKB został przekroczony jedynie w Finlandii (3,17% PKB), Szwecji (3,16%) oraz Danii (3,05%). Dane dla wszystkich państw członkowskich zob. Gross domestic expenditure on R&D (GERD), [ ]. 30 W Rumunii w 2014 roku w rolnictwie pracowało 28,3% ogółu zatrudnionych, przy PKB w wytworzonym w rolnictwie w wysokości 5,3%. Dla pozostałych z wymienionych państw dane wyniosły odpowiednio: Grecja (13,6 oraz 3,8%), Polska (11,5 oraz 2,9%), Słowenia (9,6 oraz 2,2%), Chorwacja (9,5 oraz 4,3%). Zestawienie własne na podstawie: European Commission, Statistical Factsheet (zestawienia dla poszczególnych państw członkowskich), April 2016.

9 9 bardzo niepokojącym zjawiskiem na obszarze UE jest niska aktywność osób w tym zakresie zaliczana do grup najbardziej zagrożonych ubóstwem pracujących. Ocenia się, iż tylko co dziesiąta osoba uczestniczy w procesie uczenia się przez całe życie. Ponadto, co należy podkreślić, iż w dużo mniejszym stopniu uczestniczą w nim osoby mające trudniejszą sytuację na rynku pracy. Dotyczy to w szczególności pracowników starszych, mało wykształconych i zatrudnionych na umowach czasowych 31. Aktywność na rzecz ograniczania skali problemu powinna koncentrować się zarówno na działaniach o charakterze ekonomicznym, jak też społecznym. Jest to zadanie stojące przed realizowaną polityką społeczno gospodarczą, przy czym w ich realizacji nie powinno pomijać się podmiotów pozarządowych, które działają na rzecz szeroko rozumianych działań na rzecz ograniczenia skali zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Podstawowym zadaniem państwa w celu zmniejszenia skali problemu są działania prorozwojowe, w tym stwarzanie warunków do tworzenia nowych miejsc pracy. Zgodnie z przedstawionym ujęciem definicyjnym próg ubóstwa dla ubogich pracujących dotyczy jakości życia gospodarstwa domowego, nie zaś wyłącznie wysokości wynagrodzenia osoby pracującej. Tym samym ubóstwo może być warunkowane niską intensywnością pracy w gospodarstwie domowym, nie zaś niedostatecznym poziomem wynagrodzenia. Szacuje się, iż wykorzystanie potencjału pracy gospodarstwa domowego na poziomie poniżej połowy jego możliwości powoduje ponad pięciokrotny wzrost ryzyka ubóstwa pracujących. Zwiększenie wykorzystania potencjału pracy w większym stopniu redukuje ryzyko ubóstwa niż podniesienie niskiego wynagrodzenia 32. Specyficznym elementem wsparcia, poprzez instrumenty rynku pracy, są zadania, których adresatami są osoby z grup defaworyzowanych, w tym m.in. osoby młode (wchodzące na rynek pracy), długotrwale bezrobotni, niepełnosprawni. Kierowane działania mogą dotyczyć wsparcia z zakresu pomocy publicznej na preferowanych zasadach. Ważnym czynnikiem jest ponadto wykorzystanie instrumentów ekonomii społecznej sprzyjających aktywizacji zawodowej, w przypadku osób zagrożonych wykluczeniem społecznym 33 oraz marginalizacją 34, które mogą być jedyną skuteczną formą włączenia społecznego. Jednym z głównych elementów, które podnoszone są w dyskusji jest kwestia prawnych uregulowań dotyczących wysokości minimalnego wynagrodzenia, zarówno odnoszącego się do osób zatrudnionych w pełnym, jak też otrzymującym wynagrodzenie związane z ilością przepracowanych godzin. Instrument ten nie zawsze będzie jednakże skuteczny. Podnoszenie wynagrodzeń, a tym samym wzrost kosztów dla pracodawcy może w konsekwencji skutkować zmniejszeniem liczby miejsc pracy. Analogiczny efekt do podniesienia poziomu wynagrodzenia może mieć obniżenie podatków bądź innych obciążeń nakładanych na pracodawcę. Elementem działań na rzecz ograniczenia liczby ubogich pracujących jest skuteczna polityka spójności terytorialnej. W podejmowanych działaniach niezbędnym jest wzięcie pod uwagę geograficznego rozmieszczenia zagrożenia ubóstwem pracujących. Są to przede wszystkim obszary o problemach o charakterze strukturalnym. Zaliczyć do nich należy przykładowo tereny rolnicze i niewielkie miejscowości w Polsce, hiszpańskie regiony: Andaluzja, Estremadura, Murcja 31 Rada Europejska, Łączenie edukacji, rynku pracy i społeczeństwa W kierunku nowego europejskiego programu na rzecz umiejętności. Dokument roboczy przygotowany przez prezydencję na debatę orientacyjną podczas posiedzenia Rady EPSCO 7 marca 2016 r., Bruksela, 19 lutego 2016 r. s Europe 2020 In-work poverty. Challenges for workers organisations, European Centre for Workers Questions (EZA), March 2013, s Dotyczy to osób biernych zawodowo z grup defaworyzowanych na rynku pracy. 34 Problem ten dotyczy w szczególności migrantów oraz mniejszości etnicznych.

10 10 czy Castila-La Mancha, południowe region Włoch, Wschodnie Niemcy, czy też najsłabiej rozwinięte obszary Wschodniej i Południowej Rumunii 35. Zakończenie Charakterystyczna dla państw demokratycznych zasada równości nie wyklucza istnienia dysproporcji dochodowych. Jest to zjawisko naturalne. Poziom dochodów uzależniony jest od szeregu różnorodnych czynników, które wynikają z przyczyn zależnych od danej osoby lub grupy społecznej bądź też są następstwem czynników zewnętrznych. Brak zatrudnienia, niski poziom dochodów bądź brak możliwości realizacji aspiracji życiowych zagraża szeroko rozumianemu bezpieczeństwu społecznemu zarówno jednostek, jak też całych grup społecznych. W takiej sytuacji konieczna jest aktywna polityka państwa, które poprzez aktywne oraz bierne instrumenty polityki społeczno gospodarczej może mieć wpływ na ograniczenie skali istniejących zagrożeń. Jednym z nich jest zjawisko ubogich pracujących. W Unii Europejskiej w poszczególnych państwach przyjmuje ono różną skalę. W dużym stopniu uzależnione jest to od ich stopnia rozwoju. Minimalizowanie skutków występowania ubóstwa pomimo posiadania zatrudnienia nie powinno odbywać się jedynie poprzez bierne formy pomocy. Niezbędnym elementem są zarówno działania prorozwojowe o długiej perspektywie czasowej, których rezultatem będzie długofalowy rozwój regionalny, aktywność na rzecz zwiększania potencjału pracy i aktywizacji zatrudnionych na rzecz podnoszenia swoich kwalifikacji i umiejętności. Jedynie kompleksowość podejmowanych działań może przyczynić się do ograniczenia skali zjawiska ubogich pracujących. Streszczenie Nierówności społeczne spowodowane dysproporcją dochodów są charakterystyczne dla państw bez względu na ich potencjał ekonomiczno społeczny. W każdym z nich w różnym stopniu występuje zagrożenie ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Jako jedną z przyczyn zagrożenia ubóstwem wymienia się trudną sytuację na rynku pracy. Część osób zagrożonych ubóstwem zaliczana jest do kategorii ubogich pracujących. Zjawisko to w różnym stopniu dotyczy państw członkowskich UE. Ograniczenie jego skali uzależnione jest od działań zarówno na rzecz rozwoju regionalnego, zwiększającego jego konkurencyjność, jak też mających na celu pomoc zagrożonych ubóstwem. Nie powinna ograniczać się jednakże do biernych form wsparcia, priorytetem winny być działania na rzecz wejścia na rynek pracy bądź też zwiększania konkurencyjności tych, którzy na nim funkcjonują. 35 H. Frazer, E. Marlier, In-work Poverty and Labour Market. Segmentation in the EU: Key Lessons, EU Network of Independent Experts on Social Inclusion, December 2010, s. 27.