ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI

Transkrypt

1

2

3

4

5 ROZDZIAŁ VI ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI Zawartość treściowa rozdziału koncentruje się wokół wyjaśniania trzeciego wymiaru, który konstytuuje społeczne zakorzenienie człowieka poczucia zaradności. W ramach tej problematyki zwrócono szczególną uwagę na trzy zagadnienia wyjaśnienie sposobu działania zaradności, wskazanie na związki tego czynnika z innymi wymiarami podmiotowego funkcjonowania oraz przedstawienie sposobów wzmacniania zaradności w populacji więźniów. 1. Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki odczuwaniu własnej zaradności Poczucie zaradności jest związane z funkcjonowaniem systemu osobowościowego, który jest określany jako kompetencje 1. W ich rozwoju biorą udział trzy procesy modelowanie społeczne, ćwiczenie określonych zachowań w celu utrwalenia pożądanych sprawności oraz stosowanie w codziennym życiu 2. Bardzo ważnym rodzajem kompetencji o charakterze poznawczo-behawioralnym są umiejętności zaradcze w sytuacjach problemowych 3. Radzenie sobie ze stresem jest funkcją pierwotnej oceny poznawczej zaistniałego zdarzenia jeśli osoba zaklasyfikuje sytuację jako stresującą, wówczas zostaje uruchomiony proces adaptacyjny w postaci radzenia sobie. Jego przebieg zależy od wtórnej oceny problemu, w której człowiek szacuje, co można zrobić, by sprostać wymaganiom zaistniałych okoliczności. Możliwości zaradcze są oceniane pod kątem dwóch podstawowych funkcji 4 : 1 A. Bandura, D. Schunk. Cultivating competence, self-efficacy, and intrinsic interest through proximal self-motivation. Journal of Personality and Social Psychology 1981 nr 41, s A. Bandura. Self-efficacy: The Exercise of Control. New York: Freeman 1997, s P. Oleś. Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa Wyd. Nauk. Scholar 2005, s R. Lazarus. Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne 1986 nr 3-4, s. 24.

6 130 ROZDZIAŁ VI 1) zmiany sytuacji na lepszą (strategie ukierunkowane na problem) 2) takiej samoregulacji emocjonalnej, aby nie doszło do załamania odporności psychicznej ani społecznego funkcjonowania (strategie zorientowane na emocje). Istnieją cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie ze stresem, które spełniają jednocześnie wymienione funkcje poszukiwanie informacji (przegląd sytuacji stresowej w celu zdobycia wiedzy potrzebnej do podjęcia racjonalnej decyzji zaradczej lub do przewartościowania zagrożenia), bezpośrednie działanie (czynności nakierowane na zmianę w podmiocie sprawczym lub w otoczeniu, mające na celu uporanie się ze stresem), powstrzymywanie się od aktywności (ze względu na okoliczności brak działań jest korzystniejszy niż ich podjęcie), procesy intrapsychiczne (procesy poznawcze mające na celu regulację emocjonalną, zalicza się do nich przede wszystkim mechanizmy obronne) 5. Sposoby zaradcze służące zmianie stanu rzeczy na korzystniejszy mogą przyjmować różnorodne formy np. monitorowania stresu, strukturalizacji sytuacji czy poszukiwania społecznego wsparcia. Ich skuteczność wymaga jednak prawidłowego funkcjonowania systemu poznawczego, który służy realistycznemu spostrzeganiu stresorów i dostępnych zasobów zaradczych. Jeśli w wyniku takiej oceny jednostka dojdzie do wniosku, że nie potrafi rozwiązać zaistniałego problemu, to zaczyna inicjować emocjonalne strategie zaradcze w postaci fizycznego usuwania się z sytuacji lub stosowania mechanizmów obronnych (np. ignorowania lub racjonalizowania problemu) 6. Ryzyko zaburzeń w przystosowaniu występuje szczególnie wtedy, gdy funkcje zmiany stanu rzeczy i regulacji emocjonalnej wchodzą w konflikt np. efekt samouspokojenia uzyskany w wyniku używania substancji psychoaktywnych uniemożliwia podjęcie działań adaptacyjnych 7. Za względnie stały przebieg procesu zaradczego oraz specyficzne dla jednostki dyspozycje redukowania stresu psychologicznego odpowiada zmienna osobowościowa, określana jako styl radzenia sobie 8. O istnieniu tego wymiaru osobowości przesądza fakt, że ludzie nawykowo stosują stałe wzorce postępo- 5 J. Terelak. Psychologia stresu. Bydgoszcz: Branta 2001, s J. Brandstädter, G. Renner. Tenacious goal pursuit and flexible goal adjustment: explication and age-related analysis of assimilative and accommodative strategies of coping. Psychology and Aging 1990 nr 5, s I. Heszen-Niejodek. Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2006, s. 477; Terelak, jw. s I. Heszen-Niejodek. Styl radzenia sobie ze stresem: fakty i kontrowersje. Czasopismo Psychologiczne 1997 nr 1, s. 10; Heszen-Niejodek. Teoria stresu s. 484.

7 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 131 wania w sytuacjach, które charakteryzują się podobnymi właściwościami. Styl radzenia sobie decyduje więc o względnej stałości zachowań człowieka doświadczającego określonego rodzaju trudności. O tym, jakie strategie zostaną przez niego wykorzystane przy rozwiązaniu konkretnego problemu, decydują dwa czynniki możliwości indywidualnego stylu zaradczego i wymagania aktualnej sytuacji 9. Proces radzenia sobie można uznać za efektywny, jeśli prowadzi on do trwałego i konstruktywnego rozwiązania problemu, a jednocześnie do pozytywnych emocji. Studia empiryczne nie wskazują jednoznacznie, jaki styl zaradczy jest najbardziej skuteczny w pokonywaniu stresu. Wyniki części badań skłaniają do wniosku, że efektywność stylu zaradczego zależy od kontekstu sytuacyjnego 10, natomiast inne wskazują, że nawet przy uwzględnianiu okoliczności, styl zorientowany na rozwiązanie problemu ma większy walor przystosowawczy niż sposoby ucieczkowo-unikowe lub emocjonalne 11. Część autorów wyraża również pogląd, że pokonywanie trudności przy pomocy emocji często wiąże się z nieskutecznym sposobem gospodarowania wewnętrznymi zasobami zaradczymi, co zwiększa ryzyko nasilenia napięcia psychicznego 12. Przedstawione prawidłowości prowadzą do konkluzji, że ważną strategię w procesie zakorzeniania przestępców powinno stanowić kształtowanie zaradności u osób odbywających sankcje izolacyjne na bazie indywidualnych stylów radzenia sobie ze stresem 13. W oddziaływaniach resocjalizacyjnych należy również uwzględnić czynniki zwiększające efektywność stosowanych strategii zaradczych. Zachowania służące rozwiązywaniu problemów są bardziej skuteczne, gdy zawierają następujące elementy 14 : podstawowe zaufanie do siebie i do innych ludzi aktywną eksplorację rzeczywistości i poszukiwanie informacji podział sytuacji problemowej na fragmenty i stopniowe rozwiązywanie trudności 9 Heszen-Niejodek. Teoria stresu s ; Heszen-Niejodek. Styl radzenia sobie s Heszen-Niejodek. Teoria stresu s L. Pervin, O. John. Osobowość. Teoria i badania. Kraków: Wyd. UJ 2002, s J. Strelau, B. Zawadzki, W. Oniszczenko, A. Sobolewski, P. Pawłowski. Temperament i style radzenia sobie ze stresem jako moderatory zespołu stresu pourazowego w następstwie przeżytej katastrofy. W: Osobowość a ekstremalny stres. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2004 s Heszen-Niejodek. Styl radzenia sobie s H. Sęk. Wybrane zagadnienia z psychoprofilaktyki. W: Społeczna psychologia kliniczna. Red. H. Sęk. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1993 s. 492.

8 132 ROZDZIAŁ VI konstruktywne radzenie sobie z uczuciami inicjowanie pomocy ze strony innych ludzi rozpoznawanie skłonności do zmęczenia i dezorganizacji oraz ich przezwyciężanie gotowość do dokonywania zmian w samym sobie. W kontekście powrotności do przestępstwa należy zwrócić szczególną uwagę na stres chroniczny, który polega na długotrwałym przeżywaniu napięcia emocjonalnego o negatywnym charakterze. W populacji osób odbywających kary pozbawienia wolności wynika on zarówno z długotrwałej izolacji więziennej, jak również z utrzymujących się trudności adaptacyjnych po opuszczeniu zakładu karnego (w przypadku recydywistów penitencjarnych). Analizy empiryczne wskazują, że długotrwałe napięcie psychiczne prowadzi do reakcji, które zwiększają prawdopodobieństwo nieakceptowanych społecznie zachowań (w tym również do czynów przestępczych) np. do niekontrolowanych wybuchów wściekłości i/lub gniewu, wrogości wobec ludzi, agresji jako odpowiedzi na najmniejszą prowokację, izolowania się od otoczenia czy też do pragnienia, aby dominować nad innymi 15. Przedstawione prawidłowości uzasadniają stwierdzenie występujące w literaturze przedmiotu, że z perspektywy sprawcy czyn karalny (zwłaszcza o charakterze agresywnym) stanowi często próbę rozwiązania trudnej sytuacji 16. W badaniach podłużnych nad psychologicznymi następstwami stresu chronicznego stwierdzono, że najczęściej jako reakcja na napięcie, oprócz nerwic (zwłaszcza z komponentem depresyjnym) i chorób psychosomatycznych, pojawia się wzmożone używanie środków psychoaktywnych (przede wszystkim alkoholu) 17. Do czynników podmiotowych zwiększających ryzyko używania substancji chemicznych jako strategii zaradczej należy zaliczyć przede wszystkim 18 : brak adekwatnych umiejętności poznawczo-behawioralnych do radzenia sobie ze stresem (ich ubóstwo lub sztywność), przy jednoczesnym przeświadczeniu, że substancja psychoaktywna jest skuteczną metodą rozwiązywania problemów 15 S. Siek. Walka ze stresem. Warszawa: ATK 1989, s. 44; Terelak, jw. s B. Malak. Zjawiska i mechanizmy socjalizacyjne a formowanie agresji interpersonalnej (zarys koncepcji). W: Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej. Red. A. Frączek. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Ossolineum 1986, s. 125; B. Hołyst. Psychologia kryminalistyczna. LexisNexis 2004, s ; Strelau i in., jw. s R. Poprawa. Zarys psychologicznej koncepcji używania alkoholu jako sposobu radzenia sobie ze stresem. Przegląd Psychologiczny 1998 nr 3-4, s. 62; Terelak, jw. s Poprawa, jw. s

9 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 133 niskie poczucie własnej skuteczności w zakresie radzenia sobie z problemami, a jednocześnie pozytywne oczekiwania wobec efektów używania środka chemicznego w określonej sytuacji przede wszystkim jako dobrego sposobu redukcji napięcia i oderwania się od aktualnych problemów brak motywacji do zmagania się z kłopotami życiowymi niska tolerancja na trudności, nawarstwianie się porażek, tendencja do rezygnacji z wysiłku i poszukiwania łatwych rozwiązań posiadanie utrwalonych wzorców używania substancji psychoaktywnych intensywny trening społeczny w zachowaniach o charakterze ucieczkowo-nałogowym. Należy zwrócić szczególną uwagę na ukazane powyżej zależności, ponieważ używanie środków chemicznych przede wszystkim alkoholu stanowi ważną i często stosowaną strategię w procesie radzenia sobie z problemami u osób, które trafiają do zakładów karnych 19. Dodatkowo, ucieczka od stresu w stany intoksykacji wiąże się z paradoksem, polegającym na tym, że w krótkiej perspektywie czasowej używanie substancji psychoaktywnych powoduje ulgę, natomiast w dłuższej wywołuje większe napięcie psychiczne, pogłębia deficyty zaradcze i często prowadzi do powstania mechanizmów uzależnienia, które niszczą prawidłową strukturę dążeń życiowych 20. Przedstawioną prawidłowość potwierdzają wyniki analiz, w których stwierdzono, że alkoholizm stanowi ważny czynnik ryzyka recydywy m.in. często współwystępuje z wielokrotnym popełnianiem przestępstw agresywnych wobec najsłabszych członków rodziny 21. Badania przestępców biorących udział w terapii uzależnień wskazały, że uczestnictwo w programie sprzyja stosowaniu większej liczby konstruktywnych strategii zaradczych w różnego rodzaju okolicznościach, w tym również w doświadczanych sytuacjach trudnych 22. Analiza zaradności trzeźwiejących 19 J. Yu. Punishment and Alcohol Problems Recidivism Among Drinking-Driving Offenders. Journal of Criminal Justice 2000 nr 4, s. 261; P. Szczepaniak. Kara pozbawienia wolności a wychowanie. Kalisz-Warszawa: COSSW, UW 2003, s ; T. Szymanowski. Powrót skazanych do społeczeństwa. Warszawa: Wyd. Prawnicze 1989, s ; A. Szymanowska. Więzienie i co dalej. Warszawa: Wyd. Akadem. Żak 2003, s J. Arboleda-Florez. Mental illness and violence: An epidemiological appraisal of the evidence. Canadian Journal of Psychiatry 1998 nr 43, s ; Poprawa, jw. s. 68; Terelak, jw. s A. Łuszczyńska-Cieślak, E. Gąsiorowska. Akty przemocy popełniane przez sprawców nadużywających alkoholu. Czasopismo Psychologiczne 2000 nr 1-2, s J. Hepburn. Recidivism Among Drug Offenders Following Exposure to Treatment. Criminal Justice Policy Review 2005 nr 2, s

10 134 ROZDZIAŁ VI alkoholików pozwala na stwierdzenie, że proces powrotu do zdrowia współwystępuje ze zmianą sposobów pokonywania kłopotów w postaci 23 : większego ukierunkowania na rozwiązywanie problemu m.in. planowanie działań, pozytywne przewartościowanie sytuacji spadku częstotliwości strategii zorientowanych na emocje np. strategii konfrontacyjnej polegającej na silnej ekspresji emocji negatywnych. Na bazie zaprezentowanych badań można zatem stwierdzić, że wzrost kompetencji w sytuacjach trudnych zmniejsza prawdopodobieństwo stosowania strategii zaradczej, która polega na używaniu substancji psychoaktywnych 24. Podsumowując przedstawione zagadnienia, należy jeszcze raz podkreślić, że proces zakorzeniania więźniów powinien być ściśle związany z kształtowaniem kompetencji osób karanych, szczególnie w zakresie sposobów radzenia sobie ze stresem. Potwierdzają to studia empiryczne, które wskazują, że różnice między jednostkami trafiającymi do więzienia a osobami postępującymi zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi nie wynikają z preferencji różnych wartości, ale z większych trudności jednostek popełniających przestępstwa. Duże nasilenie problemów w tej grupie dotyczy przede wszystkim osiągania osobistych celów 25. Z tego względu zapobieganie recydywie powinno bazować na uczeniu skazanych konstruktywnych sposobów radzenia sobie z problemami Funkcjonowanie osobowości a poczucie zaradności w społeczności więźniów Wymiary osobowości istotnie współwystępujące z doświadczaniem zaradności. Przeprowadzona analiza statystyczna stanowi podstawę do sformułowania wniosku, że z wyjaśnianym komponentem mechanizmu zakorzenienia poczuciem zaradności w sposób istotny statystycznie współwystępują następujące czynniki podmiotowe: 1. przystosowanie osobiste (por. tabela 13.; wykres 10.) 2. mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych (por. tab. 14.; wykres 11.) 23 H. Makowska. Radzenie sobie ze stresem w grupie leczących się alkoholików. Przegląd Psychologiczny 1998 nr 3-4, s Poprawa, jw. s Szymanowski. Powrót skazanych s Bandura. Self-efficacy s ; Terelak, jw. s

11 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI poczucie jakości życia (por. tab. 15.; wykres 12.) 4. strategie zaradcze (por. tab. 16.; wykres 13.) 5. osobowościowa orientacja aksjologiczna (por. tab. 17.; wykres 14.) 6. poczucie własnej skuteczności (por. tab. 18.; wykres 15.). Ad 1) Przystosowanie osobiste. W równaniu regresyjnym wzięto pod uwagę pięć wymiarów indywidualnej adaptacji relacje rodzinne, kontakty pozarodzinne, stosunek do siebie, dążenia i cele, doświadczane problemy. Związki między poczuciem zaradności i wiązką wymienionych czynników zostały zaprezentowane w tabeli 13. Tab. 13. Wyniki równania regresji: czynniki konstytuujące przystosowanie osobiste (wyniki w Teście Niedokończonych Zdań RISB J. Rottera) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary przystosowania osobistego B SE β t p (Stała) 75,830 9,4169 8,052 0,000 Relacje z innymi -0,035 0,288-0,012-0,122 0,903 Relacje rodzinne -0,133 0,298-0,046-0,446 0,656 Stosunek do siebie 0,326 0,376 0,092 0,866 0,389 Dążenia i cele -0,603 0,264-0,243-2,284 0,024 Doświadczane problemy -0,372 0,237-0,162-1,571 0,119 Skorygowane R 2 =0,113; F(5;99)=2,521; p=0,034 Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że trzy wymiary osobistego przystosowania relacje rodzinne, kontakty pozarodzinne i stosunek do siebie nie współwystępują istotnie ze zmienną wyjaśnianą. Wyraźny związek obserwuje się natomiast między poczuciem zaradności a wynikiem w wymiarze przystosowania osobistego: dążenia i cele. Ujemna korelacja między zmienną wyjaśnianą a preferencją dążeń oznacza, że wzrostowi odczuwanej zaradności towarzyszy harmonijne funkcjonowanie w sferze osobistych celów prawidłowe działanie tej sfery odnosi się przede wszystkim do zdolności wyznaczania celów, ich realizowania oraz do znacznej skuteczności w ich osiąganiu. Ujemny związek między analizowanymi

12 136 ROZDZIAŁ VI czynnikami wynika z konstrukcji wyników w Teście Niedokończonych Zdań J. Rottera, w którym zarówno wysoki wynik ogólny, jak również wysokie wyniki w poszczególnych skalach oznaczają wadliwe (konfliktowe) przystosowanie jednostki. Współczynniki 0,100 Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,000 Wartości -0,100-0,200 Sfera przystosowania osobistego: relacje z innym Sfera przystosowania osobistego: relacje rodzinne Sfera przystosowania osobistego: stosunek do siebie Sfera przystosowania osobistego: dążenia i cele Sfera przystosowania osobistego: doświadczane problemy Zmienne Wykres 10. Wymiary przystosowania osobistego istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Ad 2) Mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych. Do obliczeń statystycznych wprowadzono 12 wskaźników odnoszących

13 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 137 się do podmiotowego dystrybuowania zasobów. Wskaźniki te zostały wyodrębnione na bazie dwóch kryteriów podziału strukturalnego zasobów przystosowawczych (4 typy kapitału: materialny, energetyczny, stanu i podmiotowy) i mechanizmów osobowościowych, jakim ulega kapitał adaptacyjny (3 kategorie mechanizmów: poziom istniejących zasobów, ich zyski oraz ich straty). Zależności między przedstawionymi wskaźnikami a poczuciem zaradności zostały ukazane w tabeli 14. Tab. 14. Wyniki równania regresji: mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Zachowania Zasobów S. Hobfolla) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Mechanizmy dystrybucji zasobów adaptacyjnych B SE β t p (Stała) 25,772 8,538 3,018 0,003 Zasoby materialne (znaczenie) -0,590 0,230-0,446-2,562 0,012 Zasoby podmiotowe (znaczenie) 0,268 0,168 0,323 1,599 0,113 Zasoby energii (znaczenie) 0,382 0,196 0,380 1,952 0,054 Zasoby stanu (znaczenie) -0,126 0,141-0,186-0,892 0,375 Zasoby materialne (zysk) 0,127 0,215 0,123 0,590 0,557 Zasoby podmiotowe (zysk) 0,085 0,138 0,117 0,616 0,539 Zasoby energii (zysk) 0,177 0,172 0,223 1,033 0,304 Zasoby stanu (zysk) -0,070 0,152-0,129-0,461 0,646 Zasoby materialne (utrata) 0,433 0,184 0,437 2,357 0,021 Zasoby podmiotowe (utrata) -0,182 0,107-0,362-1,702 0,092 Zasoby energii (utrata) 0,028 0,139 0,045 0,200 0,842 Zasoby stanu (utrata) -0,052 0,114-0,121-0,459 0,647 Skorygowane R 2 =0,182; F(12;88)=2,856; p=0,002 Wyniki statystycznego testowania prowadzą do wniosku, że zachodzą tylko dwa istotne związki między zmienną wyjaśnianą a psychospołecznym kapitałem, jakim osoba dysponuje w procesie przystosowania do otaczającej

14 138 ROZDZIAŁ VI rzeczywistości. Istotna relacja zaznacza się między doświadczaniem zaradności a: 1) poziomem posiadanych zasobów materialnych, 2) stratami w kapitale materialnym, jaki znajdował/znajduje się w posiadaniu jednostki. Pozostałe mechanizmy dystrybuowania zasobów adaptacyjnych nie łączą się istotnie z poczuciem zaradności osób odbywających sankcje izolacyjne. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,400 Wartości 0,000-0,400 Zasoby materialne (znaczenie) Zasoby podmiotowe (znaczenie) Zasoby energii (znaczenie) Zasoby stanu (znaczenie) Zasoby materialne (zysk) Zasoby podmiotowe (zysk) Zasoby energii (zysk) Zasoby stanu (zysk) Zasoby materialne (utrata) Zasoby podmiotowe (utrata) Zasoby energii (utrata) Zasoby stanu (utrata) Zmienne Wykres 11. Mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów przystosowawczych istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Korelacja dodatnia występuje między poczuciem zaradności a stratami w kapitale materialnym. Uzyskana prawidłowość może więc świadczyć o tym, że skazani uruchamiają strategie radzenia sobie przede wszystkim wtedy, gdy

15 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 139 uświadamiają sobie ubytki, jakie ponieśli w wymiarze posiadanych dóbr materialnych np. w postaci utraty mieszkania, środków transportu czy ubrań. Natomiast ujemna relacja zaznacza się między doświadczaniem zaradności a poziomem posiadanego kapitału materialnego, co z kolei można tłumaczyć w taki sposób, że więźniowie dysponujący dużymi zasobami materialnymi zachowują się biernie, ponieważ nie muszą zdobywać cenionych przez siebie dóbr. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że wymienione powyżej prawidłowości są względem siebie komplementarne. Mianowicie, w sytuacji gdy osoba spostrzega straty w kapitale materialnym, to uruchamia proces zaradczy. Zaś w okolicznościach, gdy jednostka ocenia, że poziom tego typu zasobów jest wysoki, to maleje jej motywacja do tego, aby inicjować strategie radzenia sobie. Ad 3) Poczucie jakości życia. Jakość funkcjonowania osób odbywających sankcje izolacyjne w czterech wymiarach zdrowia fizycznego, równowagi psychicznej, kontaktów interpersonalnych, czynników środowiskowych została przebadana w zakresie istnienia związków z poczuciem zaradności w tej populacji. W tabeli 15. zaprezentowano uzyskane rezultaty. Tab. 15. Wyniki równania regresji: elementy konstytuujące poczucie jakości życia (wyniki w Kwestionariuszu do Badania Poczucia Jakości Życia WHOQOL-BREF) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia jakości życia B SE β t p (Stała) 48,513 9,920 4,891 0,000 Poczucie jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego Poczucie jakości życia w wymiarze psychologicznym Poczucie jakości życia w relacjach społecznych Poczucie jakości życia w wymiarze środowiskowym 0,386 0,373 0,117 1,035 0,303-0,815 0,583-0,136-1,397 0,165 0,736 0,369 0,224 1,994 0,049-0,252 0,557-0,048-0,453 0,652 Skorygowane R 2 =0,113; F(4;102)=3,249; p=0,015

16 140 ROZDZIAŁ VI Z przedstawionych informacji można wyciągnąć wniosek, że poczucie zaradności u więźniów w istotny sposób współwystępuje z doświadczaniem przez nich jakości kontaktów interpersonalnych. Natomiast pozostałe trzy wymiary odczuwania jakości życia aspekt fizyczny, psychiczny i środowiskowy nie łączą się istotnie ze zmienną wyjaśnianą w populacji skazanych. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 0,100 Wartości 0,000-0,100 Poczucie jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego Poczucie jakości życia w wymiarze psychologicznym Poczucie jakości życia w relacjach społecznych Poczucie jakości życia w wymiarze środowiskowym Zmienne Wykres 12. Elementy poczucia jakości życia istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Istnienie korelacji dodatniej między doświadczaniem zaradności i jakością kontaktów społecznych pozwala na sformułowanie konkluzji, że u więźniów spostrzegających osobisty wpływ na własne życie i na otaczającą rzeczywistość

17 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 141 zaznacza się zadowolenie z posiadanych relacji międzyludzkich m.in. z kontaktów o charakterze intymnym oraz z odczuwanego wsparcia społecznego. Ad 4) Strategie zaradcze. W równaniu regresyjnym badano związki między poczuciem zaradności a preferowaniem 18 strategii, jakie osoba może stosować w sytuacjach problemowych. Dziewięć z nich odnosi się do kontekstu społecznego: 1) działanie nie wprost, 2) działanie asertywne, 3) poszukiwanie wsparcia społecznego, 4) działanie instynktowne, 5) działanie ostrożne, 6) działanie agresywne, 7) współpraca społeczna, 8) unikanie, 9) działanie antyspołeczne. Dwa sposoby zaradcze uwzględniają aspekt funkcjonowania religijnego: 10) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze negatywnym, 11) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze pozytywnym. Natomiast siedem metod radzenia sobie ma charakter unikowy, ponieważ polega na konsumpcji różnego rodzaju środków uzależniających: 12) używanie alkoholu, 13) używanie amfetaminy, 14) używanie leków uspokajających/ nasennych, 15) używanie konopi, 16) używanie halucynogenów, 17) używanie heroiny (metadonu), 18) używanie ekstazy. Rezultaty w zakresie poszukiwania związków między strategiami zaradczymi a zmienną wyjaśnianą w badaniach ilustruje tabela 16. Wyniki uzyskane w równaniu regresyjnym uzasadniają pogląd, że istnieją dwa istotne związki między poczuciem zaradności a preferencją strategii zaradczych w sytuacjach trudnych przez osoby przebywające w zakładach karnych. Pierwszy zaznacza się między odczuwaniem zaradności a działaniami ostrożnymi, zaś drugi między zmienną wyjaśnianą a używaniem alkoholu. Natomiast pozostałe strategie radzenia sobie z problemami nie współwystępują w sposób istotny statystycznie z poziomem obrotności skazanych. Ujemna korelacja między zmienną wyjaśnianą a używaniem alkoholu w sytuacjach problemowych pozwala na sformułowanie opinii, że wysoki poziom zaradności więźniów współwystępuje z rzadkim stosowaniem unikowej strategii zaradczej, która polega na konsumpcji napojów alkoholowych, a nie na zadaniowym ustosunkowaniu się do problemów. Natomiast dodatni związek między poziomem zaradności a działaniami ostrożnymi wskazuje na to, że obrotność osadzonych często ma charakter postępowania, które polega na skrupulatnym rozważaniu różnych możliwości rozwikłania kłopotu, jego etapowym rozwiązywaniu, ostrożnym wykorzystywaniu posiadanych zasobów oraz na asekuracyjnym stosunku do intencji otoczenia społecznego.

18 142 ROZDZIAŁ VI Tab. 16. Wyniki równania regresji: strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych (wyniki w: Skali Strategicznego Podejścia do Radzenia Sobie S. Hobfolla, Kwestionariuszu Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem K. Pargamenta oraz Kwestionariuszu MAP J. Marsdena i in.) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Strategie zaradcze B SE β t p (Stała) 40,165 9,834 4,085 0,000 Działanie asertywne 0,141 0,252 0,061 0,560 0,577 Współpraca społeczna -0,542 0,372-0,179-1,455 0,149 Poszukiwanie wsparcia społecznego -0,027 0,226-0,014-0,121 0,904 Działanie ostrożne 0,752 0,357 0,265 2,107 0,038 Działanie instynktowne -0,046 0,298-0,017-0,153 0,879 Unikanie 0,456 0,313 0,186 1,459 0,148 Działanie nie wprost 0,494 0,393 0,155 1,258 0,212 Działanie antyspołeczne -0,384 0,353-0,149-1,088 0,280 Działanie agresywne 0,677 0,385 0,220 1,756 0,083 Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) -0,290 0,233-0,157-1,244 0,217-0,123 0,158-0,087-0,780 0,438 Używanie alkoholu -2,721 0,888-0,316-3,064 0,003 Używanie heroiny (metadonu) 1,149 2,025 0,060 0,568 0,572 Używanie ekstazy -1,918 2,351-0,120-0,816 0,417 Używanie halucynogenów 1,622 2,481 0,079 0,654 0,515 Używanie amfetaminy 2,885 1,602 0,259 1,801 0,075 Używanie konopi -1,808 1,331-0,166-1,359 0,178 Używanie leków uspokajających/nasennych -0,943 0,934-0,095-1,009 0,316 Skorygowane R 2 =0,410; F(18;84)=3,241; p<0,001

19 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 143 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 0,100 0,000 Wartości -0,100-0,200-0,300 Działanie asertywne Współpraca społeczna Poszukiwanie wsparcia społecznego Działanie ostrożne Działanie instynktowne Unikanie Działanie nie wprost Działanie antyspołeczne Działanie agresywne Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) Używanie alkoholu Używanie heroiny (metadonu) Używanie ekstazy Używanie halucynogenów Używanie amfetaminy Używanie konopi Używanie leków uspokajających/nasennych Zmienne Wykres 13. Strategie radzenia sobie ze stresem istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Ad 5) Osobowościowa orientacja aksjologiczna. W obszarze tego mechanizmu osobowościowego wyodrębniono cztery wymiary, które zostały zbadane w aspekcie współwystępowania z natężeniem zaradności w grupie osadzonych w zakładach karnych. Do czynników konstytuujących podmiotową orientację aksjologiczną zaliczono: 1) poczucie zagubienia wartości, 2) dezintegrację wartościowania, 3) odczuwanie nierealizowania wartości, 4) spostrzeganie

20 144 ROZDZIAŁ VI trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię. Uzyskane zależności zostały przedstawione w tabeli 17. Tab. 17. Wyniki równania regresji: elementy osobowościowej orientacji wartościującej (wyniki w Kwestionariuszu Kryzysu w Wartościowaniu P. Olesia) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary osobowościowej orientacji wartościującej B SE β t p (Stała) 55,625 2,014 27,615 0,000 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania -0,554 0,532-0,118-1,041 0,300 0,418 0,394 0,137 1,059 0,292-1,282 0,436-0,357-2,941 0,004 Poczucie zagubienia wartości -0,363 0,343-0,123-1,057 0,293 Skorygowane R 2 =0,143; F(4;102)=5,437; p=0,001 Na podstawie przeprowadzonych analiz statystycznych można wysunąć wniosek, że między zmienną wyjaśnianą a czynnikami konstytuującymi podmiotową orientację aksjologiczną zachodzi jedna istotna korelacja z wymiarem dezintegracji wartościowania. Pozostałe trzy czynniki poczucie nierealizowania wartości, doświadczanie ich zagubienia oraz trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię nie łączą się w istotny sposób ze spostrzeganiem własnej zaradności przez więźniów. Istnienie ujemnego związku między poziomem zaradności i poczuciem dezintegracji wartościowania wskazuje, że osadzeni tym bardziej są przekonani o własnym wpływie na życie osobiste i na otaczającą rzeczywistość, im silniej spostrzegają integrację procesów poznawczych, afektywnych i motywacyjnych w procesie wartościowania (deklaracje poznawcze są zgodne ze stosunkiem emocjonalnym oraz z chęcią realizacji określonych zadań).

21 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 145 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,100 0,000 Wartości -0,100-0,200-0,300 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania Poczucie zagubienia wartości Zmienne Wykres 14. Elementy osobowościowej orientacji wartościującej istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Ad 6) Poczucie własnej skuteczności. W równaniu regresyjnym uwzględniono związki między poczuciem zaradności a 9 wskaźnikami poczucia własnej skuteczności: odczuwaniem porażek, sukcesów i sytuacji trudnych w trzech perspektywach czasowych (w przeszłości, teraźniejszości, przyszłości). Rezultaty testowania statystycznego zostały zaprezentowane w tabeli 18.

22 146 ROZDZIAŁ VI Tab. 18. Wyniki równania regresji: elementy poczucia własnej skuteczności (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Własnego Życia I. Niewiadomskiej) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia własnej skuteczności B SE β t p (Stała) 47,034 7,816 6,018 0,000 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości -0,489 0,224-0,253-2,186 0,031 0,111 0,195 0,068 0,571 0,570-0,510 0,263-0,260-1,942 0,055 0,835 0,386 0,228 2,162 0,033-0,585 0,296-0,202-1,980 0,051 0,799 0,369 0,245 2,164 0,033 Nasilenie porażek w przeszłości -0,234 0,390-0,072-0,599 0,550 Nasilenie porażek w teraźniejszości 0,103 0,330 0,039 0,312 0,755 Nasilenie porażek w przyszłości 0,502 0,382 0,142 1,312 0,193 Skorygowane R 2 =0,323; F(9;95)=6,521; p<0,001 Dane zaprezentowane w tabeli uzasadniają wniosek, że między poczuciem zaradności a doświadczaniem własnej skuteczności zachodzą trzy rodzaje zależności. Zmienna wyjaśniana koreluje ze spostrzeganiem minionych sytuacji trudnych, przeszłych sukcesów oraz przewidywanych osiągnięć. Pozostałe wskaźniki m.in. odczuwanie porażek w trzech perspektywach czasowych oraz teraźniejsze i przyszłe sytuacje trudne nie współwystępują z poczuciem wpływu na własny los i otaczającą rzeczywistość. Na podstawie dodatniego związku między odczuwaniem zaradności a minionymi i przewidywanymi sukcesami można wysunąć konkluzję, że wzrost doświadczanego wpływu na życie osobiste i na funkcjonowanie otoczenia następuje wtedy, gdy osoba odbywająca karę pozbawienia wolności spostrzega

23 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości Nasilenie porażek w przeszłości Nasilenie porażek w teraźniejszości Nasilenie porażek w przyszłości ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 147 dużą liczbę sukcesów o charakterze osobistym, rodzinnym, zawodowym i/lub społecznym w dwóch perspektywach czasowych w przeszłości i przyszłości. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 Wartości 0,000-0,200 Zmienne Wykres 15. Elementy poczucia własnej skuteczności istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Natomiast istnienie ujemnej korelacji między zaradnością a doświadczaniem minionych sytuacji trudnych wskazuje na fakt, że powiększanie możliwości zaradczych u więźniów jest związane ze spostrzeganiem mniejszej liczby przeszłych problemów m.in. deprywacji potrzeb, przeciążeń, zagrożeń, nieporozumień interpersonalnych, konfliktów wewnętrznych, frustracji i/lub sytuacji nowych.

24 148 ROZDZIAŁ VI Czynniki osobowości, które nie współwystępują w istotny sposób z poczuciem zaradności u osób osadzonych w zakładach karnych. Na podstawie przeprowadzonego testowania statystycznego można sformułować wniosek, że nie zachodzą istotne statystycznie związki między doświadczaniem wpływu na własne życie i na otaczającą rzeczywistość (zaradnością) a czynnikami konstytuującymi doświadczanie koherencji poczuciem zrozumiałości, zaradności i sensowności. Przedstawiona konkluzja została sformułowana na podstawie następującego rezultatu w równaniu regresji: F=1,921; p 0,092; R 2 =0,015. Model końcowy istotne związki między funkcjonowaniem czynników osobowościowych a poczuciem zaradności w populacji więźniów. Duże natężenie wyjaśnianej zmiennej przede wszystkim w postaci spostrzegania osobistego wpływu na zdarzenia w istotny statystycznie sposób współwystępuje z takimi mechanizmami osobowości jak (F=5,969; p 0,001; R 2 =0,468): harmonijne funkcjonowanie w sferze dążeń i celów m.in. w wyniku istnienia kompetencji w zakresie ich wyznaczania, realizacji i skutecznego osiągania posiadanie niewielkiego kapitału materialnego i spostrzeganie wysokich strat w tego typu zasobach duże nasilenie satysfakcji z posiadanych relacji społecznych zarówno kontaktów intymnych, jak również ze spostrzeganego wsparcia społecznego znaczne nasilenie strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych za pomocą działań ostrożnych np. dzięki skrupulatnemu rozważaniu różnych możliwości rozwiązań zaistniałego problemu, inicjowaniu etapowych działań w tym zakresie, ostrożnemu wykorzystywaniu posiadanych zasobów i/lub dużemu dystansowi w stosunku do intencji pomocowych otoczenia społecznego niewielka częstotliwość używania alkoholu jako unikowej strategii zaradczej w sytuacjach problemowych wysoki poziom integracji procesów poznawczych, afektywnych i motywacyjnych w procesie wartościowania duże nasilenie minionych i przewidywanych sukcesów o charakterze osobistym, rodzinnym, zawodowym i/lub społecznym spostrzeganie niewielkiej liczby minionych sytuacji trudnych (deprywacji potrzeb, przeciążeń, zagrożeń, nieporozumień interpersonalnych, konfliktów wewnętrznych, frustracji i/lub sytuacji nowych).

25 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI Sposoby kształtowania poczucia zaradności wśród osadzonych Głównym mechanizmem zmian kompetencyjnych u więźniów powinno być modelowanie społeczne. Uczenie się nowych zachowań w interakcjach społecznych w szczególny sposób powinno dotyczyć stawiania realistycznych celów (co zwiększa szansę przewidywania sukcesów w przyszłej perspektywie czasowej), postępowania służącego realizacji dążeń, nawiązywania i podtrzymywania konstruktywnych relacji interpersonalnych, ćwiczenia strategii działań ostrożnych w sytuacjach trudnych oraz kształtowania zdolności w zakresie integracji procesu wartościowania. Przedstawiony kierunek zakorzeniania skazanych potwierdzają dwa argumenty. Pierwszy z nich został zaczerpnięty z psychologii motywacji. Zostało tam sformułowane stwierdzenie, że przez całe życie człowieka przy zmieniającej się preferencji celów istnieje ciągłość w zakresie potrzeby posiadania kompetencji 27. Zaś argument drugi wynika z twierdzeń powstałych na gruncie teorii społecznego uczenia. Według tego ujęcia, formy przystosowania i zmiany rozwojowe człowieka są zakorzenione w systemach społecznych. Dlatego wpajanie konstruktywnych strategii zaradczych jest najbardziej efektywne, gdy jest związane z siecią wpływów ze strony innych osób, przy jednoczesnym doświadczaniu własnej skuteczności w trakcie ćwiczenia nowych zachowań 28. Uczenie na skutek modelowania następuje przez obserwowanie jednostek stanowiących wzory postępowania. Działanie innych tworzy rodzaj reguły (matrycy) dla generatywnego zachowania osoby uczącej się 29. Szybkość tego procesu zależy w dużym stopniu od cech osób-modeli przede wszystkim ich adekwatności, wiarygodności oraz od tego, w jakim stopniu obserwator czuje się do nich podobny 30. Drugi sposób uczenia wynika z doświadczania własnej skuteczności w sytuacji ćwiczenia konstruktywnych aktywności. Poczucie osobistego oddziaływania na wynik podejmowanej czynności wpływa na powstawanie skryptów 27 L. Carstensen, D. Isaacowitz, S. Charles. Taking time seriously: A theory of socioemotional selectivity. American Psychologist 1999 nr 54, s A. Bandura. Self-efficacy. Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review 1977 nr 84, s ; A. Bandura. Perceived self-efficacy in cognitive development and functioning. Educational Psychologist 1993 nr 28, s Tamże s Pervin, John. Osobowość s T. Rosenthal, A. Bandura. Psychological modeling: Theory and practice. W: Handbook of psychotherapy and behavior change. Red. S. Garfield, A. Bergin. New York: Wiley 1978, s. 622.

26 150 ROZDZIAŁ VI myślowych, które są związane z 31 : 1) działaniami służącymi osiąganiu celów, 2) towarzyszącymi im emocjami myśleniem pesymistycznym lub optymistycznym, 3) procesami motywacyjnymi osłabianiem lub natężaniem wysiłku w kierunku osiągania celów. Do podstawowych reguł wprowadzania i utrzymywania pożądanych zmian związanych z doświadczaniem własnej skuteczności należą 32 : porządkowanie zadań, których osoba ma się nauczyć w sekwencji kolejnych kroków wyjaśnianie ogólnych reguł prowadzonych oddziaływań zapewnianie możliwości doskonalenia wyuczonego zachowania i samodzielnego kierowania nim sprawdzanie nabytych umiejętności: a) w warunkach naturalnych, b) w coraz trudniejszych sytuacjach zapewnianie informacji zwrotnych o jakości funkcjonowania nowych kompetencji. Jako przykład skutecznych oddziaływań korekcyjnych, które bazują na modelowaniu społecznym i odczuwaniu osobistej skuteczności, może służyć program resocjalizacyjny realizowany w zakładach terapii społecznej w Danii i w Holandii. Ośrodki tego rodzaju stanowią potwierdzenie możliwości osiągania wysokich wyników w zakresie oddziaływań resocjalizacyjnych wskaźniki efektywności sięgają nawet 80%. Cechą charakterystyczną tych zakładów jest mała liczebność ok. 90 osób oraz przeznaczenie dla recydywistów o zaburzonej osobowości (w tym dla groźnych przestępców), którzy już odbyli karę pozbawienia wolności. Pensjonariuszy wybiera się na podstawie kryterium podatności na oddziaływania korekcyjne. Zajęcia odbywają się w małych grupach (8-11 osób). Pomoc opiera się przede wszystkim na stosowaniu terapii środowiskowej, która polega na udziale osadzonych we wszystkich dziedzinach działalności zakładu, łącznie z zarządzaniem. Każda grupa posiada kierownika i sama dba o realizację własnych potrzeb bytowych. Członkowie zespołu wspólnie rozwiązują problemy i podejmują decyzje dotyczące zarówno spraw grupowych, jak i indywidualnych (np. udzielenie lub odmowa przepustki). Oprócz terapii społecznej pensjonariuszom oferuje się inne formy oddziaływań terapię właściwą (rozładowywanie napięć, rozwiązywanie problemów 31 G. Holden. The relationship of self-efficacy appraisals to subsequent health related outcomes: A meta-analysis. Social Work in Health Care 1991 nr 16, s Rosenthal, Bandura, jw. s. 622.

27 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 151 osobistych), terapię zajęciową, warsztaty artystyczne, indywidualne kształcenie, częste kontakty z rodziną 33. Zaprezentowany przykład wyraźnie pokazuje, że proces modelowania konstruktywnych sposobów radzenia sobie w populacji osadzonych wymaga stworzenia odpowiedniego środowiska społecznego. Wynika to z prawidłowości polegającej na tym, że osoba aktywnie oddziałuje na otoczenie, a środowisko (zwrotnie) wywiera wpływ na człowieka, stanowiąc jednocześnie rodzaj potencjalnych wzorców postępowania oraz źródło informacji o skuteczności i wartości stosowanych strategii zaradczych. Najbardziej korzystne warunki do uczenia się nowych zachowań występują wtedy, gdy zostanie zainicjowany proces podmiotowego sprzężenia zwrotnego między zachowaniami stanowiącymi nowe kompetencje zaradcze a przekonaniami jednostki 34. Mianowicie, efektywne radzenie sobie w trudnościach powinno wpływać korzystnie na przekonanie o własnej skuteczności, co z kolei zazwyczaj prowadzi do zmiany spostrzegania sytuacji, zwiększenia motywacji do tego typu zachowań i zwiększenia skuteczności w rozwiązywaniu problemów. 33 J. Górny. Elementy indywidualizacji i humanizacji karania w rozwoju penitencjarystyki. Warszawa: Wyd. WSPS 1996; H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche 2003, s Oleś, jw. s. 226.

28