(CD86) w patomechanizmie odczynu zapalnego

Transkrypt

1 Alergia Astma Immunologia, Rutkowski 2001, R., Moniuszko 6(2), 87-94T. Rola cz¹stek kostymuluj¹cych B7.1 (CD80) i B7.2 (CD86) Rola cz¹stek kostymuluj¹cych B7.1 (CD80) i B7.2 (CD86) w patomechanizmie odczynu zapalnego The role of costimulatory molecules B7.1 (CD80) and B7.2 (CD86) in the pathomechanism of inflammatory process RYSZARD RUTKOWSKI, TADEUSZ MONIUSZKO Klinika Alergologii i Chorób Wewnêtrznych Akademii Medycznej w Bia³ymstoku, ul. M. C. Sk³odowskiej 24a, Bia³ystok Limfocyty T s¹ aktywowane po otrzymaniu od komórek prezentuj¹cych antygen (APC) dwóch niezale nych sygna³ów przekazywanych przez receptor TCR (I sygna³) i cz¹stki kostymuluj¹ce (II sygna³). Pobudzenie przez antygen wy³¹cznie kompleksu receptora TCR/CD3ζ prowadzi do anergii lub apoptozy limfocytów T. Indukcja II sygna³u zale y od cz¹steczek CD80 (B7.1), CD86 (B7.2), CD28, CTLA-4. Cz¹stki B7.1 i B7.2 wystêpuj¹ w b³onie komórkowej monocytów/makrofagów, komórek dendrytycznych, komórek Langerhansa, fibroblastów, eozynofilów, tymocytów, limfocytów T i B, komórek epitelialnych oskrzeli i o³¹dka oraz komórek linii nowotworowych. Ekspresji CD80 nie stwierdza siê na spoczynkowych APC lub jest ona minimalna, podczas gdy moleku³y sygnalizacyjne CD86 wystêpuj¹ na tych komórkach konstytutywnie. Aktywacja APC powoduje maksymaln¹ ekspresjê cz¹stek B7.2 po 6-8 godzinach od stymulacji. Cz¹steczki B7.1 pojawiaj¹ siê na powierzchni komórkowej dopiero po godzinach od pobudzenia badanych APC. Ekspresja cz¹stek B7.2 (CD86) lub B7.1 (CD80) jest zwiêkszona u myszy z cukrzyc¹ insulinozale n¹, z kontaktowym zapaleniem skóry oraz u chorych z sarkoidoz¹, colitis ulcerosa, chorob¹ Crohn a, atopowym zapaleniem skóry, alergicznym nie ytem nosa, atopow¹ astm¹ oskrzelow¹, co wskazuje na ich szczególne znaczenie w patomechanizmie odczynu zapalnego. W badaniach prowadzonych na modelu zwierzêcym podanie przeciwcia³ monoklonalnych anty-cd86 lub anty-cd80 wp³ywa³o na przebieg astmy oskrzelowej, eksperymentalnego alergicznego zapalenia mózgu i rdzenia krêgowego, RZS, tocznia trzewnego, ³uszczycy, zapalenia tarczycy, chorób nowotworowych oraz reakcji odrzucania przeszczepów. Alergia Astma Immunologia, 2001, 6(2), T cell response is initiated by T-cell receptor (TCR) binding to antigen (I signal) but it also requires interactions between costimulatory molecules on antigen presenting cells and T lymphocyte surface (II signal). TCR/CDζ complex stimulation, in the absence of costimulation, results in lymphocytes T anergy or apoptosis. The induction of costimulatory signal depends on interaction between CD80/CD86 and CD28/CTLA-4 molecules. CD80 and CD86 are expressed on monocytes/macrophages, dendritic cells, Langerhans cells, fibroblasts, eosinophils, thymocytes, lymphocytes T and B, bronchial and gastric epithelial cells and tumor cell lines. There is no expression of CD80 or it is very low on resting APC, whereas CD86 are constitutively expressed on the surface of antigen presenting cells. When APC are stimulated, B7.2 expression is maximal after 6-8 hours, followed by B7.1 after about 24 to 48 hours. CD80 and CD86 expression is increased in autoimmune diabetes, contact dermatitis, sarcoidosis, colitis ulcerosa, Crohn s disease, atopic dermatitis, allergic rhinitis or bronchial asthma what proves their special role in pathomechanisms of inflammation. In animal models of experimental allergic encephalomyelitis, bronchial asthma, rheumatoid arthritis, systemic lupus erythematosus, psoriasis, thyreoiditis, neoplasmatic diseases or transplant rejection the treatment with anti- CD80 and/or CD86 can modulate their clinical course. Alergia Astma Immunologia, 2001, 6(2), Key words: CD80 (B7.1), CD86 (B7.2), costimulation, inflammatory process, allergic disease S³owa kluczowe: CD80 (B7.1), CD86 (B7.2), kostymulacja, odczyn zapalny, choroby alergiczne Aktywacja limfocytów T przez komórki prezentuj¹ce antygen Po prezentacji antygenu limfocytom T przez monocyty, komórki dendrytyczne lub makrofagi rozwija siê wysoce specyficzna odpowiedzi immunologiczna, która wymaga bezpoœredniego kontaktu komórek linii monocyt/ makrofag z limfocytami. Prawid³owa aktywacja limfocytów T zachodzi po otrzymaniu od komórek prezentuj¹cych antygen (APC) co najmniej dwóch niezale nych sygna³ów przekazywanych przez receptor TCR (I sygna³) i cz¹stki kostymuluj¹ce (II sygna³) (ryc. 1) [1,2,3]. Limfocyty T rozpoznaj¹ antygeny zwi¹zane z komórkami APC jedynie w obecnoœci cz¹stek MHC klasy I

2 88 Alergia Astma Immunologia, 2001, 6(2), CD80 ( B7.1 ) CD86 / B 7.2 CD86 ( B7.2 ) CD80 / B 7.1 II SYGNA CD28 ANTYGEN MONOCYTY ( APC ) I SYGNA TCR AKTYWACJA LIMFOCYTÓW T II SYGNA LIMFOCYTY Th1/Th2 CTLA - 4 HAMOWANIE AKTYWACJI LIMFOCYTÓW T Ryc. 1. Wp³yw cz¹stek kostymuluj¹cych na aktywacjê limfocytów T hipoteza dwóch sygna³ów (CD8 + ) lub klasy II (CD4 + ) [3,4,5]. Zjawisko rozpoznawania obcych antygenów w po³¹czeniu z w³aœciw¹ cz¹steczk¹ MHC okreœlane jest jako tzw. restrykcja MHC i stanowi podstawow¹ cechê uk³adu odpornoœciowego. Antygeny egzogenne (np., bakterie pozakomórkowe, toksyny bakteryjne, antygeny grzybów, alergeny py³ków traw, kurzu domowego), po wnikniêciu do organizmu w procesie fagocytozy lub pinocytozy s¹ poch³aniane przez APC. Nastêpnie, w fagolizosomach komórek prezentuj¹cych antygen ulegaj¹ rozk³adowi na peptydy. Proces degradacji antygenów do cz¹stek peptydowych zachodzi przy udziale licznych proteaz wewn¹trzkomórkowych (cysteinowe, serynowe, karboksylowe i metaloproteazy). W kolejnym etapie peptydy antygenowe, z³o one z oko³o aminokwasów, ³¹cz¹ siê z cz¹steczkami MHC klasy II i, po powrocie na powierzchniê b³ony komórkowej, s¹ prezentowane limfocytom CD4 + [5,6]. Po³¹czenie antygenu z kompleksem TCR-CD3 aktywuje niereceptorowe kinazy tyrozynowe z rodziny Src (p56lck, p59fyn), co fosforyluje reszty tyrozynowe w sekwencjach ITAM (Immunoreceptor Tyrosine based Activation Motif). Do ufosforylowanych sekwencji ITAM ³añcucha CD3ζ przy- ³¹cza siê swoimi domenami nale ¹ca do rodziny Syk kinaza tyrozynowa ZAP-70 (zeta associated protein kinase). Kinaza ZAP-70 w dalszej kolejnoœci fosforyluje bia³ko adaptorowe p36, które ³¹cz¹c siê z kompleksem grb/sos (growth factor receptor bound 2/son of sevenless bia³ko adaptorowe/czynnik wymiany) inicjuje szlak przemian biochemicznych zale ny od bia³ek Ras. Bia³ko p36 pobudza tak e fosfolipazê Cγ 1 (PLCγ 1 ), która po aktywacji na tyrozynie wytwarza wtórne przekaÿniki sygna³u, dwuacyloglicerol (DAG diacylglicerol) i trójfosforan inozytolu (IP3 Inositol 1,4,5-trisphosphate). Prowadzi to do inicjacji wtórnych szlaków sygna³owych (PKC protein kinase C, kalcyneuryna, Ras/Raf/Mek/ MAPK Mitogen Activated Protein Kinase) i integracji sygna³u do j¹dra komórkowego [6,7]. Pierwszy sygna³ zale ny wy³¹cznie od prezentacji antygenu receptorom TCR nie jest wystarczaj¹cy do pe³nej aktywacji limfocytów T. Pobudzenie kompleksu receptora TCR/ CD3ζ przez antygen z pominiêciem cz¹stek kostymulacyjnych prowadzi bowiem te komórki do stanu anergii lub apoptozy [1,2,3]. Anergia i apoptoza limfocytów T Anergia to stan, w którym limfocyt nie ulega aktywacji po rozpoznaniu swoistego antygenu. Przyczyn¹ anergii mo e byæ brak odpowiedniej kostymulacji przy pierwszym rozpoznaniu antygenu przez limfocyt lub zmieniona struktura antygenu po³¹czonego z cz¹steczk¹ MHC klasy II. Anergia wi¹ e siê z nieprawid³owym przekazywaniem sygna³u w kaskadzie sygnalizacyjnej PKC Ras MAPK, zaburzeniem aktywacji bia³ka Ras, kinazy proteinowej PKC oraz ograniczeniem zdolnoœci kompleksu SOS Ras GRF do przemieszczania siê z cytoplazmy do b³ony komórkowej limfocyta [3,8,9,10]. Anergia limfocytów efektorowych Th1 jest zjawiskiem korzystnym i po ¹danym w schorzeniach charakteryzuj¹cych siê wzmo on¹ aktywnoœci¹ limfocytów Th1 stwardnieniu rozsianym, ³uszczycy, czy sarkoidozie, poniewa prowadzi do ograniczenia intensywnoœci procesu chorobowego. Z kolei zmniejszenie zdolnoœci limfocytów Th2 do proliferacji jest istotne w ograniczaniu alergicznego procesu zapalnego wystêpuj¹cego w astmie oskrzelowej, atopowym zapaleniu skóry i innych Th2 zale nych chorobach [10]. Apoptoza czyli programowana œmieræ komórki odgrywa bardzo wa ne znaczenie w procesie selekcji tymocytów w grasicy, podczas eliminacji autoreaktywnych klonów limfocytów T we krwi obwodowej oraz przy zapobieganiu nadmiernemu gromadzeniu siê limfocytów w miejscu zapalnym [10,11]. Mo e byæ wzbudzana przez bodÿce zewnêtrzne (adenowirusy, wirus HIV, glikokortysteroidy, leki cytostatyczne, promienie UV, promieniowanie γ, etanol) lub rozwijaæ siê w nastêpstwie oddzia³ywania na komórki wolnych rodników tlenowych, bia³ek supresorowych guza (p53), czy TNFα (11, 12). Ekspresja receptorów APO-1/ Fas (CD 95) lub TNFR1 (CD120) na powierzchni komórki prowadzi do aktywacji proteaz cysteinowych z rodziny enzymów przekszta³caj¹cych interleukinê 1β (ICE interleukin 1β converting enzyme/ caspase) zwanych kaspazami, pobudzenia fosfolipazy C, wytworzenia drugich przekaÿników (DAG i IP3), uwolnienia wolnych jonów Ca ++ oraz pobudzenia proteaz serynowych (granzymów). Jony Ca ++

3 Rutkowski R., Moniuszko T. Rola cz¹stek kostymuluj¹cych B7.1 (CD80) i B7.2 (CD86)... oraz granzymy s¹ niezbêdne do aktywacji perforyn, które, ³¹cz¹c siê z b³on¹ komórkow¹, prowadz¹ do jej uszkodzenia i œmierci komórki [12,13]. W astmie oskrzelowej indukcja apoptozy limfocytów T i eozynofilów przez glikokortysteroidy i teofilinê prowadzi do ograniczenia intensywnoœci zapalenia alergicznego, co jest zjawiskiem terapeutycznie korzystnym [14]. Cz¹stki wzbudzaj¹ce sygna³ kostymuluj¹cy (tzw. II sygna³) Pe³na aktywacja limfocytów T wymaga dodatkowego pobudzenia tych komórek przez tzw. sygna³ kostymuluj¹cy (II sygna³) zale ny od cz¹stek powierzchniowych znajduj¹cych siê na komórkach prezentuj¹cych antygen i odpowiadaj¹cych im receptorów na limfocytach. Na powierzchni APC mog¹ wystêpowaæ cz¹stki sygnalizacyjne (ligandy): B7.1 (CD80), B7.2 (CD86), ICAM-1, 2, 3, SLAM (Signaling lymphocyte activation molecule), HSA (heat stable antigen CD24), 4-1BBL, OX40L (CD154), CD70 (CD27L), LIGHT (homologous to lymphotoxins). Wymienione ligandy ³¹cz¹ siê z odpowiednimi receptorami wystêpuj¹cymi na limfocytach, to jest z CD28, CTLA-4 (Cytotoxic T lymphocyte-associated protein-4), ICOS (inducible costimulator-subfamily/ podrodzina CD28), LFA-1 (CD11a/CD18), SLAM (CDw150 podrodzina CD2), 4 1 BB (CD137 rodzina TNFR), OX 40 (CD134 rodzina TNFR), CD27 (rodzina TNFR), HVEM (Herpes virus entry mediator), LT β R (Lymphotoxin β receptor) [15,16,17,18,19]. Wiêkszoœæ z powy szych cz¹stek spe³nia jedynie rolê pomocnicz¹ w aktywowaniu komórek T. Cz¹stkami, których znaczenie w indukowaniu II sygna³u jest powszechnie akceptowane s¹ stwierdzane na powierzchni APC ligandy CD80 (B7.1), CD86 (B7.2) oraz zlokalizowane na limfocytach T cz¹steczki CD28, CTLA-4 [15,16,19]. Ligandy B7.1 (CD80) i/lub B7.2 (CD86) po po³¹czeniu siê z wystêpuj¹cym na limfocytach T receptorem CD28 indukuj¹ gwa³town¹ fosforylacjê tyrozyny w bia³ku adaptorowym p62, aktywuj¹ ma³e, zwi¹zane z b³onami komórkowymi GTP-azy, okreœlane jako bia³ka Ras, oraz pobudzaj¹ fosfolipazê C-γ (PLC γ phospholipase C γ). Zwi¹zanie siê cz¹stek B7 z CD28 mo e tak e aktywowaæ kinazê fosfoinozytolu IP3 (Phosphoinositide 3 kinase), co pozwala na w³¹czenie siê jonów wapnia Ca ++ do procesu przekazywania sygna³ów wewn¹trzkomórkowych oraz prowadzi do pobudzenia fosfatazy serynowej kalcyneuryny. W koñcowym etapie przekazywania sygna³u z receptora CD28, pod wp³ywem kalcyneuryny i kinazy bia³kowej C (PKC Protein kinase C) dochodzi do przemieszczenia siê czynnników transkrypcji j¹drowej NF-AT (Nuclear factor of activated T cells), NF κb, Oct-1, Oct-2 (Octamer binding complex) do j¹dra komórkowego i wzbudzenia procesu transkrypcji odpowiednich genów [20,21,22]. 89 Je eli iloœæ cz¹steczek CD80 i CD86 na powierzchni spoczynkowych limfocytów T jest nieznaczna, wówczas dochodzi do ich preferencyjnego wi¹zania siê z receptorem CTLA-4 i blokowania reakcji immunologicznej ze strony limfocytów. Równie w aktywowanych komórkach T po³¹czenie siê B7-CTLA-4 prowadzi do zmniejszenia produkcji IL-2 przez limfocyty T oraz do ograniczenia zdolnoœci tych komórek do proliferacji i ró nicowania siê [19,20,22]. Aktywacja CTLA-4 zachodzi przy udziale fosfatazy tyrozynowej SHP-2 (SH2 containing tyrosine phosphatase-2). Utworzony kompleks CTLA-4 SHP-2 defosforyluje g³ówne kinazy sygna³owe (Lck, Fyn, Tec, Zap-70), co blokuje dalsz¹ drogê sygna³u z receptora TCR do wnêtrza komórki. Po³¹czenie siê cz¹stek CD80, bêd¹cych g³ównym ligandem dla CTLA-4, lub przy³¹czenie CD86 do tego receptora pozwala oddzia³ywaæ na dalsze szlaki sygna³owe, nie zwi¹zane z receptorem TCR, i hamowaæ aktywnoœæ fosfolipazy Cγ, kinazy fosfoinozytolu i bia³ek Ras. W koñcowym efekcie dochodzi do zahamowania proliferacji, anergii lub supresji komórek T [20,23,24]. W³aœciwoœci cz¹stek B7.1 (CD80) i B7.2 (CD86) Cz¹stki B7.1 (CD80) i B7.2 (CD86) wystêpuj¹ jako monomery w b³onie komórkowej monocytów/makrofagów, komórek dendrytycznych, tymocytów, limfocytów T i B. Obie cz¹steczki nale ¹ do nadrodziny bia³ek immunoglobulinopodobnych, posiadaj¹ czêœæ pozakomórkow¹ z³o on¹ z domen podobnych do IgV i IgC2 oraz krótki ³añcuch cytoplazmatyczny. Czêœæ cytoplazmatyczna cz¹stek CD86 zawiera trzy miejsca potencjalnej foforylacji kinazy proteinowej C i jest d³u sza w cz¹stkach CD80 [19,25,26]. CD80 (B7/BB-1 B-lymphoblast antigen-1) wykazano po raz pierwszy w 1982 roku na komórkach limfoblastycznych B aktywowanych wirusem Epsteina-Barra, PWM (Pokweed mitogen) lub LPS [27]. W kolejnych latach ekspresjê tych cz¹steczek stwierdzono na pobudzonych, monocytach, makrofagach, komórkach dendrytycznych, komórkach Langerhansa, fibroblastach, eozynofilach, limfocytach T i B, komórkach epitelialnych oskrzeli i o³¹dka oraz komórkach linii nowotworowych [2,28,29,30,31,32]. Komórki by³y stymulowane przez dodanie do ich hodowli cytokin (IFN α, IFN γ, TNF α, IL-2, IL-4, IL-5), LPS, ConA, camp, anty-cd3, czy antygenu Dp-c (D. pteronyssinus) [19,23,25,31,34]. W odró nieniu od cz¹stek CD80, których ekspresja jest minimalna lub nie stwierdza siê jej na spoczynkowych APC, moleku³y sygnalizacyjne CD86 (B7.2) wystêpuj¹ konstytutywnie na wy ej wymienionych profesjonalnych (monocyty/makrofagi, komórki dendrytyczne, komórki Langerhansa, limfocyty B) i nieprofesjonalnych (fibroblasty, eozynofile,

4 90 Alergia Astma Immunologia, 2001, 6(2), limfocyty T, komórki epitelialne) komórkach prezentuj¹cych antygen [26,28,30,31,33,34]. Pobudzenie limfocytów B, monocytów lub innych komórek APC przez antygen, LPS lub cytokiny powoduje bardzo szybkie pojawienie siê cz¹stek CD86 na ich powierzchni z maximum ekspresji po 6-8 godzinach od stymulacji. W przypadku komórek nie stymulowanych maksymalna ekspresja CD86 jest przesuniêta w czasie i wystêpuje dopiero po godzinach hodowli. Z kolei cz¹steczki CD80 pojawiaj¹ siê na powierzchni komórkowej dopiero po godzinach od stymulacji badanych APC [28,32,33,34]. Szybsze pojawianie siê CD86 na powierzchni stymulowanych komórek B oraz silne hamowanie proliferacji limfocytów T i ekspresji genów dla IL-4, IL-5, IFN γ pod wp³ywem przeciwcia³ anty-cd86 sugeruje, e cz¹stki te odgrywaj¹ wa niejsz¹ rolê ni CD80 (B7.1) w indukowaniu pierwotnej odpowiedzi limfocytów CD4 + [35,36,37]. Ekspresja CD80 i CD86 na komórkach prezentuj¹cych antygen uzyskanych od osób zdrowych jest s³absza w porównaniu do ekspresji tych cz¹stek obserwowanej u osób chorych, co wskazuje na ich znaczenie w patomechanizmie odczynu zapalnego. Równie istotne ró nice pomiêdzy ekspresj¹ CD86 i CD80 wystêpuj¹ w poszczególnych chorobach autoimunologicznych [32,38,39,40]. W chorobie Crohn a i w colitis ulcerosa liczba monocytów i komórek epitelialnych wykazuj¹cych obecnoœæ cz¹stek B7.2 + (CD86 + ) jest zdecydowanie wiêksza ni liczba komórek B7.1 + [41,42]. Zwiêkszon¹ ekspresjê cz¹steczek CD86 obserwuje siê tak e na komórkach dendrytycznych wysepek trzustkowych myszy z cukrzyc¹ insulinozale n¹ indukowan¹ streptozotocyn¹, komórkach Langerhansa myszy z kontaktowym zapaleniem skóry wywo³ywanym dinitrofluorobenzenem (DNFB) lub oksazolonem (Ox) oraz na makrofagach pêcherzykowych pochodz¹cych od chorych z sarkoidoz¹ [43,44,45]. Zdecydowanie wiêcej cz¹stek CD86 ni cz¹stek CD80 ujawnia siê równie na powierzchni limfocytów B, limfocytów T, monocytów, makrofagów pêcherzykowych u chorych z atopowym zapaleniem skóry, alergicznym nie ytem nosa i atopow¹ astm¹ oskrzelow¹ [38,39,40,45]. Stymulacja alergenowa limfocytów B uzyskiwanych od chorych atopowych silniej ni u osób bez atopii nasila ekspresjê CD86, czemu towarzyszy wyraÿne zwiêkszenie liczebnoœci populacji limfocytów Th2 [37,46]. Cz¹stki B7.2 (CD86), zwiêkszaj¹c syntezê IgE przez limfocyty B oraz nasilaj¹c produkcjê IL-4, IL-13 i IL-5 w odpowiedzi na stymulacjê alergenow¹, mog¹ dalej oddzia³ywaæ na natê- enie i przebieg reakcji alergicznej [37,47,48,49]. Obie cz¹stki, poza omówionymi ró nicami w dzia³aniu i znaczeniu w patomechanizmie procesu zapalnego, wykazuj¹ równie okreœlone podobieñstwa. Podobieñstwo cz¹stek B7.1 (CD80) i B7.2 (CD86) CD80 jest strukturalnie podobna do CD86 i wykazuje ~ 26% homologiê sekwencji aminokwasów w domenie zewn¹trzkomórkowej [17,21,22,33]. Geny dla CD80 s¹ zlokalizowane w ludzkim chromosomie 3q13.3-3q21, zaœ dla cz¹steczek CD86 w chromosomie 3q13-q23 [25,49,50]. Aktywacja limfocytów T przy udziale obu cz¹stek B7 prowadzi do proliferacji komórek T oraz do uwalniania IL-2, IL-4, IFN γ [33,51,52]. Mo liwa jest równie umiarkowana proliferacja limfocytów T bez istotnego udzia³u IL-2, co wed³ug Boussiotis i Freemana jest zwi¹zane z pobudzeniem receptora dla limfocytów T (TCR) poprzez cz¹stkê kostymuluj¹c¹ B7.3 (BB-1) [53,54]. Obecnie postuluje siê dalsze poszerzenie rodziny moleku³ B7 o cz¹stki B7h (B7 homologous protein) oraz B7-H1 (B7 homolog -1), które wykazuj¹ ok. 22% homologiê sekwencji aminokwasowej z cz¹stkami CD80 i CD86. Cz¹stki te, w odró nieniu od tradycyjnych moleku³ sygnalizacyjnych, nie ³¹cz¹ siê z CD28/CTLA-4, ale posiadaj¹ zdolnoœæ wi¹zania siê receptorem ICOS [16,17,18]. Cz¹stka CD86 (B7.2) podobnie do CD80 jest glikoprotein¹ o ciê arze cz¹steczkowym 70 kda, zawieraj¹c¹ 329 aminokwasów, która wystêpuje konstytutywnie na spoczynkowych i pobudzonych profesjonalnych komórkach prezentuj¹cych antygen. Zosta³a sklonowana na pocz¹tku lat 90., a w po³owie dekady sklasyfikowana jako CD86 [34,55,56]. Z receptorem CD28 lub CTLA-4 wystêpuj¹cym na komórkach T ³¹czy siê analogicznie do CD80 poprzez znajduj¹cy siê w domenie zmiennej (IgV) regionu pozakomórkowego motyw Met-Tyr-Pro-Pro-Tyr (MYPPPY) [57]. Si³a wi¹zania CD86 z cz¹stk¹ CD28 (affinity powinowactwo) jest du a i podobna do si³y, z któr¹ wi¹ e siê CD80 z tym receptorem, natomiast powinowactwo do CTLA-4 jest s³abe [21,56,57]. Wiêksza jest te trwa³oœæ po³¹czenia (avidity zach³annoœæ) tej cz¹steczki z CTLA-4. Ca³kowita energia wi¹zania obu ligandów B7 z CTLA-4 jest wiêksza w porównaniu z trwa³oœci¹ ich wi¹zania z CD28 [58]. Po aktywacji limfocytów B, cz¹stki B7.2 pojawiaj¹ siê wczeœnie na ich powierzchni, co sugeruje udzia³ CD86 w procesie indukcji reakcji immunologicznej. Cz¹stki CD80 których ekspresja nastêpuje póÿno wydaj¹ siê z kolei odpowiedzialne za utrzymanie i wzmocnienie wzbudzonej odpowiedzi immunologicznej [59]. Znaczenie cz¹stek CD80 i CD86 w ró nicowaniu siê limfocytów T W badaniach in vivo z u yciem przeciwcia³ blokuj¹cych anty-cd80 i/lub anty-cd86 wykazano, e omawiane cz¹stki kostymuluj¹ce wp³ywaj¹ odmiennie na ró nicowanie siê limfocytów T w kierunku limfocytów Th1 lub Th2 (ryc. 2) [1,2,21,35].

5 Rutkowski R., Moniuszko T. Rola cz¹stek kostymuluj¹cych B7.1 (CD80) i B7.2 (CD86)... MONOCYTY CD80 / B 7.1 CD86 / B 7.2 CD28 + CD80 (B7.1) CD28 + CD86 (B7.2) ANTYGEN ( APC ) CD28 CTLA - 4 LIMFOCYTY Th1/Th2 IFN γ IL - 4 odpowiedÿ immunologiczna typu Th1 odpowiedÿ immunologiczna typu Th2 ALERGICZNY PROCES ZAPALNY Ryc. 2. Znaczenie cz¹stek kostymuluj¹cych CD80 i CD86 w rozwoju alergicznego procesu zapalnego Cz¹steczki CD80 (B7.1) u myszy z doœwiadczalnym alergicznym zapaleniem mózgu (EAE experimental allergic encephalitis), czy cukrzyc¹ insulinozale n¹ indukuj¹ reakcje komórkowe typu Th1, zaœ cz¹stki CD86 (B7.2) u zwierz¹t z astm¹ oskrzelow¹ promuj¹ odpowiedÿ humoraln¹ typu Th2 [60,61,62]. Zale noœci miêdzy ekspresj¹ CD80, CD86, a rodzajem cytokin produkowanych przez limfocyty T wygl¹daj¹ odmiennie u myszy zainfekowanych Leishmania major, u których rozwój populacji Th1 nie zale y wy³¹cznie od cz¹stek CD80, ale podlega równie wp³ywowi cz¹stek CD86 [63]. Badania in vitro potwierdzaj¹, i cz¹stki CD80 maj¹ bardziej neutralne oddzia³ywanie na limfocyty dziewicze Tp i w okreœlonych warunkach mog¹ efektywnie kostymulowaæ produkcjê IL-4 cytokiny wytwarzanej przez limfocyty Th2 [39,64]. Znaczenie cz¹stek CD80 i CD86 w patomechanizmie chorób autoimmunologicznych W œwietle przedstawionych doniesieñ uzasadnione by³o podjêcie badañ in vivo, w których oceniano potencjalne korzyœci terapeutyczne wynikaj¹ce z zablokowania moleku³ CD80, CD86 na komórkach prezentuj¹cych antygen lub uniemo liwienia aktywacji cz¹stek CD28 i/lub CTLA-4 na limfocytach [20,46,57,61,62]. Podanie przeciwcia³ monoklonalnych anty-cd86 (anty- B7.2) myszom uczulonym owalbumin¹ (OVA), przed ponown¹ prowokacj¹ OVA, zapobiega³o rozwojowi nadreaktywnoœci oskrzeli na acetylocholinê, istotnie hamowa³o nap³yw eozynofilów do b³ony œluzowej oskrzeli oraz wyraÿnie zmniejsza³o ekspresjê mrna dla IL-4 i IL-5 [61,65]. Podobnie, zastosowanie bia³ka fuzyjnego CTLA-4-Ig przed 91 uczuleniem owalbumin¹ lub przed prowokacj¹ oskrzeli OVA zapobiega³o wzrostowi IgE, eozynofilów, nadreaktywnoœci oskrzeli na Ach oraz powodowa³o zmniejszone uwalnianie IL-4, IL-5 i IL-10 [46,62]. Mimo bardzo przekonywuj¹cych argumentów potwierdzaj¹cych korzystne klinicznie nastêpstwa podania myszom przeciwcia³ anty-cd80, anty-cd86, anty-cd28 lub CTLA-Ig nie mo na zapominaæ, i w badaniu G. Hansen i wsp. konwersja odpowiedzi alergicznej typu Th2 w reakcje Th1-zale n¹ nie chroni³a przed rozwojem reakcji alergicznej, ale przeciwnie do za³o eñ prowadzi³a do ostrej patologii p³ucnej [66]. Z powy szych wzglêdów wskazane jest bardzo rozwa ne podejœcie do mo liwoœci leczenia astmy oskrzelowej i innych chorób alergicznych poprzez zmianê aktywnoœci i liczebnoœci komórek Th2 i Th1. Kolejn¹ mo liwoœæ terapeutycznego oddzia³ywania na przebieg choroby poprzez blokowanie ligandów CD80 i CD86 stwierdzono w eksperymentalnym alergicznym zapaleniu mózgu i rdzenia krêgowego (EAE). W chorobie tej, która u cz³owieka odpowiada stwardnieniu rozsianemu (SM sclerosis multiplex) wykazano, e anty-b7.1 (anty-cd80), poprzez zwiêkszenie produkcji cytokin charakterystycznych dla komórek Th2, powoduj¹ z³agodzenie choroby, podczas gdy anty-b7.2 (anty-cd86) nasilaj¹ jej objawy [60,67,68]. Inne potencjalne mo liwoœci stosowania cz¹stek B7.1 i B7.2 stanowi¹ eksperymentalne modele RZS, tocznia trzewnego, ³uszczycy, zapalenia tarczycy, chorób nowotworowych oraz zapobieganie reakcji odrzucania przeszczepów u zwierz¹t [69,70,71,72,73]. Znaczenie cz¹stek CD80 i CD86 w alergicznym procesie zapalnym Obie cz¹stki B7. wydaj¹ siê tak e odgrywaæ szczególne znaczenie w procesie immunologicznym, le ¹cym u pod³o a alergicznego zapalenia stwierdzanego w drzewie oskrzelowym u chorych na astmê oskrzelow¹ [2,19,35, 36,48]. W licznych badaniach wykonanych in vitro i in vivo wykazano, e pod wp³ywem alergenów wzrasta ich ekspresja na limfocytach B, makrofagach pêcherzykowych i komórkach epitelialnych [30,32,39,74,75]. U chorych atopowych z alergicznym nie ytem nosa oraz u osób zdrowych stwierdzono równie, i stymulacja monocytów alergenem Dermatophagoides pteronyssinus (Dp-c) lub antygenami bakteryjnymi (LPS, PPD) wi¹ e siê z pojawieniem cz¹stek CD80 i CD86 na powierzchni tych komórek [28,32,33]. Ekspozycja hodowli komórkowych limfocytów B i/lub monocytów na alergen lub antygeny bakteryjne wywo³uje silniejsz¹ ekspresjê CD86 [28,32,33,46]. Nadmierna ekspresja CD86 sprzyja z kolei rozwojowi limfocytów Th2, które poprzez uwalniane cytokiny wyzwalaj¹, a nastêpnie podtrzymuj¹ zapalenie alergiczne w b³onie œluzowej oskrzeli [76,77,78,79].

6 92 Alergia Astma Immunologia, 2001, 6(2), Na modelu astmy mysiej ustalono, e jednoczesne pobudzenie cz¹stek CD80 i CD86 w odpowiedzi na inhalowany alergen prowadzi do miejscowej reakcji zapalnej, podczas gdy kostymulacja poprzez CD86 wywo³uje uogólnion¹ IgE-zale n¹ reakcjê alergiczn¹ [65,80]. Kolejnym potwierdzeniem znaczenia CD86 s¹ badania, w których podanie zwierzêtom przeciwcia³ monoklonalnych anty-cd86 lub bia³ka chimerycznego CTLA-4Ig uczulonym myszom prowadzi³o do ograniczenia nap³ywu eozynofilów do oskrzeli, zmniejszenia reaktywnoœci oskrzelowej oraz mniejszej produkcji IL-4, IL-5 [61,62,65,79]. Niestety wszystkie dotychczasowe badania ograniczaj¹ siê do postaci alergicznej astmy oskrzelowej oraz do oceny ekspresji cz¹stek B7. na limfocytach B i/lub makrofagach pêcherzykowych. W dostêpnej literaturze naukowej brak jest informacji odnoœnie znaczenie cz¹stek CD80 i CD86 w astmie oskrzelowej nieatopowej, w której etiopatogenezie uczestnicz¹ liczne czynniki egzogenne, mog¹ce silnie oddzia³ywaæ na uk³ad limfocytów Th1/ Th2 oraz istotnie wp³ywaæ na relacje zachodz¹ce miêdzy CD80/CD86 i CD28/CTLA-4. Nie ma te eksperymentów badawczych pozwalaj¹cych okreœliæ, jaka jest ekspresja tych cz¹stek na monocytach pochodz¹cych od chorych z astm¹ oskrzelow¹. W chwili obecnej nie mo na tak e odpowiedzieæ, czy obserwowana dysfunkcja makrofagów pêcherzykowych ogranicza siê wy³¹cznie do tych komórek, czy dotyczy równie ich form prekursorowych, czyli monocytów krwi obwodowej. Nie ma te jednoznacznej odpowiedzi. w jaki sposób zmienia siê produkcja cytokin przez limfocyty T uzyskane od chorych z niealergiczn¹ astm¹ oskrzelow¹. Nie wiemy, czy blokada cz¹stek CD86 i/lub CD80 prowadzi do wzrostu produkcji cytokin Th2 pochodnych, czy te powoduje wiêksze uwalnianie cytokin Th1 zale nych. Piœmiennictwo 1. Djukanovic R. The role of co-stimulation in airway inflammation. Clin Exp Allergy 2000; 30(suppl 1): Lordan JL, Jaffar ZH. Role of CD28/B7 co-stimulation in airway T helper 2 (Th2) immune responses in asthma. Clin Exp Allergy 1998; 28: Janeway CHA, Bottomly K. Signals and signs for lymphocyte responses. Cell 1994; 76: Kalish R, Askenase PW. Molecular mechanisms of CD8 + T cell mediated delayed hypersensitivity, implications for allergies, asthma and autoimmunity. J Allergy Clin Immunol 1999; 103: Frew AJ, Dasmahapatra J. T cell receptor genetics, autoimmunity and asthma. Thorax 1995; 50: Matuszyk J, Strz¹da³a L. Szlaki przekazywania sygna³u i ich rola w dojrzewaniu i funkcji limfocytów T. Post Hig Med Doœw 1997; 51: Thomas ML. The regulation of antigen receptor signaling by protein tyrosine phosphatases, a hole in the story. Curr Opin Immunol 1999; 11: Boussiotis VA, Freeman GJ, Gribben JG, Nadler LM. The role of B7-1/B7-2, CD28/CTLA-4 pathways in the prevention of anergy, induction of productive immunity and down regulation of the immune response. Immunol Rev 1996; 153: Quill HL. Anergy as a mechanism of peripheral T cell tolerance. J Immunol 1996; 156: Salojin KV, Zhang J, Madrenas J, Delovitch TL. T-cell anergy and altered T cell receptor signaling, effects on autoimmune disease. Immunol Today 1998; 19: Jagie³³o E, Krasnowska M. Rola czynników genetycznych, apoptozy i bia³ek w indukcji chorób atopowych. Post Hig Med Doœw 1997; 51: Vaux DL, Strasser A. The molecular biology of apoptosis. Proc Natl Acad Sci 1996; 93: Cohen JJ. Apoptosis, mechanism of life and death in the immune system. J Allergy Clin Immunol 1999; 103: Ohta K, Yamishita N. Apoptosis of eosinophils and lymphocytes in allergic inflammation. J Allergy Clin Immunol 1999; 104: Chambers CA, Allison JP. Costimulatory regulation of T cell function. Curr Opin Cell Biol 1999; 11: Hurwitz AA, Kwon ED, van Elsas A. Costimulatory wars, the tumor menace. Curr Opin Immunol 2000; 12: Mueller DL. T cells, a proliferation of costimulatory molecules. Curr Biol 2000; 10: R227-R Watts TH, DeBenedette MA. T cell co-stimulatory molecules other than CD28. Curr Opin Immunol 1999; 11: Schultze J, Nadler LM, Gribben JG. B7- mediated costimulation and the immune response. Blood Rev 1996; 10: Ward SG. The complexities of CD28 and CTLA-4 signalling, PI3K and beyond. Arch Immunol Ther Exp 1999; 47: Slavik JM, Hutchcroft JE, Bierer BE. CD80 and CD86 are not equivalent in their ability to induce the tyrosine phosphorylation of CD28. J Biol Chem 1999; 274: Nunes JA, Truneh A, Olive D, Cantrell DA. Signal transduction by CD28 costimulatory receptor on T cells B7-1 and B7-2 regulation of tyrosine kinase adaptor molecules. J Biol Chem 1996; 271: Lee KM, Chuang E, Griffin M i wsp. Molecular basis of T cell inactivation by CTLA-4. Science 1998; 282: Saito T. Negative regulation of T cell activation. Curr Opin Immunol 1998; 10: Greenfield EA, Nguyen KA, Kuchroo VK. CD28/B7 costimulation. Crit Rev Immunol 1998; 18: Hathcock KS, Laszlo G, Pucillo C i wsp. Comparative analysis of B7-1 and B7-2 costimulatory ligands, expression and function. J Exp Med 1994; 180: Yokoshi T, Holly RD, Clark EA. B-lymphoblast antigen (BB-1) expressed on Epstein-Barr virus activated B cell blasts, B lymphoblastoid cell lines and Burkin s lymphomas. J Immunol 1982; 128: Schmittel A, Scheibenbogen C, Keilholz U. Liposaccharide effectively up-regulates B7-1 (CD80) expression and costimulatory function of human monocytes. Scand J Immunol 1995; 42: Ye G, Barrera C, Fan X i wsp. Expression of B7-1 and B7-2 costimulatory molecules by human gastric epithelial cells. Potential role in CD4 + T cell activation during Helicobacter pylori infection. J Clin Invest 1997; 99:

7 Rutkowski R., Moniuszko T. Rola cz¹stek kostymuluj¹cych B7.1 (CD80) i B7.2 (CD86) Salik E, Tyorkin M, Mohan S i wsp. Antigen trafficking and accessory cell function in respiratory epithelial cells. Am J Respir Cell Mol Biol 1999; 21: Van Gool SW, Vandenberghe P, de Boer M, Ceuppens JL. CD80, CD86 and CD40 provide accessory signals in a multiple-step T-cell activation model. Immunol Rev 1996; 153: Nakada M., Nishizaki K, Yoshino T i wsp. CD86 (B7-2) antigen on B cells from atopic patients shows selective antigen specific upregulation. Allergy 1998; 53: Fleicher J, Soeth E, Reilling N i wsp. Differential expression and function of CD80 (B7-1) and CD86 (B7-2) on human peripheral blood monocytes. Immunology 1996; 89: Lenschow DJ, Su GHT, Zukerman LA i wsp. Expression and functional significance of an additional ligand for CTLA-4. Proc Natl Acad Sci USA 1993; 90: Bashian GC, Braun CM, Huang SK i wsp. Differential regulation of human, antigen specific Th1 and Th2 responses by the B-7 homologues, CD80 and CD86. Am J Respir Cell Mol Biol 1997; 17: Mark DA, Donovan CE, De Sanctis GT i wsp. B7.1 (CD80) and B7.2 (CD86) have complementary roles in mediating allergic pulmonary inflammation and airway hyperrsponsiveness. Am J Respir Cell Mol Biol 2000; 22: Jaffar ZH, Stanciu L, Pandit A i wsp. Essential role for both CD80 and CD86 costimulation, but not CD40 interactions, in allergic induced Th2 cytokine production from asthmatic bronchial tissue, role for αβ, but not γδt cells. J Immunol 1999; 163: Jirapongsananuruk O, Hofer MF, Trumble AE i wsp. Enhanced expression of B7.2 (CD86) in patients with atopic dermatitis, a potential role in the modulation of IgE synthesis. J Immunol 1998; 160: Hofer MF, Jirapongsananuruk O, Trumble AE. Upregulation of B7.2, but not B7.1, on B cells from patients with allergic asthma. J Allergy Clin Immunol 1998; 101: Larche M, Till SJ, Haselden BM i wsp. Costimulation through CD86 is involved in airway antigen presenting cell and T cell responses to allergen in atopic asthmatics. J Immunol 1998; 161: Nakazawa A, Watanabe M, Kanai T i wsp. Functional expression of costimulatory molecule CD86 on epithelial cells in the inflamed colonic mucosa. Gastroenterol 1999; 117: Liu ZX, Hiwatashi N, Noguichi M, Toyota T. Increased expression of costimulatory molecules on peripheral blood monocytes in patients with Crohn s disease. Scand J Gastroenterol 1997; 32: Herold KC, Vezys V, Koons A i wsp. CD28/B7 costimulation regulates autoimmune diabetes induced with multiple low doses of streptozotocin. J Immunol 1997; 158: Xu H, Heeger PS, Fairchild RL. Distinct roles for B7-1 and B7-2 determinants during priming of effector CD8 + Tc1 and regulatory CD4+ Th2 cells for contact hypersensitivity. J Immunol 1997; 159: Nicod LP, Isler P. Alveolar macrophages in sarcoidosis coexpress high levels of CD86 (B7.2),CD40 and CD30L. Am J Respir Cell Mol Biol 1997; 17: Tsuyuki S, Tsuyuki J, Einsle K i wsp. Costimulation through B7.2 (CD 86) is required for the induction of lung mucosal T helper cell 2 (Th2) immune response and altered airway responsiveness. J Exp Med 1997; 185: Jeanin P, Delneste Y, Lecoanet-Henzchoz S i wsp. CD86 (B7.2) on human B cells. A functional role in proliferation and selective differentiation into IgE and IgG4 producing cells. J Biol Chem 1997; 272: Jaffar Z, Roberts K, Pandit A i wsp. B7 costimulation is required for IL-5 and IL-13 secretion by bronchial biopsy tissue of atopic asthmatic subjects in response to allergen stimulation. Am J Respir Cell Mol Biol 1999; 20: Freeman GJ, Disteche CM, Gribben JG i wsp. The gene for B7, a costimulatory signal for T cell activation, maps to chromosome region 3q13, 3-3q21. Blood 1992; 79: Fernandez-Riuiz E, Somoza C, Sanchez-Madrid F, Lanier LL. CD28/CTLA-4 ligands, the gene encoding CD86 (B70/B7.2) maps to the same region as CD8 (B7/B7.1) gene in human chromosome 3q13 q23. Eur J Immunol 1995; 25: Lanier LL, O Fallon S, Somoza C i wsp. CD80 (B7) and CD86 (B7.2) provide similar costimulatory signals for T cell proliferation, cytokine production and generation of CTL. J Immunol 1995; 154: Van Neerven RJJ, van De Pol MM, van Der Zee JS i wsp. Requirement of CD28 CD86 costimulation for allergen specific T cell proliferation and cytokine expression. Clin Exp Allergy 1998; 28: Boussiotis VA, Freeman GJ, Gribben JG i wsp. Activated human B lymphocytes express three CTLA-4 counterreceptors that costimulate T-cell activation. Proc Natl Acad Sci USA 1993; 90: Freeman GJ, Cardoso AA, Boussiotis VA i wsp. The BB1 monoclonal antibody recognizes both cell surface CD74 (MHC class II associated invariant chain) as well as B7-1 (CD80), resolving the question regarding a third CD28/CTLA-4 counterreceptor. J Immunol 1998; 161: Azuma M, Ito D, Yagita H i wsp. B70 antigen is a second ligand for CTLA-4 and CD28. Nature 1993; 366: Caux C, Vanbervliet B, Massacrier C i wsp. B70/B7-2 is identical to CD86 and is the major functional ligand for CD28 expressed on human dendritic cells. J Exp Med 1994; 180: June CH, Bluestone JA, Nadler LM, Thompson CB. The B7 and CD28 receptor families. Immunol. Today 1994; 15: Leung HT, Bradshaw J, Cleaveland JS, Linsley PS. Cytotoxic T lymphocyte associated molecule-4, a high avidity receptor for CD80 and CD86, contains an intracellular localization motif in its cytoplasmic tail. J Biol Chem 1995; 270: Harris N, Peach R, Naemura J i wsp. CD80 costimulation is essential for the induction of airway eosinophilia. J Exp Med 1997; 185: Anderson DE, Sharpe AH, Hafler DA. The B7-CD28/CTLA-4 costimulatory pathways in autoimmune disease of central nervous system. Curr Opin Immunol 1999; 11: Keane-Myers AM, Gause WC, Finkelman FD i wsp. Development of murine allergic asthma is dependent upon B7-2 costimulation. J Immunol 1998; 160: Keane-Myers AM, Gause WC, Linsley PS i wsp. B7-CD28/ CTLA-4 costimulatory pathways are required for the development of T helper cell 2 mediated allergic airway responses to inhaled antigens. J Immunol 1997; 158: Elloso MM, Scott P: Expression and contribution of B7-1 (CD80) and B7.2 (CD86) in the early immune response to Leishmania major infection. J Immunol 1999; 162:

8 94 Alergia Astma Immunologia, 2001, 6(2), Manickasingham SP, Anderton SM, Burkhart C, Wraith A. Qualitative and quantitative effects of CD28/B7 mediated costimulation on naive T cells in vitro. J Immunol 1998; 161: Haczku A, Takeda K, Redai I i wsp. Anti-CD86 (B7.2) treatment abolish allergic airway hyperresponsiveness in mice. Am J Respir Crit Care Med 1999; 159: Hansen G, Berry G, dekruyff RH, Umetsu DT. Allergen specific Th1 cells fail to counterbalance Th2 cell induced airway hyperreactivity but cause severe airway inflammation. J Clin Invest 1999; 103: Racke MK, Scott DE, Quigley L i wsp. Distinct roles for B7-1 (CD-80) and B7 2 (CD-86) in the initiation of experimental allergic encephalomyelitis. J Clin Invest 1995; 96: Perrin PJ, Maldonado JH, Davis TA i wsp. CTLA-4 blockade enhances clinical diseases and cytokine production during experimental allergic encephalomyelitis. J Immunol 1996; 157: Rossini AA, Greiner DL, Mordes JP. Induction of immunologic tolerance for transplantation. Physiol Rev 1999; 79: Peterson KE, Sharp GC, Tang H, Braley-Mullen H. B7.2 has opposing roles during the activation versus effector stages of experimental autoimmune thyroiditis. J Immunol 1999; 162: Matsui T, Kurokawa M, Kobata T i wsp. Autoantibodies to T cell costimulatory molecules in systemic autoimmune diseases. J Immunol 1999; 162: Liang B, Gee RJ, Kashgarian MJ i wsp. B7 costimulation in the development of lupus, autoimmunity arises either in the absence of B7.1/B7.2 or in the presence of anti-b7.1/b7.2 antibodies. J Immunol 1999; 163: Webb LM, Walmsley MJ, Feldmann M. Prevention and amelioration of collagen-induced arthritis by blockade of the CD28 co-stimulatory pathway, requirement for both B7-1 and B7-2. Eur J Immunol 1996; 26: Agea E, Forenza N, Piattoni S i wsp. Expression of B7 costimulatory molecules and CD1a antigen by alveolar macrophages in allergic bronchial asthma. Clin Exper Allergy 1998; 28: Burastero SE, Magnani Z, Confetti C i wsp. Increased expression of the CD80 accessory molecule by alveolar macrophages in asthmatic subjects and its functional involvement in allergen presentation to autologous Th2 lymphocytes. J Allergy Clin Immunol 1999; 103: Romagnani S. The role of lymphocytes in allergic disease. J Allergy Clin Immunol 2000; 105: Rengarajan J, Szabo SJ, Glimcher LH. Transcriptional regulation of Th1/Th2 polarisation. Immunol Today 2000; 21: Chazan R. Nowe mo liwoœci leczenia alergicznego zapalenia w astmie. Pneum Alergol Pol 2000; 66: Burastero SE, Rossi GA. Immunomodulation by interference with costimulatory molecules: therapeutic perspectives in asthma.thorax 1999; 54: Mathur M, Herrmann K, Qin Y i wsp. CD28 interactions with either CD80 or CD86 are sufficient to induce allergic airway inflammation in mice. Am J Respir Cell Mol Biol 1999; 21: