Interwencje edukacyjne zorientowane na zdrowie finansowe gospodarstw domowych

Transkrypt

1 Interwencje edukacyjne zorientowane na zdrowie finansowe gospodarstw domowych Dr hab. Ryszard Szarfenberg Instytut Polityki Społecznej UW Seminarium Społeczeństwo długu Fundacja im. Kaleckiego, Feministyczny Think Tank Warszawa, 13 stycznia 2016

2 Zdrowie finansowe koncepcja wstępna Zdrowie finansowe gospodarstwa domowego to taki stan jego łącznych dochodów i wydatków (stan budżetu) w danym okresie, który spełnia co najmniej trzy warunki jednocześnie 1. Członkowie gospodarstwa domowego mają zaspokojone podstawowe potrzeby na przynajmniej minimalnym poziomie (brak ubóstwa) 2. Członkowie gospodarstwa domowego mają takie oszczędności i/lub inwestycje, które zabezpieczają je na przyszłość a. zabezpieczają je przed niezaspokojeniem podstawowych potrzeb w przyszłości b. są podstawą dla zwiększania dochodów w przyszłości 3. Członkowie gospodarstwa domowego nie mają łącznych zobowiązań finansowych o charakterze nadmiernego zadłużenia (brak nadmiernego zadłużenia)

3 Nadmierne zadłużenie Zadłużenie gospodarstwa domowego oznacza, że ma do spłaty zobowiązania finansowe (potocznie ma długi ) Zadłużenie może być niedostateczne lub nadmierne Niedostateczne zadłużenie brak dostępu do dodatkowych źródeł siły nabywczej ogranicza swobodę decyzji ekonomicznych gospodarstwa domowego Nadmierne zadłużenie gospodarstwo domowe nie jest w stanie spłacać swoich bieżących zobowiązań finansowych Jeden ze sposobów rozumienia nadmiernego zadłużenia łączy je z ubóstwem: nadmiernie zadłużone jest to gospodarstwo domowe, które po spłaceniu bieżących zobowiązań znajduje się w sytuacji ubóstwa, tzn. pozostałe po spłacie środki nie pozwolą zapewnić minimum jego członkom

4 Przejawy nadmiernego zadłużenia zaległości w opłatach 30,0 Zalegający z opłatą należności z różnych tytułów w Polsce (w %) 25,0 24,2 20,0 20,4 16,7 15,0 12,5 13,9 12,9 14,1 14,0 14,4 10,0 5,0 0,0 10,0 7,1 5,3 4,4 3,4 3,9 3,3 3,3 3,0 2,2 2,7 2,3 1,9 1,2 0,6 0,9 1,0 1,5 1,7 1,5 1, Odsetek osób z zaległościami w opłatach za rachunki bieżące Odsetek zalegających z należnościami z tytułu kupna na raty lub pożyczki konsumpcyjnej Odsetek osób z zaległościami w spłacie kredytu hipotecznego lub czynszu za mieszkanie Dane: Eurostat

5 Zaległości w opłatach ubogich i nieubogich gospodarstw domowych 50,0 Odsetek gospodarstw domowych z zaległościami w trzech kategoriach łącznie według ubóstwa (w %) 45,0 44,8 41,8 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 22,0 17,8 34,5 14,8 22,6 31,2 31,5 26,1 26,8 ubogie 29,4 29,8 nieubogie 11,6 11,9 11,4 11,9 12,2 12,5 Średnia w tym okresie dla gospodarstw ubogich 32%, a dla nieubogich 16%. Porównując lata 2005 do 2013, ubogich gospodarstw z zaległościami było mniej o 34%, a w przypadku nieubogich mniej o 45% 10,0 9,1 5,0 0, Odsetek osób z zaległościami w spłacie różnych należności (ubodzy) Odsetek osób z zaległościami w spłacie różnych należności (nieubodzy) Dane EUROSTAT

6 Zdrowie finansowe koncepcja rozwinięta (Center for Financial Services Innovation CFSI) Zdrowa kondycja finansowa to stan, w którym gospodarstwo domowe 1. efektywnie zarządza przychodami i wydatkami (perspektywa bieżąca, zbilansowanie dochodów i wydatków, posiadanie nadwyżek finansowych, terminowe regulowanie płatności bieżących oraz racjonalne gospodarowanie budżetem domowym) 2. jest przygotowane na niespodziewane zdarzenia skutkujące wydatkami finansowymi (perspektywa średniookresowa, posiadanie oszczędności stanowiących poduszkę bezpieczeństwa, posiadanie ubezpieczenia) 3. długoterminowo planuje swoje bezpieczeństwo finansowe (perspektywa długookresowa, akumulowanie środków umożliwiające rozwój osobisty i zawodowy członków rodziny, poprawę jakości całego życia oraz zabezpieczenie materialne na starość Diagnoza społeczna 2015

7 Indeks zdrowia finansowego I Bieżące zarządzanie budżetem gospodarstwa domowego: 1. wielkość nadwyżki dochodu nad minimalnymi wydatkami na osobę wyrażona jako odsetek miesięcznego dochodu na osobę 2. terminowość w regulowaniu rachunków za czynsz, media, rat kredytów 3. sposób gospodarowania dochodem II Przygotowanie na niespodziewane wydatki: 1. oszczędności w wysokości co najmniej 6-miesięcznych dochodów 2. wartość rat kredytów w stosunku do dochodu 3. ubezpieczenie miejsca zamieszkania 4. ubezpieczenie grupowe lub prywatne na życie głowy rodziny III Długoterminowa perspektywa: 1. oszczędzanie na starość 2. wartość oszczędności powyżej trzy-letnich dochodów Diagnoza społeczna 2015

8 Indeks zdrowia finansowego w Polsce 2015 status i poziom dochodu ,51 59,37 IZF według sektora zatrudnienia i statusu społeczno-ekonomicznego 55,82 52,2 51,57 48,62 45,32 45,12 39, ,02 IZF według poziomu dochodu ekwiwalentnego 58,91 52,98 47, , Górny kwintyl (>2,420 PLN) 4 kwintyl (1,837-2,420 PLN) 3 kwintyl (1,427-1,8326 PLN) 2 kwintyl (1,055-1,426 PLN) Dolny kwintyl (<1,055 PLN) IZF skala 0-100, średnia w 2015 wyniosła 52,6 punktów Dane za: Diagnoza społeczna 2015

9 Indeks zdrowia finansowego w Polsce 2015 wiek i wykształcenie ,74 IZF według wieku 53,2 53,19 52,02 50, ,26 IZF według wykształcenia głowy gospodarstwa domowego 53,4 47,86 42, , lata lata lat lata 65+ lat do 24 lat 0 Wyższe i policealne Średnie Zasadnicze zawodowe/gimnazjum Podstawowe i niższe IZF skala 0-100, średnia w 2015 wyniosła 52,6 punktów Dane za: Diagnoza społeczna 2015

10 Indeks zdrowia finansowego Polaków w 2015 wnioski ogólne Autorzy Diagnozy społecznej 2015 stwierdzają na podstawie wyników analizy IZF, że większość Polaków żyje z dnia na dzień, będąc w stanie zaspokajać swoje bieżące potrzeby finansowe, wiele gospodarstw nie jest przygotowanych na niespodziewane wydatki, znikoma część gospodarstw domowych zabezpiecza swoją kondycję finansową w długim terminie. Konkludują, że Jest to niepokojąca sytuacja biorąc pod uwagę wzrost niestabilności zatrudnienia w Polsce oraz ograniczoną ochronę emerytalną przez państwo

11 Kompetencje finansowe: składowe i zakres Kompetencje finansowe gospodarstwa domowego to wiedza, umiejętności, postawy jego członków w zakresie źródeł dochodów i sposobów uzyskiwania ich z tych źródeł, decyzji i zachowań finansowych dotyczących wydawania uzyskanych dochodów na konsumpcję, oszczędzania na przyszłość, inwestowania w celu zwiększenia dochodów w przyszłości

12 Znaczenie kompetencji finansowych dla zdrowia finansowego Założenia 1. Wpływ kompetencji na decyzje finansowe: na decyzje i zachowania gospodarstwa domowego dominujący wpływ mają indywidualne kompetencje jego członków 2. Złożoność świata finansów osobistych: złożoność dochodów, wydatków, oszczędności, inwestycji, długów 3. Decyzje finansowe mogą być błędne: ze względu na złożoność świata finansów indywidualne decyzje i zachowania członków gospodarstwa domowego mogą być mniej lub bardziej trafne 4. Wpływ decyzji finansowych na finanse osobiste: im mniej trafne są te decyzje i zachowania, tym mniej zdrowe finansowo jest gospodarstwo domowe Wniosek: zwiększanie kompetencji finansowych członków gospodarstwa domowego, zwiększy trafność ich decyzji w świecie finansów, co poprawi zdrowie finansowe gospodarstwa

13 Interwencje mające na celu zdrowie finansowe oparte na kompetencjach 1. Teoria: kompetencje finansowe są kluczowe dla zdrowia finansowego 2. Cel ostateczny do osiągnięcia: zdrowie finansowe gospodarstw domowych 3. Cel pośredni do osiągnięcia: odpowiednie kompetencje finansowe członków gospodarstw domowych 4. Sposób osiągania celów: zwiększanie kompetencji finansowych członków gospodarstwa domowego 5. Główne środki służące osiągnięciu celów w określony sposób, np.: Informowanie (zwiększa wiedzę) Szkolenie (tworzy umiejętności) Edukowanie (zwiększa wiedzę, tworzy umiejętności)

14 Model interwencji dla edukacji finansowej Wydajność EF: nakład edukacyjny do zmiany kompetencji Skuteczność KF: stopień wpływu kompetencji na decyzje Skuteczność DF: stopień wpływu decyzji na zdrowie EDUKACJA FINANSOWA KOMPETENCJE FINANSOWE DECYZJE FINANSOWE ZDROWIE FINANSOWE Cechy EF Składowe KF Rodzaje DF Wymiary ZF Czynniki Czynniki Czynniki ułatwiające / ułatwiające / ułatwiające / utrudniające utrudniające utrudniające przekładanie EF przekładanie KF przekładanie DF na KF na DF na ZF

15 Badania nad interwencjami EF przykład badania eksperymentalnego z USA Cechy badanego programu Dla osób ubogich w mieszkaniach socjalnych Obowiązkowy 12 godzin szkoleń zdalnych w ciągu kilku wieczorów Cechy badania Eksperymentalne z grupami eksperymentalną i kontrolną wybranymi losowo Zachowania finansowe grupy eksperymentalnej i kontrolnej monitorowano przez 12 miesięcy Wyniki badania Istotny statystycznie wpływ stwierdzono tylko w przypadku zadłużenia: w grupie eksperymentalnej w porównaniu z kontrolą zwiększyło się ono, nie mając jednak negatywnych konsekwencji w ciągu okresu obserwacji

16 Co wiemy o skuteczności programów edukacji finansowej na świecie? Dwie metaanalizy - pierwsza dotyczyła 80 programów interwencji EF (2014), druga już 188 programów (2015) Badania programów z różnych krajów, ale do 2008 r. 98% badań było z USA, po 2008 r. odsetek ten zmniejszył się do 54% Co przede wszystkim badano i jak? wpływ interwencji w postaci edukacji finansowej (badania eksperymentalne i quasieksperymentalne) wpływ zmierzonych kompetencji finansowych na zachowania finansowe (korelacyjne, ekonometryczne, 2014) Duże zróżnicowanie programów (rodzaj, intensywność, czas, miejsce, przedmiot wpływu, np. oszczędności, terminowa spłata kredytów, ewidencjonowanie wydatków, kompetencje finansowe)

17 Jakie wnioski z metaanaliz? Programy z zakresu edukacji finansowej w bardzo niewielkim stopniu wpływały na zachowania finansowe, szczególnie, gdy kierowano je do grup o niskich dochodach (2014) Edukacja finansowa może wpływać na niektóre zachowania finansowe, w szczególności na oszczędności i ewidencjonowanie wydatków (2015) Trudność w stwierdzeniu wpływu cech programów na ich wyniki (2015) Nieobecność ekonomicznej ewaluacji (koszty do korzyści) interwencji wpływających na kompetencje finansowe (2015)

18 Literatura Janusz Czapiński, Tomasz Panek red. (2015) Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego. J. Michael Collins (2013) The Impacts of Mandatory Financial Education: Evidence from a Randomized Field Study. Journal of Economic Behavior and Organization 95: Daniel Fernandes, John G. Lynch Jr., Richard G. Netemeyer (2014) Financial Literacy, Financial Education, and Downstream Financial Behaviors. Management Science 60(8): Margaret Miller, Julia Reichelstein, Christian Salas and Bilal Zia (2015) Can You Help Someone Become Financially Capable? A Meta-Analysis of the Literature. The World Bank Research Observer 30(2):