KONCENTRACJA ZIEMI ROLNICZEJ JAKO CZYNNIK POPRAWY KONKURENCYJNOŒCI POLSKIEGO ROLNICTWA

Transkrypt

1 5 Jacek Maœniak STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt Jacek Maœniak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie KONCENTRACJA ZIEMI ROLNICZEJ JAKO CZYNNIK POPRAWY KONKURENCYJNOŒCI POLSKIEGO ROLNICTWA AGRICULTURAL LAND CONCENTRATION AS A FACTOR CONTRIBUTING TO THE IMPROVEMENT OF THE POLISH AGRICULTURE COMPETITIVENESS S³owa kluczowe: u ytki rolne, koncentracja ziemi rolniczej, wartoœæ dodana brutto, wydajnoœæ pracy Key words: arable land, farmland concentration, gross value-added, labour productivity Synopsis. Zbadano zale noœci miêdzy sposobem zagospodarowania zasobów ziemi w rolnictwie a wydajnoœci¹ pracy zaanga owanej w tym sektorze. Zakres analizy obejmowa³ krajów Unii Europejskiej. Koncentracja ziemi w gospodarstwach prowadzi do wzrostu efektywnoœci pracy. Wydajnoœæ pracy najsilniej by³a uzale niona od udzia³u gospodarstw o pow. 5 ha i wiêcej w ogólnej ich liczbie. Œrednia powierzchnia gospodarstwa i udzia³ u ytków rolnych w gospodarstwach o pow. 5 ha i wiêcej by³y s³abo skorelowane z wydajnoœci¹ pracy. W Polsce zmiany w u ytkowaniu ziemi rolniczej zwi¹zane powinny byæ z powiêkszaniem obszaru u ytków rolnych w gospodarstwach. Pozwoli to osi¹gn¹æ wy sz¹ wydajnoœæ pracy w rolnictwie i zapewni wy sze dochody z dzia³alnoœci rolniczej. Wstêp Zasób ziemi rolniczej, mierzony powierzchni¹ u ytków rolnych stanowi wa ny element oceny potencja³u produkcyjnego rolnictwa. Przestrzenny charakter czynnika ziemi sprawia, e efektywnoœæ procesu produkcji rolniczej oraz wydajnoœæ czynników produkcji, zale y od powierzchni gospodarstwa. Struktura obszarowa u ytków rolnych, oznaczaj¹ca ich podzia³ pomiêdzy gospodarstwa rolne z uwzglêdnieniem powierzchni zajmowanych przez nie u ytków, stanowi podstawowe kryterium oceny sposobu gospodarowania ziemi¹ rolnicz¹. Efektywnoœæ czynników produkcji zaanga owanych w rolnictwie rzutuje na koszty wytwarzania ywnoœci i przes¹dza o konkurencyjnoœci sektora rolnego w skali miêdzynarodowej. Kwestia ta wydaje siê szczególnie wa na ze wzglêdu na wst¹pienie Polski do Unii Europejskiej i objêcie producentów rolnych wspólnym rynkiem. Celem artyku³u by³o zbadanie zale noœci miêdzy sposobem zagospodarowania zasobów ziemi w rolnictwie a wydajnoœci¹ pracy zaanga owanej w tym sektorze gospodarki. Zakres analizy obejmowa³ krajów Unii Europejskiej. Jako mierniki sposobu rozdysponowania ziemi rolniczej wykorzystano œredni¹ powierzchniê u ytków rolnych w gospodarstwie oraz strukturê obszarow¹ u ytków rolnych i gospodarstw. Podstawowym Ÿród³em informacji wykorzystanym w badaniach by³y dane Eurostatu. W analizie wykorzystano najnowsze dostêpne dane dotycz¹ce powy szej problematyki, które pochodzi³y z lat 5 i 6. W analizie wykorzystano metodê porównawczo-opisow¹ oraz metody statystyki matematycznej, tj. analizê korelacji i regresji. Koncentracja ziemi rolniczej w krajach Unii Europejskiej Wraz z rozwojem gospodarczym nak³ady ziemi na produkcjê rolnicz¹ s¹ stopniowo zmniejszane, a ziemia jako czynnik produkcji traci swoje znaczenie na rzecz nak³adów kapita³owych [Johnson ]. Twierdzi siê jednak, e kwestia struktury obszarowej rolnictwa zachowuje sw¹ ywotnoœæ ze wzglêdu na zwi¹zek wyników produkcyjno-ekonomicznych gospodarstw rolnych z powierzchni¹ ziemi, a tak e z powodu coraz mocniej podkreœlanych uwarunkowañ ekologicznych rozwoju rolnic-

2 Koncentracja ziemi rolniczej jako czynnik poprawy konkurencyjnoœci polskiego rolnictwa 55 twa [Zegar ]. Nale y przy tym wskazaæ na zwi¹zek gospodarstwa rolnego z kierunkiem produkcji. Ma³y obszar gospodarstwa zawê a mo liwoœæ wytwarzania produkcji towarowej na du ¹ skalê jedynie do nielicznych, luÿno zwi¹zanych z ziemi¹ kierunków produkcji [Józwiak ]. Wœród krajów Unii Europejskiej (UE) Polska nale y do grupy pañstw posiadaj¹cych najwiêksze zasoby ziemi rolniczej. Wed³ug danych Komisji Europejskiej na terenie obecnej UE, obejmuj¹cej pañstw cz³onkowskich, ³¹czna powierzchnia u ytków rolnych wynosi³a mln ha. W Polsce znajdowa³o siê, mln ha, co stanowi³o ok. % ³¹cznej powierzchni u ytków rolnych w UE. Znacznie wiêksz¹ powierzchniê u ytków rolnych mia³y tylko Francja (,6 mln ha) i Hiszpania (, mln ha). Zasoby ziemi rolniczej w tych krajach stanowi³y odpowiednio 6 i % zasobów tego czynnika produkcji w UE. W krajach takich, jak Niemcy, Wielka Brytania, Rumunia i W³ochy zasoby ziemi rolniczej by³y podobne jak w Polsce. Powierzchnia u ytków rolnych w tych krajach kszta³towa³a siê w granicach - mln ha, co stanowi³o -% u ytków rolnych w UE. Wed³ug tego samego Ÿród³a na terenie UE by³o,5 mln gospodarstw rolnych. Z tego blisko,5 mln znajdowa³o siê w Polsce, co stanowi³o % ogólnej ich liczby. Pod wzglêdem liczby gospodarstw Polska zajmowa³a drugie miejsce wœród krajów UE, po Rumunii, gdzie istnia³o, mln gospodarstw, czyli %. Du ¹ liczb¹ gospodarstw cechuj¹ siê równie W³ochy (, mln) i Hiszpania (, mln), których udzia³ wyniós³ odpowiednio i %. Œrednia powierzchnia u ytków rolnych w gospodarstwie w Polsce, która w 5 roku wynosi³a ha, jest jedn¹ z najni szych w UE (tab. ). WskaŸnik ten dla ca³ej UE wynosi³ blisko ha, zatem statystycznie rzecz ujmuj¹c, œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w Polsce by³a ponda - krotnie mniejsze od œredniej powierzchni gospodarstwa w UE-. Mniejsza ni w Polsce œrednia powierzchnia gospodarstwa wystêpowa³a tylko w takich krajach, jak Malta (, ha), Rumunia (, ha), Cypr (, ha), Grecja (, ha), Bu³garia (5, ha). Œrednio najwiêksze obszarowo gospodarstwa rolne wystêpowa³y w Czechach, Wielkiej Brytanii, Danii i Luksemburgu. Powierzchnia u ytków rolnych przypadaj¹ca na jedno gospodarstwo kszta³towa³a siê tam w przedziale 5- ha, zatem by³a kilkakrotnie wiêksza ni w Polsce, a w przypadku Czech nawet -krotnie wiêksza. Ma³a œrednia powierzchnia gospodarstwa rolnego w Polsce wskazuje na fakt, e polskie rolnictwo w stosunku do rolnictwa UE (a zw³aszcza UE-5) znajduje siê na zdecydowanie gorszej pozycji konkurencyjnej [Poczta ]. Charakteryzuj¹c zasoby ziemi w UE nale y zwróciæ uwagê na stopieñ jej koncentracji. Koncentracja gruntów rolnych oznacza nierównomierne ich roz³o enie pomiêdzy gospodarstwa rolne o ró nej powierzchni, a zw³aszcza udzia³ gruntów znajduj¹cych siê w u ytkowaniu gospodarstw najwiêkszych obszarowo oraz wzglêdna liczba tych gospodarstw. Struktura obszarowa u ytków stanowi podstawowe kryterium oceny sposobu gospodarowania ziemi¹ rolnicz¹. Jest elementem charakteryzuj¹cym strukturê potencja³u wytwórczego, okreœlan¹ przez relacjê trzech podstawowych czynników wytwórczych w rolnictwie: ziemi, pracy i kapita³u. Dane zawarte w tabeli przedstawiaj¹ stopieñ koncentracji u ytków rolnych w gospodarstwach o powierzchni 5 ha i wiêcej, a tak e wzglêdn¹ liczbê tych gospodarstw. Z ³¹cznej powierzchni u ytków rolnych w UE 6% znajdowa³o siê w gospodarstwach najwiêkszych obszarowo, a ich liczba stanowi³a nieca³e 5% ogólnej liczby gospodarstw. Znaczne ró nice w strukturze obszarowej u ytków rolnych wystêpowa³y w poszczególnych krajach (rys. ). Kraje, w których udzia³ gospodarstw du ych w u ytkowaniu ziemi by³ najwiêkszy to S³owacja i Czechy, gdzie udzia³ ten wyniós³ powy ej % oraz Wielka Brytania, Luksemburg i Francja z udzia³em powy ej %. W Polsce gospodarstwa du e obszarowo gospodarowa³y na % ogólnej powierzchni u ytków rolnych i jest to jeden z najni szych wskaÿników w krajach UE. Mniej ziemi znajdowa³o siê w tej grupie gospodarstw tylko w takich krajach, jak: Malta (%), S³owenia (%) i Grecja (6%). Analizuj¹c liczbê gospodarstw rolnych du ych powierzchniowo nale y stwierdziæ, e udzia³ tych gospodarstw w ogólnej liczbie by³ najwiêkszy w Luksemburgu (6%), Francji (5%) i Danii (%). Do krajów, w których wzglêdna liczba gospodarstw du ych by³a najmniejsza zaliczyæ mo - na: Maltê, Rumuniê, S³oweniê, Grecjê, Polskê i Cypr. W pañstwach tych gospodarstwa du e stanowi³y mniej ni %. ród³o: jak w tabeli.

3 56 Jacek Maœniak Tabela. Zasoby u ytków rolnych (UR) i ich u ytkowanie w krajach UE w 5 r. Kraj Austria Belgia Bu³garia Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemburg otwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia S³owacja S³owenia Szwecja Wêgry Wielka Brytania W³ochy UE Œrednia powierzchnia UR w gospodarstwie [ha], 5,,, 5,,,,,,,,, 5,,,,,,,, 55,,,, 5,, 5,,6,,,6, 5, 6,6, 5,6,,,,, 5 6,,,,,, 5,, 6, Udzia³ gospodarstw o pow. 5 ha i wiêcej [%] 5,, 5,,,, 5,,,,,, 5,5,,,,,,,,,, 6,, Wartoœæ dodana brutto [mln EUR] 5 5, 5,, 6,6,6, 5 6, 6 5 5,, 5, 555,,, 6 5, 5,, 5, 55,, 6,, Zatrudnienie [tys. AWU*] 6 6,6, 5, 5,,5 55,5,6, 5,,6,,, 6,, 6, 55,6, 5,,,,,6 Udzia³ UR w gospodarpow. stwach o 5 hai wiêcej [%] Wartoœæ dodana brutto na zatrudnionego [tys. EUR],,6,5,6 5,,,5,,, 5,,5,5,,,,,, 5,,,, 6, y, * AWU (Annual Work Unit) roczna jednostka pracy, ekwiwalent pe³nego etatu. Oblicza siê j¹ przez podzielenie liczb godzin przepracowanych w ci¹gu roku przez roczn¹ liczbê godzin odpowiadaj¹c¹ pe³nemu etatowi. ród³o: Rural Development in the European Union Statistical and Economic Information Report. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development; Agriculture in the European Union Statistical and economic information. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development. Koncentracja ziemi rolniczej a wydajnoœæ pracy Sposób rozdysponowania ziemi rolniczej w krajach UE jest zró nicowany. Ocena zgodnoœci sposobu u ytkowaniu tego zasobu z rynkowymi kryteriami optymalnej alokacji wymaga uwzglêdnienia wyników ekonomicznych, uzyskiwanych przez rolnictwo poszczególnych krajów. Wartoœæ dodana, stanowi¹ca ró nicê pomiêdzy produkcj¹ globaln¹ a zu yciem poœrednim jest kategori¹ obrazuj¹c¹ nowo wytworzon¹ wartoœæ w rezultacie dzia³alnoœci gospodarczej spo³eczeñstwa. Zatem wielkoœæ wytwarzanej wartoœci dodanej decyduje o dochodach osi¹ganych przez wszystkie czynniki produkcji i jest wa nym kryterium zasadnoœci ekonomicznej funkcjonowania okreœlonej dziedziny wytwórczoœci [Hunek ]. Odzwierciedla ona zrealizowan¹ op³atê wszystkich czynników produkcji (ziemi, kapita³u oraz pe³nych nak³adów pracy). Wartoœæ dodana œwiadczy nie tylko o mo liwoœciach generowania wynagrodzeñ dla czynników produkcji, ale równie decyduje o poziomie kosztów jednostkowych. Z danych tabeli wynika, e najwiêksz¹ wartoœæ dodan¹ brutto wytwarza³o rolnictwo francuskie. Jego udzia³ wyniós³ % ³¹cznej wartoœci dodanej sektora rolnego UE. Dla porównania udzia³ polskiego rolnictwa wyniós³ tylko,5%. Z punktu widzenia konkurencyjnoœci rolnictwa poszczególnych krajów cz³onkowskich i efektywnoœci zaanga owanych w nim zasobów pracy istotna jest œrednia wartoœæ dodana brutto przypadaj¹ca na jednego zatrudnionego. Najwiêksz¹ wydajnoœæ pracy odnotowano w Holandii, Danii i Belgii, gdzie jeden zatrudniony wytworzy³ wartoœæ dodan¹ odpowiednio 5, i tys. EUR. Polska nale y do grupy krajów odznaczaj¹cych siê najni sz¹ efektywnoœci¹ pracy. Wartoœæ nadwy ki ekonomicznej przypadaj¹ca na jednego zatrudnionego wynios³a niespe³na tys. EUR.

4 Koncentracja ziemi rolniczej jako czynnik poprawy konkurencyjnoœci polskiego rolnictwa 5 Rysunek. Udzia³ u ytków rolnych i liczby gospodarstw w grupie obszarowej 5 ha i wiêcej w krajach UE ród³o: jak w tabeli. Rysunek. Œrednia powierzchnia gospodarstwa a wartoœæ dodana na zatrudnionego podstawie danych jak w tabeli. Slowacja Czechy Wielka Brytania Luksemburg Francja Bulgaria Dania Estonia Niemcy Szwecja Wegry Hiszpania Portugalia Belgia Finlandia Irlandia Holandia Lotwa Rumunia Austria Wlochy Litwa Cypr Polska Grecja Slowenia Malta UE wartoœæ dodana na Udzia³ UR w gospodarstwach Udzial o pow. UR 5 w gospodarstwach ha i wiêcej o pow. 5 ha i wiecej Udzia³ gospodarstw o pow. 5 ha i wiêcej Udzial gospodarstw o pow. 5 ha i wiecej y =,x +,56 R =,6 5 Œrednia powierzchnia UR w gospodarstwach [ha] Rysunek. Udzia³ UR w gospodarstwach o pow. 5 ha i wiêcej a wartoœæ dodana na zatrudnionego podstawie danych jak w tabeli. wartoœæ dodana na 6 5 y =,6x +, R =,6 5 Udzia³ UR w gospodarstwach o pow. 5 ha i wiêcej [%] Rysunek. Udzia³ gospodarstw o pow. 5 ha i wiêcej a wartoœæ dodana na zatrudnionego podstawie danych jak w tabeli. wartoœæ dodana na 6 5 y =,6x +, R =,5 5 Udzia³ gospodarstw o pow. 5 ha i wiêcej [%] Stopieñ koncentracji ziemi rolniczej jest cech¹ ró nicuj¹c¹ wyniki ekonomiczne sektora rolnego poszczególnych krajów UE. Do zbadania powy szej zale noœci wykorzystano œredni¹ powierzchniê gospodarstwa, udzia³ u ytków rolnych i liczby gospodarstw w grupie obszarowej 5 ha i wiêcej oraz wartoœæ dodan¹ brutto rolnictwa w przeliczeniu na jednego zatrudnionego. Rysunki, i przestawiaj¹ wykresy korelacyjne oraz równania funkcji regresji liniowej dla omawianych zale noœci. Analiza ta dowodzi, e pomiêdzy badanymi zmiennymi wyst¹pi³a zale - noœæ dodatnia. Najsilniejszy zwi¹zek wyst¹pi³ miêdzy udzia³em gospodarstw o pow. 5 ha i wiêcej a Wspó³czynnik korelacji liniowej oraz parametry funkcji regresji obliczono za pomoc¹ programu komputerowego Microsoft Excel.

5 5 Jacek Maœniak wydajnoœci¹ pracy, gdzie wspó³czynnik determinacji R wyniós³,5, zaœ wspó³czynnik korelacji liniowej,5. Zale noœæ miêdzy œredni¹ powierzchni¹ gospodarstwa i udzia³em u ytków rolnych w gospodarstwach o pow. 5 ha i wiêcej a wydajnoœci¹ pracy by³a s³absza. Wspó³czynniki determinacji R dla tych zmiennych wynios³y odpowiednio,5 i,, a wspó³czynniki korelacji, i,. Z przedstawionej analizy wynika, e koncentracja ziemi w gospodarstwach najwiêkszych obszarowo przyczynia siê do poprawy relacji miêdzy czynnikami produkcji i tym samym wp³ywa na wzrost efektywnoœci pracy. Oznacza to, e powierzchnia gospodarstw zwi¹zanych z rynkiem decyduje o skali ich produkcji i efektywnoœci, zaœ struktura obszarowa u ytków rolnych jest jednym z czynników decyduj¹cych o konkurencyjnoœci rolnictwa. Podsumowanie Rolnictwo polskie, na tle innych krajów UE, charakteryzuje siê znacznym potencja³em ziemi oraz du ym jego rozdrobnieniem. Gospodarstwa rolne o powierzchni 5 ha i wiêcej, u ytkuj¹ niespe³na % u ytków rolnych, a ich liczba wynosi tylko,%. Dla porównania œrednio w krajach UE w grupie gospodarstw najwiêkszych obszarowo znajduje siê 6% gruntów rolnych, zaœ ich liczba stanowi prawie 5%. Wartoœæ dodana brutto rolnictwa, w przeliczeniu na jednego zatrudnionego w tym sektorze, by³a zró nicowana. Najwiêksz¹ wydajnoœæ pracy odnotowano w Holandii, Danii i Belgii, gdzie wartoœæ ta wynosi³a -5 tys. EUR. W Polsce jeden zatrudniony wytworzy³ œrednio niespe³na tys. EUR. Koncentracja ziemi w gospodarstwach optymalizuje proporcje miêdzy stosowanymi czynników produkcji i prowadzi do wzrostu efektywnoœci pracy. Wydajnoœæ pracy najsilniej by³a uzale - niona od udzia³u gospodarstw o pow. 5 ha i wiêcej w ogólnej ich liczbie wspó³czynnik korelacji liniowej wyniós³,5. Œrednia powierzchnia gospodarstwa i udzia³ u ytków rolnych w gospodarstwach o pow. 5 ha i wiêcej by³y wzglêdnie s³abo skorelowane z wydajnoœci¹ pracy. Wspó³czynniki korelacji wynios³y odpowiednio, i,. Zwa ywszy na znaczne rozdrobnienie gospodarstw rolnych w Polsce mo na s¹dziæ, e zmiany w u ytkowaniu ziemi rolniczej powinny zwi¹zane byæ z powiêkszaniem obszaru u ytków rolnych w gospodarstwach. Pozwoli to osi¹gn¹æ wy sz¹ wydajnoœæ pracy zatrudnionej w rolnictwie i zapewni wy sze dochody z dzia³alnoœci rolniczej. Literatura Agriculture in the European Union Statistical and economic information. European Union, Directorate- General for Agriculture and Rural Development. Hunek T. : Formuj¹cy siê model rozwoju wsi i polskiego rolnictwa w latach dziewiêædziesi¹tych. [W:] Hunek T. (red.). Dylematy polityki rolnej. Integracja polskiej wsi i rolnictwa z UE. Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa. Johnson D.G. : The declining importance of natural resources: lessons from agricultural land. Resource and Energy Economics, nr, 5-. Józwiak W. (red.) : Ewolucja gospodarstw rolnych w latach 6-. Narodowy Spis Powszechny Ludnoœci i Mieszkañ. Powszechny Spis Rolny. GUS, Warszawa. Poczta W. : Sytuacja strukturalna i produkcyjna rolnictwa polskiego w aspekcie integracji z Uni¹ Europejsk¹. [W:] Wieœ i rolnictwo w procesie integracji z UE. Wyd. AR Poznañ. s. 5-. Rural Development in the European Union Statistical and Economic Information Report. European Union, Directorate-General for Agriculture and Rural Development. Zegar J. (red.) : Zró nicowanie regionalne rolnictwa. Narodowy Spis Powszechny Ludnoœci i Mieszkañ. Powszechny Spis Rolny. GUS, Warszawa. Summary The aim of this article is to study the relations between the farmland use and the labour productivity. The scope of the study includes countries of European Union. Land concentration in farms leads to the improvement of labour productivity. The strongest correlation was observed between the share of farms of area 5 ha and more and land efficiency. Average area of farm and share of farmland used by farms of area 5 ha and more were weekly correlated with labour productivity. In Poland the enlargement of farm area is a main precondition of higher labour productivity and growth of farmers income. Adres do korespondencji: dr Jacek Maœniak Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Katedra Ekonomii i Polityki Gospodarczej ul. Nowoursynowska 6 - Warszawa tel. ( ) 5 jacek_masniak@sggw.pl