TYPOLOGIA KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ POD WZGL DEM PODOBIE STWA STRUKTURY AGRARNEJ

Transkrypt

1 Oeconomia 9 (3) 010, 17 3 TYPOLOGIA KRAJÓW UNII EUROPEJSKIEJ POD WZGL DEM PODOBIE STWA STRUKTURY AGRARNEJ Jadwiga Bo ek Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Streszczenie. Jednym z wa nych wska ników charakteryzuj cych rolnictwo jest struktura obszarowa gospodarstw rolnych. W krajach Unii Europejskiej jest ona bardzo zró nicowana. W pracy wyodr bniono 7 grup krajów UE charakteryzuj cych si podobie stwem struktury agrarnej. Zastosowano wybrane metody taksonomiczne. Przeprowadzono charakterystyk porównawcz wyodr bnionych grup. S owa kluczowe: struktura agrarna, grupowanie krajów, Unia Europejska WST P Rolnictwo w krajach Unii Europejskiej jest bardzo zró nicowane pod wzgl dem organizacyjnym i ekonomicznym. W wi kszo ci krajów starej 15, które s cz onkami UE od wielu lat i otrzymywa y na rozwój szerok pomoc, rolnictwo jest na zupe nie innym poziomie ni w Polsce, która do czy a do Unii w 004 roku. Wtedy do Wspólnoty przyst pi y tak e: Cypr, Estonia, Litwa, otwa, Malta, Republika Czeska, S owacja, S owenia i W gry. Wa n cz bud etu Unii Europejskiej stanowi wydatki zwi zane z polityk regionaln. Celem tej polityki jest zwi kszenie spójno ci ekonomicznej i spo ecznej w UE. Przez pomoc s abiej rozwini tym regionom i sektorom gospodarki pa stw cz onkowskich d y si do zmniejszenia ró nic w poziomie rozwoju i poziomie ycia w regionach UE. W kontek cie polityki regionalnej bardzo du e znaczenie maj badania nad regionalnym zró nicowaniem, prowadz ce do wyodr bniania regionów. Rozleg e mo liwo ci zastosowania w badaniach regionalnych rolnictwa i obszarów wiejskich maj metody taksonomiczne [Bogocz i in. 010, Bo ek 005, Binderman i in. 008]. Podstawowym celem tych metod jest porz dkowanie (ranking) i grupowanie obiektów (np. jednostek administracyjnych) b d cych elementami wielowymiarowej przestrzeni cech. Do grupowania stosowanych jest wiele metod [Grabi ski 199, Pociecha i in. 1988]. Adres do korespondencji Corresponding author: Jadwiga Bo ek, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Statystyki Matematycznej, al. Mickiewicza 1, Kraków, rrbozek@ cyf-kr.edu.pl

2 18 J. Bo ek W wyniku otrzymuje si takie pogrupowanie obiektów, e elementy nale ce do tej samej grupy charakteryzuj si wysokim podobie stwem pod wzgl dem analizowanych cech. Zastosowanie metod taksonomicznych w badaniach nad regionalnym zró nicowaniem rolnictwa jest bardzo wa ne, gdy obiektywizuje podzia na regiony. W pracy zastosowano wybrane metody taksonomiczne w badaniach nad zró nicowaniem struktury agrarnej w krajach UE. Struktura agrarna jest jednym z wa nych wska ników charakteryzuj cych rolnictwo. W krajach Unii Europejskiej jest ona bardzo zró nicowana (tab. 1). Tabela 1. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w krajach UE w 005 roku Table 1. Agrarian structure of farms in EU countries in 005 Klasa wielko ci gospodarstw rolnych w ha Kraje Ogó em (w tys.) > 50 w % UE 9689,7 61,6 13,3 9,9 8,3 6,9 Austria 170,7 3, 18,7,7 0,0 6,4 Belgia 51,5 6,6 13,0 16,1 7,8 16,5 Cypr 45, 87, 6,9 3,3 1,8 0,9 Dania 48,3 3,1 19,9 18,6 5,3 33,1 Estonia 7,9 45, 0,1 15,8 10,8 8, Finlandia 70,6 9, 1,3,5 37,1 18,8 Francja 567,8 6,0 9, 10,4 19,3 35, Grecja 833,6 76,3 13,1 6,4 3,4 0,8 Hiszpania 1079,4 53,5 15,3 11,7 10,3 9, Holandia 81,9 8,8 14,4 15,9 7,8 13,1 Irlandia 13,6 6,9 14,0,7 38,6 17,8 Litwa 53,0 51,3 6,0 14,3 5,9,3 Luksemburg,4 0,8 8,3 8,3 16,7 45,8 otwa 18,8 47,3 3,6 17,3 8,4 3,4 Malta 11,0 98, 1,8 0,0 0,0 0,0 Niemcy 390,7,7 14,4 18,6,7 1,7 Polska 476,5 70,7 14,9 9,6 3,9 0,8 Portugalia 33,9 74,8 11,4 6,6 4,0 3, Republika Czeska 4,3 53,0 11,1 10,4 10,4 15,1 S owacja 68,5 90,1,8 1,8 1,6 3,8 S owenia 77,1 59,4 5,7 11,4 3,1 0,4 Szwecja 75,8 14,8 17,7 19,5 3, 4,8 W gry 714,9 89,7 4,1,7,0 1,6 Wielka Brytania 86,8 37,3 9,8 10,7 16,3 6,0 W ochy 178,5 73,6 11,9 7,6 4,7, ród o: Opracowanie w asne na podstawie Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 007. Source: Own investigations based on Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 007. Acta Sci. Pol.

3 Typologia krajów Unii Europejskiej METODA BADAWCZA Struktur obszarow gospodarstw rolnych w krajach UE mo na przedstawi w postaci macierzy A = [a ik ] (i=1,...,n; k=1,...,r), gdzie a ik udzia liczby gospodarstw z k-tej klasy obszarowej i-tego kraju w ogólnej liczbie gospodarstw w tym kraju, n liczba krajów, r liczba klas obszarowych gospodarstw. Wiersze macierzy A reprezentuj zatem struktur obszarow gospodarstw w poszczególnych krajach, a kolumny klasy obszarowe gospodarstw. Punktem wyj cia do podzia u zbioru obiektów (w tym przypadku krajów) na grupy jednorodne jest wybór miary zró nicowania (lub podobie stwa) mi dzy nimi. W niniejszej pracy zosta a zastosowana nast puj ca miara zró nicowania [Kuku a 1989]: r aik ajk k 1 ij (i, j = 1,..., n) (1) gdzie ij miara zró nicowania mi dzy obiektem i a obiektem j. Miary zró nicowania obliczone mi dzy wszystkimi obiektami (elementy ij ) tworz macierz zró nicowa strukturalnych E 0, która jest macierz symetryczn z zerami na przek tnej. Do utworzonej w ten sposób macierzy zastosowano metod eliminacji wektorów [Chom towski, Soko owski 1978], która jest jedn z metod grupowania. Tych ostatnich jest wiele, ale na obecnym etapie bada nie ma metody obiektywnej, której wynik by by niezale ny od badacza. W metodzie eliminacji wektorów wynik zale y od tzw. warto ci progowej. Jest to liczba (warto miary zró nicowania), która okre la, kiedy dwa elementy uznaje si za podobne do siebie lub niepodobne. Je eli zró nicowanie mi dzy obiektami ij jest mniejsze od, to przyjmuje si, e obiekty s podobne i mog nale e do tej samej grupy, je eli za ij przyjmuje si, e elementy nie s podobne i nie powinny znale si w tej samej grupie. W ten sposób tworzy si zerojedynkow macierz E, której elementy e ij s zde niowane nast puj co: e ij 0, gdy 1, gdy ij ij () Od warto ci zale y te liczba grup typologicznych: im mniejsza warto, tym (przewa nie) wi ksza liczba grup typologicznych. Wprawdzie wi ksza liczba grup daje gwarancj wi kszej jednorodno ci w grupach, ale jednocze nie zbyt du a liczba grup zaciera ró nice mi dzy nimi, co w konsekwencji tylko zaciemnia obraz sytuacji. Powstaje wi c pytanie, przy jakiej warto ci klasy kacja jest optymalna. W pracy do wyboru warto ci zosta a zastosowana metoda najlepszego wyboru [Wysocki, Wagner 1989], polegaj ca na porównaniu wariancji wewn trzgrupowych z wariancj ca kowit dla poszczególnych sk adników struktury. Wariancje te oblicza si dla podzia ów (grupowa ) otrzymanych przy ró nych warto ciach dla ka dego sk adnika struktury z osobna i na tej podstawie za pomoc odpowiednio skonstruowanej funkcji F wyznacza si najlepsz warto, zwan warto ci progow. Metoda ta wymaga wi c wielokrotnego przepro- Oeconomia 9 (3) 010

4 0 J. Bo ek wadzania podzia u przy ró nych warto ciach l. Warto ci te wybiera si z przedzia u liczbowego [a, b], gdzie a s, b =, przy czym rednia arytmetyczna z ij, s odchylenie standardowe z ij, l = a + (l 1)h, gdzie l = 1,,..., L, L = b, h krok. Dla ka dego l-tego grupowania oblicza si warto funkcji jako ci klasy kacji F (l) : r () l F Flk l L k 1, = 1,...,, (3) gdzie: F lk wska nik jako ci pogrupowania k-tego sk adnika struktury: sk( o) /( n 1) Flk s /( n m 1) k( w) m liczba wydzielonych grup przy danym l, s wariancja ogólna k-tego sk adnika struktury, k( o) k( w) s wariancja wewn trzgrupowa k-tego sk adnika struktury. Optymalnym podzia em jest podzia l 0, przy którym funkcja F (l) przyjmuje najwi ksz warto : F (l o ) = max{f (1),..., F (L) }. Odpowiadaj ca temu podzia owi warto = l0 jest szukan warto ci progow. (4) WYNIKI BADA Przedstawion powy ej metod zastosowano do danych z tabeli 1, pomijaj c dwa kraje (Malt i Luksemburg) z powodu zbyt ma ej liczebno ci gospodarstw, znacznie odbiegaj cej od pozosta ych krajów. rednie zró nicowanie mi dzy krajami wynosi o, co wiadczy o du ym zró nicowaniu badanej struktury. Optymalny podzia otrzymano przy = 0,. Sk ad poszczególnych grup oraz redni struktur dla ka dej grupy przedstawiono w tabeli. Grupa I obejmuje 6 krajów o najbardziej rozdrobnionej strukturze agrarnej. S to: Grecja, Portugalia, W ochy nale ce do UE przed 004 r., oraz Cypr, S owacja, W gry, które przyst pi y do UE w 004 r. W krajach tych dominuj gospodarstwa bardzo ma e, do 5 ha, stanowi c rednio 81,9% ogó u gospodarstw. Udzia y pozosta ych gospodarstw s nieznaczne: gospodarstwa 5 10 ha stanowi 8,3%, 10 0 ha 4,7%, 0 50 ha,9%, gospodarstwa powy ej 50 ha,1%. Mniejsze rozdrobnienie charakteryzuje kraje grupy II: Estonia, Hiszpania, Litwa, otwa, S owenia. Gospodarstwa klasy 0 5 ha stanowi rednio 51,3% ogó u, gospodarstwa klasy 5 10 ha,1% i jest to najwy szy udzia tej klasy spo ród pozosta ych grup krajów. Zaznacza si tu wyra ny udzia gospodarstw rednich, 10 0 ha 14,1%, a gospodarstwa du e i bardzo du e stanowi niewielki odsetek (odpowiednio 7,7 i 4,7%). W grupie III, obejmuj cej dwa kraje: Republik Czesk i Wielk Brytani, odsetek gospodarstw bardzo ma ych jest równie du y (45,1%), ale prawie co trzecie gospodarstwo jest tutaj du e lub bardzo du e (gospodarstwa 0 50 ha stanowi 13,3%, 50 i wi cej ha 0,5%). Do grupy IV nale y 5 krajów nale cych do UE przed 004 r.: Austria, Belgia, Holandia, Niemcy, Szwecja. W krajach tych tylko 5% stanowi gospodarstwa najmniejsze, Acta Sci. Pol.

5 Typologia krajów Unii Europejskiej... 1 Tabela. Grupy krajów Unii Europejskiej o podobnej strukturze obszarowej gospodarstw rolnych w 005 r. rednia struktura w grupach Table. Groups of countries of similar agrarian structure of farms Klasa wielko ci gospodarstw rolnych w ha Kraje % Grupa I Cypr, Grecja, Portugalia, S owacja, W gry, W ochy 81,9 8,3 4,7,9,1 Grupa II Estonia, Hiszpania, Litwa, otwa, S owenia 51,3,1 14,1 7,7 4,7 Grupa III Republika Czeska, Wielka Brytania 45,1 10,4 10,5 13,3 0,5 Grupa IV Austria, Belgia, Holandia, Niemcy, Szwecja 5,0 15,7 18,5 4,3 16,5 Grupa V Dania, Finlandia, Irlandia 6,4 15,4 1,3 33,7 3,3 Grupa VI Francja 6,0 9, 10,4 19,3 35, Grupa VII Polska 70,7 14,9 9,6 3,9 0,8 ród o: Obliczenia w asne. Source: Own calculation. VII VI V IV III II I 0% 10% 0% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 0 5 ha 5 10 ha 10 0 ha 0 50 ha powy ej 50 ha Rys. 1. Struktura obszarowa wyodr bnionych grup krajów Unii Europejskiej Fig. 1. Agrarian structure of farms in groups of countries EU ród o: Opracowanie w asne. Source: Author s research. Oeconomia 9 (3) 010

6 J. Bo ek 15,7% gospodarstwa ma e, 18,5% gospodarstwa rednie, a ponad 40% stanowi gospodarstwa z najwy szych klas obszarowych. W tej grupie krajów badana struktura jest najbardziej równomierna, o najni szym wspó czynniku koncentracji. Jeszcze wi ksze udzia y gospodarstw z najwy szych klas obszarowych wyst puj w grupie V, obejmuj cej 3 kraje starej 15 : Dani, Finlandi, Irlandi. Gospodarstwa najwi ksze, o powierzchni 0 50 ha i powy ej 50 ha, stanowi w tych krajach w sumie rednio 57%. Ponadto grupa ta odró nia si od pozosta ych grup najni szym udzia em gospodarstw klasy 0 5 ha (6,4%) oraz najwy szym udzia em gospodarstw klasy 10 0 ha (1,3%). Gospodarstwa klasy 5 10 ha stanowi rednio 15,4%. Do grupy VI zalicza si tylko jeden kraj, Francja, któr charakteryzuje najwy szy udzia gospodarstw o powierzchni powy ej 50 ha 35,%. Gospodarstwa klasy 0 5 ha stanowi 6%, 5 10 ha 9,%, 10 0 ha 10,4%, 0 50 ha 19,3%. Grup VII, równie jednoelementow, tworzy Polska, odbiegaj ca struktur agrarn od pozosta ych krajów europejskich, z bardzo wysokim udzia em gospodarstw klasy 0 5 ha (70,7%) i najni szym udzia em gospodarstw klasy powy ej 50 ha (0,8%). Niski na tle pozosta ych grup jest równie udzia gospodarstw 0 50 ha (3,9%) i gospodarstw 10 0 ha (9,6%). Gospodarstwa klasy 5 10 ha stanowi 14,9%. Jest to jednak e struktura mniej rozdrobniona ni w grupie I. Zró nicowanie mi dzy grupami przedstawiono gra cznie na rysunku 1. Wida tu wyra nie, e najwi ksze ró nice wyst puj w udzia ach gospodarstw najmniejszych, a najmniejsze w udzia ach gospodarstw o powierzchni 5 10 ha. PODSUMOWANIE Struktur obszarow gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej cechuje bardzo du e zró nicowanie. W 005 r. mo na wyodr bni 7 grup krajów, charakteryzuj cych si podobie stwem badanej struktury w obr bie grup i znacznie odbiegaj cych od struktury innych grup. Najwi ksze rozdrobnienie gospodarstw wyst puje w krajach: Cypr, Grecja, Portugalia, S owacja, W gry, W ochy, Polska, gdzie gospodarstwa bardzo ma e stanowi od 70 do ponad 80%, a gospodarstw du ych i bardzo du ych jest niewiele (w stosunku do ogó u gospodarstw), bo zaledwie oko o 5%. Mniej rozdrobniona struktura wyst puje w krajach: Estonia, Hiszpania, Litwa, otwa, S owenia. W krajach tych gospodarstwa bardzo ma e stanowi po ow ogó u, a du e i bardzo du e rednio 1,4%. W Czechach i Wielkiej Brytanii udzia y gospodarstw do 5 ha s tak e wysokie (45%), ale gospodarstwa z najwy szych grup obszarowych stanowi du y odsetek (33,8%). Zupe nie inny typ struktury charakteryzuje kraje: Austria, Belgia, Holandia, Niemcy, Szwecja, przy 5% udzia u gospodarstw najmniejszych i prawie 41% udzia u gospodarstw o powierzchni powy ej 0 ha. Jeszcze wi ksza koncentracja gospodarstw w najwy szych klasach obszarowych (57%) cechuje Dani, Finlandi i Irlandi, natomiast odsetek gospodarstw ma ych jest tu najni szy spo ród wszystkich grup (6,4%). Pozosta e dwa kraje: Francja i Polska, odbiegaj struktur od wyodr bnionych grup, tworz c oddzielne, jednoelementowe grupy. Acta Sci. Pol.

7 Typologia krajów Unii Europejskiej... 3 Z przeprowadzonego badania wynika, e przynale no do grup typologicznych nie zale y od daty przyst pienia do Unii Europejskiej, aczkolwiek 10 krajów starej 15 nale y do grup o najwy szym odsetku gospodarstw najwi kszych obszarowo. PI MIENNICTWO Chom towski S., Soko owski A., Taksonomia struktur. Przegl d Statystyczny,. Kuku a K., Statystyczna analiza strukturalna i jej zastosowanie w sferze us ug produkcyjnych dla rolnictwa. Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, Seria specjalna: Monogra e, 89. Wysocki F., Wagner W., O ustalaniu warto ci progowej zró nicowania struktur z danych empirycznych. Wiadomo ci Statystyczne, 9. TYPOLOGY OF EUROPEAN UNION COUNTRIES WITH RESPECT TO SIMILARITY OF AGRARIAN STRUCTURE Abstract. Agrarian structure of farms is one of important elements constituting agriculture. Its differentiation in European Union countries is very high. The investigation carried out by chosen taxonomic methods shows that there are seven groups of EU countries with similar agrarian structure of farms. The groups were analysed by statistical comparative methods. Key words: agrarian structure, grouping of countries, European Union Zaakceptowano do druku Accepted for print Oeconomia 9 (3) 010