Zawieranie przez konsumentów umów przez Internet

Transkrypt

1 Zawieranie przez konsumentów umów przez Internet mgr Daria Popłonyk Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego Posługiwanie się w obrocie gospodarczym Internetem jest rozwijającą się formą poszukiwania kontrahentów. Bywa, że przedsiębiorcy organizują swoją działalność wyłącznie w taki sposób, co pozwala im na ograniczenie kosztów związanych z tradycyjnymi formami wychodzenia do konsumenta. Nie muszą już ponosić kosztów utrzymania placówek handlowych, biur, przedstawicielstw, zatrudniania licznego personelu (internetowa bankowość, internetowe sklepy). Jednocześnie zawieranie umów na odległość stwarza dla konsumenta szczególne zagrożenie płynące z braku jednoczesnej obecności obu stron w procesie kontraktowania. W oparciu o rozwiązania przyjęte w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 97/7/WE z dnia r. o ochronie konsumentów w umowach zawieranych na odległość została uchwalona ustawa z dnia 2 marca 2000r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodzę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (w dalszym tekście "ustawa") 1. Zakres zastosowania ustawy Ustawa ma zastosowanie do umów konsumenckich, to jest takich gdzie jedną stroną jest przedsiębiorca a jego kontrahentem - konsument. Ustawa nie definiuje ani pojęcia przedsiębiorcy ani też pojęcia konsumenta. Dlatego też odwołać się tu należy do regulacji zawartych w kodeksie cywilnym. Art. 43¹ kc. definiuje przedsiębiorcę jako osobę fizyczną, prawną i jednostkę organizacyjną prowadząca we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową 2. Sformułowanie definicji konsumenta nastręcza kłopotów. Pojęcie to definiuje się raz szerzej raz węziej w zależności od założeń przyjętych przy 1 Dz.U. nr 22 poz.271 z 2000r. ze zmianami 2 Definicję przedsiębiorcy wprowadziła do kodeksu cywilnego ustawa z dnia r. o zmianie ustawy -Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 49 poz.408), która weszła w życie z dniem r. Centrum Badań Problemów Prawnych i Ekonomicznych Komunikacji Elektronicznej Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski Opublikowane: 4 kwietnia 2004

2 określaniu zakresu ochrony jednej ze stron umowy. Tak np. uchylony art k.c. 3 definiował konsumenta jako osobę, która zawiera umowę z przedsiębiorcą w celu bezpośrednio nie związanym z działalnością gospodarczą. A zatem konsumentem mogła być zarówno osoba fizyczna jak i osoba prawna. Nowa definicja konsumenta zawarta w art.22¹ k.c. zawęża to pojęcie do osób fizycznych. Przeto osoby prawne choćby nie prowadziły działalności gospodarczej (stowarzyszenia, fundacje) nie będą podlegały ochronie. W dalszej kolejności konsumenta definiuje cel czynności prawnej. Cel ten nie może być związany bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową konsumenta. Wskazanie, iż cel nie ma mieć bezpośredniego związku z działalnością gospodarczą lub zawodową umożliwia szerszą interpretację art. 22¹ k.c. Za transakcje konsumenckie będzie można uznać transakcje o charakterze mieszanym, kiedy to nabywane jest dobro mogące służyć zarówno do użytku prywatnego jak i gospodarczego. Ochronie podlegać będzie również osoba, która dokonuje transakcji nie dla zaspokojenia potrzeb osobistych, rodzinnych, ale będą tu wchodzić w rachubę również pewne inwestycje typowo gospodarcze. Chodzi tu na przykład o takie transakcje jak lokowanie kapitałów w bankach lub zakup jednostek uczestnictwa funduszy inwestycyjnych. Przyjmuje się również, że konsumentem będzie przedsiębiorca (osoba fizyczna), który wprawdzie zawiera umowę z drugim przedsiębiorcą, ale przedmiotem umowy jest dobro, usługa nie związana bezpośrednio z zakresem prowadzonej przez nabywcę działalności gospodarczej. W takim przypadku potrzeba ochrony przedsiębiorcy wynika z jego braku wiedzy i doświadczenia w nabywaniu nietypowych dla jego działalności gospodarczej dóbr. W takim przypadku transakcje tego typu mają charakter obustronnie profesjonalny jedynie na pozór. Brak doświadczenia i wiedzy właściwej profesjonaliście naraża przedsiębiorcę na ryzyko transakcji, wobec czego stawia go na równi z nieprofesjonalistą 4. Określenie czy umowa ma charakter konsumencki wynika z jej treści albo z okoliczności dostrzegalnych przez przedsiębiorcę. O uznaniu kontrahenta przedsiębiorcy za konsumenta decyduje nie stan obiektywny, ale stan zauważalny przez przedsiębiorcę 5. W związku z tym pojawia się pytanie na której stronie spoczywa obowiązek dowodowy w myśl art. 6 k.c. co do charakteru transakcji. Wydaje się, że w świetle ogólnej reguły art. 6 k.c. to konsument jako wywodzący dla siebie korzystne skutki prawne powinien wykazywać fakt bycia konsumentem. 3 Uchylony przez ustawę wskazaną w przyp.2. 4 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 97/7/WE z dnia r. o ochronie konsumentów w umowach zawieranych na odległość wprowadza bardzo wąską definicję konsumenta, gdyż jest nim "osoba fizyczna (...) która działa w celach nie związanych z prowadzonym przez nią handlem, działalnością gospodarczą lub wykonaniem zawodu". Zatem konsumentem nie jest osoba fizyczna, która zawiera umowę choćby pośrednio związaną z jej działalnością profesjonalną. Zob. też M. Jagielska, Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość, M. Prawniczy 9/2000, str.559; W. Kocot, Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów (I), PPH 11/2000, str M. Jagielska, op. cit., str

3 Zarówno umowy obustronnie profesjonalne, jak i obustronnie nieprofesjonalne podlegają "zwykłym" regułom prawa cywilnego, które zakłada równość stron. Stosunki konsumenckie są poddane szczególnej regulacji mającej na celu wyrównanie szans obu stron tam, gdzie faktycznej równowagi w kontraktowaniu brak. Przeto skoro konsument podlega szczególnej ochronie to powinien swój status wykazać. Tymczasem można spotkać poglądy przeciwne, w świetle których ciężar dowodu "niekonsumenckości" transakcji spoczywa na przedsiębiorcy. Pogląd ten bazuje na brzmieniu uchylonego art k.c., a w chwili obecnej na analogicznie skonstruowanym art.22¹ k.c. Oba przepisy skonstruowane są w ten sam sposób, a mianowicie posługują się zwrotem "za konsumenta uważa się " co oznaczać by miało, że ustawodawca ustanawia domniemanie prawne. Domniemanie to zaś przerzuca ciężar dowodu, że dana osoba nie jest konsumentem na przedsiębiorcę 6. Ustawa ma zastosowanie do umów zawartych na odległość. Umową zawartą na odległość jest umowa zawierana przy braku jednoczesnej obecności stron. Pojęcie to odnosi się do sytuacji gdy obaj kontrahenci składają oferty bądź zaproszenie do rokowań pod nieobecność drugiej strony. Wystarczy, że sama umowa jest zawarta w ten sposób: faza negocjacji przedkontraktowych może odbywać się zarówno przy braku obecności stron, jak i bezpośrednio 7. Strony mogą w rozmowach bezpośrednich ustalić warunki, którym ma odpowiadać oferta złożona następnie przez jedną z nich za pomocą środka porozumiewania się na odległość. Sytuacja odwrotna, kiedy to faza przedkotraktowa np. rokowania toczą się przy braku obecności stron a następnie umowa zawarta jest przy obecności stron, nie podlega ochronie ustawy. Dodatkowym kryterium decydującym o tym, że umowa jest umową na odległość jest okoliczność zorganizowania przez przedsiębiorcę swojej działalności w taki właśnie sposób. Nie jest przy tym konieczne aby przedsiębiorca całość swojej działalności prowadził za pomocą środków porozumiewania się na odległość. Jednakże powinna to być immanentna cecha prowadzenia działalności. Okazjonalne bowiem i przypadkowe posłużenie się środkiem porozumiewania na odległość nie podlega regulacji ustawy. Jako, że konsument jest osobą chronioną w przypadku zawierania tego typu umów tona nim spoczywa obowiązek wykazania, że umowa zawarta jest na odległość 8. Ustawa w art. 6 ust.1 wylicza środki służące zawieraniu umów na odległość. Nie jest to katalog zamknięty ze względu na rozwój tego typu form prowadzenia działalności gospodarczej. Ustawa wśród środków zawierania umów na odległość wymienia: elektroniczny formularz zamówienia niezaadresowany lub zaadresowany, elektroniczny list seryjny, reklamę w postaci 6 W. Kocot, op. cit.str W. Kocot, Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów (II), PPH 12/2000, str E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002, str

4 elektronicznej, pocztę elektroniczną i inne środki komunikacji elektronicznej w rozumieniu ustawy z dnia r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną 9 Nie wszystkie umowy zawierane na odległość podlegają regulacji ustawy. W myśl art.16 ust.1 ustawy spod jej regulacji wyłączone są umowy: - z wykorzystaniem automatów sprzedających lub innych automatów umieszczonych w miejscach prowadzenia handlu (bankomaty, parkometry itp.), - dotyczących inwestycji kapitałowych, umów ubezpieczenia, czynności bankowych, - zawartych z operatorami telekomunikacji przy wykorzystaniu publicznych automatów telefonicznych, - dotyczących nieruchomości z wyjątkiem najmu, - sprzedaży na licytacji. Internet jako środek zawierania umów na odległość Umowami zawieranym na odległość są bez wątpienia umowy zawierane przez Internet. Internet jest informatyczną siecią publiczną, która łączy ze sobą komputery i może być wykorzystywana w sposób bardzo różnorodny. Internet umożliwia bowiem komunikację w sposób zautomatyzowany i nie zautomatyzowany, w sposób bezpośredni (on line) przez dostęp do stron WWW, korzystanie z systemu EDI lub też pośrednio, w sposób podobny do takich tradycyjnych metod jak poczta, faks, za pośrednictwem poczty elektronicznej (off line). Środki elektronicznego porozumiewania się zrodziły pytania dotyczące charakteru prawnego treści przekazywanych tą drogą. Po pierwsze rozstrzygnięcia wymagała kwestia czy elektroniczne środki komunikacji mogą być środkami komunikowania oświadczeń woli. Otóż art.60 k.c. w brzmieniu nadanym mu przez ustawę z dnia r. o podpisie elektronicznym 10 stanowi, że wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej. Elektroniczne oświadczenie woli jest to zatem oświadczenie złożone z wykorzystaniem technologii informatycznych za pośrednictwem Internetu 11. Z faktu nadania art.60 k.c. nowego brzmienia przez ustawę o podpisie elektronicznym nie należy wywodzić, że dopiero z tą chwilą ustawodawca przyznał prawną doniosłość oświadczeniom składanym drogą elektroniczną. Art.60 k.c. w poprzednim brzmieniu dawał pole do interpretacji na tyle szerokiej by mogła ona objąć nowe środki wyrażania woli przez uczestników obrotu 9 Dz.U. nr 144 poz W myśl art.1 pkt5 tejże ustawy środki komunikacji elektronicznej to rozwiązania techniczne, w tym urządzenia teleinformatyczne i współpracujące z nimi narzędzia programowe, umożliwiające indywidualne porozumiewanie się na odległość przy wykorzystaniu transmisji danych między systemami teleinformatycznymi, w szczególności poczta elektroniczna. 10 Dz.U nr 130 poz E.Wyrozumska, Elektroniczne oświadczenie woli w ustawie o podpisie elektronicznym i po nowelizacji kodeksu cywilnego, PPH 8/2003, str.47. 4

5 prawnego. Nowelizacja art.60 k.c. wynikała z potrzeby zapobieżenia zawężającym interpretacjom mogącym się pojawić po wejściu w życie ustawy o podpisie elektronicznym. Owo zawężenie mogłoby polegać na nadawaniu znaczenia oświadczeń woli jedynie oświadczeniom podpisanym elektronicznie 12. Ze składaniem oświadczeń woli drogą elektroniczną wiążą się dwa problemy: - kwestia możliwości przypisania oświadczenia woli konkretnej osobie, - zapewnienie integralności treści oświadczenia. Ustawa o podpisie elektronicznym rozróżnia "zwykły" podpis elektroniczny i bezpieczny podpis elektroniczny. Bezpieczny podpis elektroniczny to taki, który przyporządkowany jest wyłącznie do osoby składającej ten podpis, jest sporządzony za pomocą podlegających wyłącznej kontroli podpisującego bezpiecznych urządzeń służących do składania podpisu elektronicznego i danych służących do składania podpisu elektronicznego a nadto jest powiązany z danymi, do których został dołączony w taki sposób, że jakakolwiek późniejsza zmiana tych danych jest rozpoznawana. W przypadku bezpiecznego podpisu elektronicznego istnieją mechanizmy służące sprawdzaniu jego autentyczności oraz zapewnieniu integralności dołączonych do niego danych. Art.6 ust.1 ustawy o podpisie elektronicznym ustanawia domniemanie autentyczności bezpiecznego podpisu elektronicznego, co odpowiada treści art.245 k.p.c. odnośnie dokumentu prywatnego 13. Brak natomiast podobnej regulacji w przypadku "zwykłego" podpisu elektronicznego, bowiem art.8 ustawy o podpisie elektronicznym ma jedynie zapobiec sytuacjom, w którym odmawiać się będzie "zwykłemu" podpisowi elektronicznemu doniosłości prawnej. W przypadku dokumentu elektronicznego nie podpisanego z użyciem bezpiecznego podpisu elektronicznego jego wartość dowodowa nie jest zbyt wielka. Zwykły podpis elektroniczny nie może identyfikować nadawcy i zapewniać integralności danych. będziemy tu mieli podobne problemy jak z dowodzeniem treści oświadczeń woli złożonych ustnie 14. Internet do zawierania umów może być wykorzystywany w dwojaki sposób. Oświadczenia woli mogą pochodzić bezpośrednio od osoby, która wykorzystuje internet jako środek komunikacji taki jak każdy inny środek porozumiewania się na odległość (poczta, faks). Oświadczenia woli mogą być też składane w sposób zautomatyzowany bez bezpośredniego udziału człowieka. Ten drugi sposób polega na tym, że funkcjonuje w przedsiębiorstwie system informatyczny generujący samodzielnie oświadczenia woli w postaci złożenia oferty bądź przyjęcia oferty. W tym ostatnim przypadku jeżeli oferta zamawiającego zgodna jest z założonymi warunkami (np. w magazynie dostępny jest dany towar, może być dostarczony w zamówionej ilości 12 E. Wyrozumska, op.cit, str.47; Z. Radwański, Elektroniczna forma czynności prawnej, M.Prawniczy 22/2001,str Z. Radwański, op. cit., str Zob. szerzej E. Wyrozumska, op. cit. str.46 i n. 5

6 i w oznaczonej cenie itp.) następuje automatyczne przyjęcie oferty. Za konkretnym oświadczeniem woli nie stoi człowiek, lecz pośrednio jest on ich nadawcą programując system w określony sposób 15. Kodeks cywilny określa w art.66¹ 2 szczególne reguły kontraktowania z użyciem internetu. Przedsiębiorca składający ofertę, zapraszający do rokowań lub do składania ofert czy też zawarcia umowy w inny sposób zobowiązany jest jeszcze przed zawarciem umowy poinformować drugą stronę o: - czynnościach technicznych składających się na procedurę zawarcia umowy, - skutkach prawnych potwierdzenia przez drugą stronę otrzymania oferty, - zasadach i sposobach utrwalania, zabezpieczania i udostępniania przez przedsiębiorcę treści zawartej umowy, - metodach i środkach technicznych służących wykrywaniu i korygowaniu błędów we wprowadzanych danych, - językach w których umowa może być zawarta, - kodeksach etycznych które stosuje i ich dostępności w postaci elektronicznej. Obowiązki informacyjne wyżej wymienione nie ciążą na przedsiębiorcy, który posługuje się indywidualnymi środkami porozumiewania się na odległość jak np. poczta elektroniczna (art.66¹.4 k.c.). Nadto w myśl art.66¹ 1 oferta złożona w postaci elektronicznej wiąże składającego gdy druga strona potwierdzi niezwłocznie jej otrzymanie. Przepis ten nie budzi wątpliwości gdy rozważamy sytuację złożenia przez konsumenta oferty z wykorzystaniem np. elektronicznego formularza zamówienia. W takim przypadku potwierdzenia otrzymania oferty powinien dokonać przedsiębiorca, a potwierdzenie ma na celu upewnienie oferenta co do tego, że jest swoją ofertą związany. Jednakże zakres zastosowania art. 66¹ 1 k.c. nie jest do końca jasny. Z treści 4 tego artykułu wynika, że obowiązek potwierdzenia otrzymania oferty dotyczy jedynie przypadku porozumiewania się on line. Oczywistym jest art. 66¹ 1 k.c.dotyczy sytuacji gdy konsument złoży ofertę przedsiębiorcy bazując na informacji handlowej zamieszczonej na stronie WWW. Natomiast rozważenia wymaga czy to przedsiębiorca może na stronie WWW złożyć ofertę i czy w takim przypadku miałoby dojść do potwierdzenia otrzymania oferty przedsiębiorcy przez konsumenta. Odpowiedź na pytanie czy na stronie WWW możliwe jest zamieszczenie oferty zasadza się wokół kwestii czym jest oferta, a konkretnie czy ofertą może być oświadczenie złożone ad incertas personam. Kwestia ta należy do spornych. Przeciwnicy uznania oświadczenia złożonego 15 E.Wyrozumska, op.cit., str.48. 6

7 ad incertas personam za ofertę opierają się na brzmieniu art.66 1 k.c. 16 Tenże artykuł stanowi, że ofertą jest oświadczenie złożone drugiej stronie, co zdaje się sugerować, że oferta może być skierowana tylko do zindywidualizowanego adresata. Nadto za wąskim rozumieniem oferty przemawia treść art.71 k.c. w myśl którego ogłoszenia, cenniki, reklamy i inne informacje skierowane do ogółu lub do poszczególnych osób poczytuje się w razie wątpliwości nie za ofertę lecz za zaproszenie do rokowań. Zwolennicy szerokiego rozumienia oferty przywołują kilka argumentów. Po pierwsze wskazują również na postanowienia art.71 k.c., lecz odczytują go zupełnie inaczej. Przepis ten zawiera normę interpretacyjną, która karze przypisywać tego typu oświadczeniom charakter zaproszenia do rokowań w przypadku pojawienia się wątpliwości co do treści takiego oświadczenia. Przeto gdy wątpliwości co do intencji nadawcy oświadczenia nie ma i oświadczenie zawiera istotne postanowienia umowy, brak podstaw odmawiania mu charakteru oferty. Za szerokim rozumieniem oferty przemawia również treść art.543 k.c. Mianem oferty określa się w nim wystawienie w miejscu sprzedaży rzeczy na widok publiczny z oznaczeniem ceny. Z całą pewnością mamy tu do czynienia z ofertą skierowaną ad incetas personam 17. Oświadczenie woli zachowuje charakter oferty nawet wówczas gdy zawiera zastrzeżenie, że oferta wiąże aż do wyczerpania zapasów albo oczywistym jest, że umowa może zostać zawarta z jedną lub kilkoma osobami 18. W istocie z takim zastrzeżeniem wyrażonym w sposób dorozumiany mamy do czynienia w każdym sklepie "tradycyjnym". Jeżeli przedsiębiorca prowadzi działalność w zakresie sprzedaży towarów za pośrednictwem internetu to zamieszczenie na stronie WWW ikony oferowanego dobra wraz z jego ceną ma charakter wystawienia towaru na widok publiczny w miejscu sprzedaży. W takim przypadku art.543 k.c. powinien być stosowany co najmniej przez analogię. Nadto sam art. 66¹ 2 k.c. mówi o przedsiębiorcy składającym ofertę, a bez wątpienia w świetle 4 tegoż artykułu nie jest to oferta złożona wobec konkretnego adresata. Konkludując, informacje handlowe zamieszczone na stronie internetowej zawierające wszystkie dane co do oferowanego towaru lub usługi mogą być uznane za ofertę. Wróćmy jednak do zagadnienia związania oferenta ofertą złożoną w postaci elektronicznej. Zarówno oferta złożona przez konsumenta przedsiębiorcy jak i przez przedsiębiorcę ad incertas personam nie wiąże oferenta dopóki nie zostanie poinformowany przez oblata o jej otrzymaniu. W praktyce częste są przypadki gdy konsument wypełnia zamieszczony na stronie elektroniczny formularz zamówienia i przesyła go przedsiębiorcy co należy uważać za złożenie 16 Zob. W. Kocot, Nowe zasady... (I), str Por. [17] Z. Radwański, System Prawa Prywatnego, tom 2 Prawo cwyilne -część ogólna, Warszawa 2002, str.328; S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga I. Część ogólna, Warszawa 1998, str.173 i Z. Radwański, System..., str

8 oferty. Następnie konsument otrzymuje potwierdzenie przyjęcia zamówienia. Natomiast trudno sobie wyobrazić sytuację, że konsument miałby potwierdzać fakt zapoznania się z treścią strony internetowej, gdy oferentem jest przedsiębiorca. W rzeczywistości najczęściej, o ile propozycja przedsiębiorcy odpowiada konsumentowi ten przyjmuje ją i w ten sposób moment potwierdzenia zapoznania się z ofertą i jej przyjęcia stapiają się. Konstrukcja wyprzedzającego potwierdzania otrzymania oferty mogłaby mieć ewentualnie zastosowanie w przypadku gdy konsument nie chce jeszcze umowy zawierać a pragnie przedsiębiorcę ofertą związać i pozostawić sobie do namysłu czas w jakim ma się opowiedzieć w kwestii przyjęcia oferty. Ochrona konsumenta zawierającego umowę na odległość A. Ochrona prywatności konsumenta W przypadku umów zawieranych na odległość z zasady to przedsiębiorca jest inicjatorem kontaktu. Dla konsumenta od początku kontaktów z przedsiębiorcą muszą być jasne intencje przedsiębiorcy. W pierwszym rzędzie przedsiębiorca musi uprzednio uzyskać zgodę konsumenta na posłużenie się w kontraktowaniu środkiem porozumiewania na odległość. Konieczność uzyskania zgody wynika z tego, że posłużenie się przez przedsiębiorcę środkiem porozumiewania na odległość powoduje wkroczenie w sferę prywatności konsumenta. Zwrócić należy jednak uwagę na to, gdy chodzi o komunikację za pośrednictwem internetu, że przedsiębiorca będzie inicjatorem w przypadku posłużenia się pocztą elektroniczną. Przeto w takim przypadku uzyskiwanie zgody konsumenta będzie celowe. W innych przypadkach posługiwania się internetem to konsument będzie stroną aktywną jako podmiot przyjmujący lub składający ofertę. W takim przypadku nie ma mowy o naruszeniu prywatności konsumenta i nie zachodzi konieczność uzyskania zgody konsumenta na posłużenie się przez przedsiębiorcę środkiem porozumiewania na odległość. Jednak niezależnie od użytego przez przedsiębiorcę środka porozumiewania się na odległość dla konsumenta musi być jasnym przyświecający przedsiębiorcy zamiar zawarcia umowy. Propozycja zawarcia umowy, w jakiejkolwiek postaci tj. oferty, zaproszenia do rokowań, lub zaproszenia do składania ofert musi być dla konsumenta zrozumiałym sygnałem, że zmierza do zawarcia umowy. Informacja kierowana przez przedsiębiorcę do konsumenta winna być jednoznaczna i zrozumiała, a kryteria te odnosić należy do poziomu rozumienia przeciętnego ale wyedukowanego konsumenta 19. W przypadku gdy przedsiębiorca złoży propozycję zawarcia umowy, a niekiedy nawet tej oferty nie składając i nie czekając na wypowiedzenie się drugiej strony spełni świadczenie, czyni to na własne ryzyko. W takim przypadku konsument nie jest zobowiązany do podejmowania 19 E. Łętowska, op. cit., str.2 8

9 jakichkolwiek działań i do ponoszenia jakichkolwiek kosztów (art.15 ustawy). Przepis ten w sposób nie budzący wątpliwości uregulował kwestię przesyłania konsumentom niezamówionych towarów. Częstokroć przedsiębiorca przesyłał rzecz z jednoczesnym zastrzeżeniem, że o ile konsument nie odeśle tej rzeczy w przeciągu oznaczonego czasu zobowiązany jest za nią zapłacić 20. B. Obowiązki informacyjne Szczególne uregulowanie umów zawieranych na odległość wynika z konieczności ochrony konsumenta kontraktującego w niekomfortowych dla siebie warunkach. Brak obecności stron stwarza zagrożenie dla równej pozycji stron w procesie zawierania umowy. Zagrożenie to wynika z tego, że konsument nie ma możliwości zapoznania się z przedmiotem świadczenia bezpośrednio, ma też utrudniona drogę dochodzenia roszczeń, składania reklamacji. Niedostatki wynikające z braku bezpośredniości w kontaktach między stronami mają być wyrównywane nałożonymi na przedsiębiorcę licznymi obowiązkami informacyjnymi. Oprócz informacji, o których mowa w art.66¹ 2 k.c. ustawa nakłada obowiązki informacyjne wymienione w art.9 ust.1 ustawy. Obowiązki te odnoszą się do: - przedsiębiorcy: przedsiębiorca zobowiązany jest podać swoje imię nazwisko, nazwę, miejsce zamieszkania, siedzibę, cechy organu których zarejestrował działalność gospodarczą przedsiębiorcy, numer pod którym został zarejestrowany; - świadczenia: istotne właściwości świadczenia i jego przedmiotu, termin i sposób dostawy; - kosztów ponoszonych przez konsumenta: podanie ceny lub wynagrodzenia obejmuje wszystkie cła i podatki, zasady zapłaty ceny lub wynagrodzenia (forma gotówkowa lub bezgotówkowa, natomiast niedopuszczalne jest nakładanie na konsumenta obowiązku zapłaty ceny lub wynagrodzenia przed otrzymaniem świadczenia), koszty dostawy, koszty wynikające z korzystania ze środków porozumiewania się na odległość, gdy koszty te są skalkulowane inaczej niż według taryfy powszechnie stosowanej; - termin w jakim oferent będzie związany swoją ofertą ( w świetle brzmienia art. 66¹ 1 k.c.oferta złożona w postaci elektronicznej on line wiąże składającego gdy druga strona potwierdzi jej otrzymanie); - minimalny okres, na jaki ma być zawarta umowa o świadczenie ciągłe lub okresowe; 20 Przed prowadzeniem jednoznacznej regulacji jaką jest art.15 ustawy problem rozwiązywano na gruncie przepisów kodeksu cywilnego o ofercie. Z zasady milczenie oblata nie może być uznane za przyjęcie oferty, oferta musi bowiem być przyjęta wprost albo w sposób dorozumiany przez przystąpienie do wykonania umowy (art.69 k.c.). Przesłanie konsumentowi określonej rzeczy wraz z żądaniem zapłaty jest przypadkiem, o którym mowa w art.69 k.c. W takim razie oferta przestaje wiązać gdy oblat w czasie właściwym nie przystąpił do wykonania umowy. 9

10 - miejsce i sposób składania reklamacji: w myśl art.11 ust.2 ustawy miejsce i sposób składania reklamacji musi być określone tak aby nie powodować nadmiernych trudności lub kosztów po stronie konsumenta; - informacja o prawie wypowiedzenia umowy zawartej na czas nieokreślony; - informacja o prawie do odstąpienia od umowy w ciągu 10 dni i o wskazanie ustawowych wyłączeń tego prawa. Informacje powyższe powinny być udostępnione konsumentowi jeszcze w fazie przedkontraktowej, najpóźniej w chwili złożenia propozycji zawarcia umowy i powinny być sformułowane w sposób jednoznaczny, zrozumiały i łatwy do odczytania. Wymóg jednoznaczności i zrozumiałości jest spełniony gdy przedsiębiorca posłużył się zwrotami zrozumiałymi dla przeciętnego, wyedukowanego, konsumenta 21. Brak albo niedostatek informacji, o których mowa w art.9 ust.1 ustawy może skutkować niedojściem umowy do skutku gdy brak określenia istotnych postanowień umowy lub odpowiedzialnością odszkodowawczą bądź przedłużeniem terminu do odstąpienia od umowy. W nowoczesnym obrocie gospodarczym, przy jego masowości i dążności do uniformizacji, powszechne jest posługiwanie się przez przedsiębiorców regulaminami, wzorcami umów. W tradycyjnym toku kontraktowania przedsiębiorca zobowiązany jest doręczyć konsumentowi regulamin przy zawarciu umowy. Doręczenie regulaminu drugiej stronie skutkuje inkorporowaniem wzorca do treści stosunku prawnego i związanie kontrahenta jego postanowieniami. Nieco inaczej kodeks cywilny reguluje wymogi udostępniania wzorca w postaci elektronicznej. W takim przypadku przedsiębiorca zobowiązany jest udostępnić regulamin drugiej stronie przed zawarciem umowy i to w taki sposób aby konsument mógł go odtwarzać i przechowywać w zwykłym toku czynności 22. Wymóg przedkontraktowego informowania konsumenta nie obejmuje sprzedaży artykułów żywnościowych dostarczanych okresowo do mieszkania lub miejsca pracy konsumenta oraz świadczenia usług w ściśle oznaczonym okresie w zakresie zakwaterowania, transportu, rozrywek, gastronomii (art.16 ust.2 ustawy). Wyłączenie dotyczy jedynie informacji wskazanych w art.9 ust.1 ustawy. Udostępnienie wyżej wymienionych informacji następuje przy użyciu środków porozumiewania się na odległość. Informacje o których mowa w art.9 ust.1 ustawy powinny być następnie potwierdzone konsumentowi na piśmie najpóźniej w momencie rozpoczęcia spełniania 21 E. Łetowska, op.cit. str.281, W. Kocot, Nowe zasady...(ii), str Obowiązek ten wynika z art k.c. dodanego przez ustawę z dnia r. (przyp.2). Przed dniem wejścia w życie noweli, tj. przed dniem r. pojawiały się wątpliwości co do tego czy podmioty gospodarcze posługujące się przy zawieraniu i wykonywaniu umów internetem (np. bankowość elektroniczna) zachowują obowiązek doręczenia regulaminu przez jego publikację na stronie WWW. 10

11 świadczenia. Obowiązek potwierdzania na piśmie uprzednio podanych informacji wynika z niemożności utrwalenia informacji przekazanych za pomocą środka porozumiewania się na odległość, w tym nietrwałości środków elektronicznej komunikacji 23. Forma pisemna zapewnia identyfikację nadawcy oświadczenia woli oraz przypisanie temu oświadczeniu konkretnej treści oraz pozwala przypisać nadawcy wolę wywołania określonych skutków prawnych. Na tym tle pojawia się problem czy obowiązek potwierdzania informacji na piśmie należy wykładać ściśle, a zatem wyłącznie dopuszczalne jest posłużenie się tradycyjną formą pisemną, czy też możliwe jest posłużenie się przez przedsiębiorcę "dokumentem elektronicznym"? W związku z tym co powiedziano wcześniej na temat wartości dowodowej dokumentu elektronicznego podpisanego "zwykłym" podpisem elektronicznym, należy stwierdzić że wykluczone jest potwierdzanie informacji udzielonej wcześniej konsumentowi w takiej formie. Natomiast rozważenia wymaga, czy potwierdzenie w dokumencie podpisanym bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu spełnia wymóg pisemności. Wokół dokumentu w postaci elektronicznej podpisanych bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym kwalifikowanym certyfikatem toczy się spór dotyczący tego czy jest on odmianą formy pisemnej czy też nową formą czynności prawnych. Art.78 2 k.c. stanowi, że oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej. Za uznaniem takiego dokumentu elektronicznego za nową formę czynności prawnej przemawia fakt braku związku podpisu elektronicznego z osobą podpis składającą. Nie ulega bowiem wątpliwości, że podpis odręczny jest związany z osobowością człowieka, zaś podpis elektroniczny nie jest z osobowością człowieka związany. W dalszej kolejności istotne jest to, że do złożenia podpisu własnoręcznego nie są konieczne szczególne certyfikaty mające za zadanie identyfikację składającego podpis. Nadto forma pisemna zakłada istnienie materialnego nośnika treści; o takim nośniku nie można mówić w przypadku nośników elektronicznych 24. Jednak w przypadku wyodrębnienia formy elektronicznej jako nowej formy mogłyby powstać wątpliwości co do zamienności z formą pisemną zwykłą. W szczególności nie byłoby jasne czy zastrzeżenie przez strony albo ustawowo formy pisemnej zwykłej nie wyklucza posłużenia się "formą elektroczniczną". Uznanie, iż dokument elektroniczny podpisany bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego i kwalifikowanego certyfikatu jest odmianą formy pisemnej, 23 M. Jagielska, op.cit Zob. Z. Radwański, op. cit. str

12 wynika z założenia, że celem ustawodawcy nie było tworzenie nowej formy dla czynności prawnych. Przede wszystkim kodeks cywilny nie ustanawia wymogu formy elektronicznej i sankcji na wypadek jej niezachowania Wykładania językowa art.78 2 k.c. nie daje jednak odpowiedzi na pytanie czy skutki formy elektronicznej są "tożsame" czy jedynie "takie jak" skutki zwykłej formy pisemnej. Dopiero wykładania celowościowa przepisu pozwala ten problem rozstrzygnąć jednoznacznie i uznać, że mamy do czynienia z tożsamością skutków przeto forma elektroniczna jest odmianą formy pisemnej 25. Zatem obie formy dokonywania czynności prawnych można stosować zamiennie. Gdy więc albo ustawodawca albo strony zastrzegły dla dokonania czynności prawnej formę pisemną forma ta będzie zachowana przy spełnieniu wymogów o których mowa w art.78 2 k.c. Odpowiadając na pytanie o możliwość potwierdzenia przez przedsiębiorcę konsumentowi informacji, o których mowa w art.9 ust.1 ustawy za pomocą dokumentu elektronicznego podpisanego bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym z użyciem ważnego kwalifikowanego certyfikatu trzeba uznać taką praktykę za dopuszczalną. Posłużenie się taką formą nie narusza interesów konsumenta bowiem zapewnia identyfikację składającego oświadczenie woli i zapewnia integralność treści oświadczenia woli. Trzeba jednak pamiętać, że dokument elektroniczny opatrzony być musi bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy użyciu ważnego i kwalifikowanego certyfikatu. Przeto nie wystarczy ani zwykły podpis, ani zwykły certyfikat albo też certyfikat kwalifikowany ale po okresie ważności albo po jego unieważnieniu. Przedsiębiorca nie ma obowiązku pisemnego potwierdzania informacji, o którym mowa w art.9 ust.3 ustawy w przypadku jednorazowych świadczeń, które same są spełniane przy użyciu środków porozumiewania na odległość i za które rachunek wystawia operator środków porozumiewania się na odległość (art.9 ust.4 ustawy). Chodzi tu o transakcje dokonywane on line, gdzie nie tylko dochodzi do zawarcia umowy ale i jej wykonania na odległość. Przedmiotem świadczenia jest w takim przypadku transfer danych np. oprogramowanie komputerowe, pliki multimedialne, tekstowe. C. Osłabienie więzi umownej Jak wspomniano wcześniej, brak bezpośredniości w kontraktowaniu stwarza dla konsumenta niebezpieczeństwo naruszenia równowagi świadczeń. Konsument nie ma możliwości dokładnego zapoznania się z przedmiotem świadczenia stąd liczne obowiązki informacyjne nałożone na przedsiębiorcę. Nadto ustawa wyposaża konsumenta w daleko idący środek ochronny, a mianowicie uprawnia go do odstąpienia od umowy bez podania przyczyn w ciągu 10 dni 25 D. Szostek, Podpis elektroniczny-problemy cywilnoprawne, PPH 1/2002, str.46. Inaczej art.78 2 k.c. sformułowany był w projekcie Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego z lipca 2000r. Tenże 2 zaczyna się od słów "Forma pisemna zachowana jest także (...)" zob. KPP 3/

13 liczonych od jej zawarcia- w przypadku świadczenia usług lub liczonych od wydania rzeczy. W przypadku umów mieszanych, gdzie świadczenie polega na wydaniu rzeczy i świadczeniu usług, termin 10-dniowy liczony jest od dnia wydania rzeczy. Termin 10-dniowy jest terminem zawitym, nieprzywracalnym. Samo zaś prawo do odstąpienia od umowy jest prawem kształtującym przeto nie podlega przedawnieniu, ale wygasa po upływie 10 dni. Kwestia zachowania terminu przez konsumenta należy do spornych. Spotkać się można z koncepcją, w myśl której złożenie oświadczenia o odstąpieniu od umowy podlega regulacji art.61 k.c., w związku z czym aby było skuteczne musi dojść do przedsiębiorcy przed upływem terminu 10-dniowego 26. W praktyce oznacza to skrócenie przyznanego konsumentowi terminu do namysłu o czas potrzebny na przekazanie przedsiębiorcy oświadczenia o odstąpieniu od umowy. Odmienne stanowisko, w świetle którego prawo do odstąpienia od umowy winno być wykonane przez konsumenta w terminie 10 dni bazuje na tym, że jest to uprawnienie prawokształujące. Zatem jako takie może być wykonywane przez czas w ustawie wskazany 27. Warto przy okazji zwrócić uwagę na to, że ustawa o kredycie konsumenckim 28 w art.11 ust.3 wprost wskazuje, że oświadczenie konsumenta o odstąpieniu od umowy w wykonaniu prawa do namysłu, musi dotrzeć do kredytodawcy w terminie wskazanym w ustawie. Przy założeniu, że oświadczenie o odstąpieniu od umowy podlega regule art.61 k.c., sformułowanie art.11 ustawy o kredycie konsumenckim byłoby jedynie powtórzeniem ogólnej reguły. Tymczasem przyjąć należałoby, że właśnie dlatego uregulowano tę kwestię w ustawie o kredycie konsumenckim, że rozwiązanie przyjęte w tej ustawie jest wyjątkiem od zasady. Dodatkowo wskazać należy na to, że dyrektywa nr 97/7/WE w art.5 ust.1 zastrzega termin odstąpienia od umowy jako termin wykonania tego prawa. Co prawda nie jesteśmy jeszcze członkiem Wspólnoty Europejskiej, lecz jako państwo stowarzyszone na mocy art.69 Traktatu Stowarzyszeniowego powinniśmy liczyć się z postanowieniami dyrektyw. 29 Konsument oświadczenie o odstąpieniu od umowy powinien złożyć na piśmie. Zastrzeżona forma pisemna jest formą ad probationem. Brak przeszkód aby konsument posłużył się równoważną formie pisemnej "formą elektroniczną", spełniającą wymogi art.78 2 k.c. O ile strony się inaczej nie umówiły prawo odstąpienia od umowy nie przysługuje konsumentowi w przypadku: - świadczenia usług rozpoczętego za zgodą konsumenta przed upływem 10 dni od dnia zawarcia umowy. 26 M. Jagielska, op.cit., str E. Łętowska, op.cit. str Ustawa z dnia r., Dz.U. nr 100 poz.1080 ze zm. 29 M. Jagielska, op.cit., str

14 - umów dotyczących nagrań audialnych i wizualnych oraz zapisanych na nośnikach programów komputerowych po usunięciu przez konsumenta oryginalnego opakowania. Zastrzeżenie wprowadzono ze względu na możliwość skopiowania nagrań i oprogramowania a następnie zwrot "wykorzystanego" zakupu sprzedawcy; - umów dotyczących świadczeń, z które cena lub wynagrodzenie zależy wyłącznie od ruchu cen na rynku finansowym oraz usług w zakresie gier i zakładów wzajemnych. Oba typy umów zawierają w sobie pewien stopień nieprzewidywalności, konsument niezadowolony z ruchu cen na rynku lub niepomyślnego dla niego wyniku gry losowej mógłby chcieć uwolnić od takiej umowy. W tym przypadku ryzyko transakcji przerzucone zostałoby wyłącznie na przedsiębiorcę; - świadczeń o właściwościach określonych przez konsumenta lub ściśle związanych z jego osobą. Powtórna sprzedaż takich rzeczy mogłaby być praktycznie niemożliwa co naruszałoby uzasadniony interes sprzedawcy przerzucając na niego ryzyko transakcji; - świadczeń, które z uwagi na ich charakter nie mogą zostać zwrócone lub których przedmiot ulega szybkiemu zepsuciu; - dostarczania prasy. W przypadku odstąpienia od umowy umowa uważana jest za niezawartą a konsument zwolniony jest z wszelkich zobowiązań. Skutek odstąpienia od umowy następuje ex tunc. Kwestie rozliczeń między stronami reguluje zd.2 i 3 art.7 ust.3 ustawy: to co strony świadczyły podlega zwrotowi w stanie niezmienionym chyba, ze zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. To na konsumencie ciąży obowiązek wykazania, że zmiana rzeczy mieści się w granicach zwykłego zarządu. W przypadku gdy konsument zwrócił towar uszkodzony odpowiada za szkodę na zasadach ogólnych. Natomiast nie można zgodzić się z poglądem aby ta okoliczność wyłączała ustawowe prawo do odstąpienia od umowy 30. Prawa konsumenta do odstąpienia od umowy nie można wyłączyć nawet w drodze porozumienia stron. Gdyby fakt uszkodzenia rzeczy wyłączał prawo rezygnacji z umowy mogłoby dojąć do sytuacji, w których przedsiębiorca chcąc zamknąć konsumentowi drogę do rezygnacji z umowy powoływałby się na fakt jej uszkodzenia. Zarówno zwrot rzeczy w stanie zmienionym w stopniu przekraczającym zakres zwykłego zarządu jak i rzeczy uszkodzonej należy kwalifikować jako nienależyte wykonanie zobowiązana przez konsumenta. Konsument, który odstąpił od umowy jest zwolniony z wszelkich zobowiązań. Na tle sformułowania art.7 ust.3 ustawy pojawił się problem rozkładu ciężaru kosztów zwrotu rzeczy przedsiębiorcy przez konsumenta. Z literalnego brzmienia zd. 1 ust.3 art.7 ustawy wnioskować by można, że konsument nie ma obowiązku ponoszenia kosztów zwrotu rzeczy. Taka interpretacja ma 30 Zob. M. Jagielska, op.cit., str

15 również swoje oparcie w art.6 dyrektywy 97/7/WE, który to stanowi, że konsument może od umowy odstąpić bez ponoszenia jakichkolwiek negatywnych konsekwencji. Jedyną opłatą jaką można konsumenta obciążyć to koszt bezpośredniego zwrotu towarów 31. Dyrektywy są aktami prawnymi kierowanymi do państw, przeto w gestii państwa leży zezwolenie na obciążanie konsumenta kosztami zwrotu towaru bądź wprost bądź pozostawiając tę kwestię swobodnej umowie stron. Nie mniej jednak możliwość obciążenia konsumenta kosztami zwrotu rzeczy musi być wyrażone w ustawie wyraźnie jako wyjątek od zasady nieobciążania konsumenta kosztami realizacji prawa do namysłu. Brak wyraźnego zezwolenia na obciążenie tymi kosztami oznacza bezwzględny zakaz. Wątpliwości wokół kwestii kosztów zwrotu rzeczy pojawiły się ze względu na treść art.12 ust.4 ustawy. Jak wspomniano wcześniej nie jest dopuszczalne odstąpienie od umowy obejmującej spełnienie świadczenia o właściwościach zamówionych przez konsumenta. W przypadku niemożności spełnienia takiego świadczenia z powodu choćby przejściowych przeszkód, konsument może jednak od umowy odstąpić w terminie 10 dni. W takim przypadku zwrot rzeczy następuje na koszt przedsiębiorcy. Zwrot " w takim przypadku" sugeruje, iż w "w każdym innym przypadku" zwrot rzeczy następuje na koszt konsumenta. Taka interpretacja byłaby jednak zbyt daleko idąca i mogłaby prowadzić do absurdalnych sytuacji. Nie powinno bowiem ulegać wątpliwości, że tam gdzie przedsiębiorca spełnił świadczenie niezamówione przez konsumenta, konsument nie ma obowiązku ponoszenia kosztów zwrotu rzeczy. Tymczasem art.15 ustawy posługuje się podobnym zwrotem jak art.7 ust.3 ustawy oraz nie wskazuje na to, że konsument nie ponosi kosztów zwrotu rzeczy. Zatem wracając na grunt art.7 ust.3 ustawy stwierdzić trzeba, że zd 2 ust.3 art.7 ustawy reguluje jedynie kwestię stanu w jakim ma być zwracana rzecz, kwestie wszelkich kosztów reguluje zdanie 1 ust.3. Przedsiębiorca prowadzący swoją działalność za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość ponosi pewne ryzyko dokonywanych przez siebie w tej formie transakcji. Przeto konsument nie może być obciążony kosztami zwrotu rzeczy, tak jak nie może ponosić odpowiedzialności za używanie rzeczy w granicach zwykłego zarządu. Przedsiębiorca zobowiązany jest potwierdzić na piśmie informacje wskazane w art.9 ust.1 ustawy. Zastrzeżona forma pisemna jest formą ad eventum, jej niezachowanie skutkuje przedłużeniem terminu na odstąpienie od umowy do trzech miesięcy od dnia wydania rzeczy lub zawarcia umowy- gdy chodzi o świadczenie usług. Jeżeli przedsiębiorca potwierdzi jednak przed upływem owych 3 miesięcy wcześniej udzielone informacje termin odstąpienia od umowy skróci się do 10 dni od dnia otrzymania potwierdzenia. 31 E. Łętowska, op. cit., str

16 Potwierdzenie na piśmie powinno nastąpić najpóźniej w momencie rozpoczęcia spełniania świadczenia. W przypadku umów o świadczenie usług dochodzi do paradoksalnej sytuacji, kiedy to termin 10-dniowy biegnie od dnia zawarcia umowy, a zasadniczo konsument traci prawo do odstąpienia od umowy kiedy spełnianie świadczenia rozpoczęto przed upływem owych 10 dni (art.10 ust.3 pkt 1 ustawy). Zasadą jest więc, że świadczenie usług powinno nastąpić po upływie 10 dni. W związku z tym potwierdzenie konsumentowi prawa do odstąpienia od umowy z chwilą rozpoczęcia spełniania świadczenia tj. po upływie 10 dni od dnia zawarcia umowy nie ma już dla konsumenta żadnego znaczenia. D. Umowy jako pakiet Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów i odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny wprowadziła instytucję jurydycznego powiązania umowy zawartej na odległość z umową o kredyt służący sfinansowaniu umowy głównej. Powiązanie umów polega na tym, że odstąpienie od umowy zawartej na odległość jest skuteczne wobec umowy o kredyt (art.13 ust.2 ustawy). Przy tym znaczenia nie ma podstawa prawna odstąpienia od umowy. Ubezskuteczni umowę o kredyt wykonanie ustawowego prawa odstąpienia w terminie 10 dni jak i inne przypadki skorzystania z ustawowego prawa odstąpienia. Wątpliwości może budzić skuteczność zastrzeżonego w umowie zawartej na odległość prawa odstąpienia np. przedłużenie terminu 10-dniowego na odstąpienie od umowy albo zastrzeżenie prawa odstąpienia od umowy po upływie 10 dni za zapłatą odstępnego. Powiązanie to miało ograniczony charakter bowiem odnosiło się wyłącznie do kredytów udzielonych przez przedsiębiorcę bądź kredytów udzielonych na podstawie porozumienia kredytodawcy z przedsiębiorcą. Zakres powiązania obu umów poszerzyła ustawa z dnia r. o kredycie konsumenckim. Zgodnie z art.12 ust.1 tej ustawy odstąpienie od umowy zawartej na odległość jest zawsze skuteczne wobec umowy o kredyt nie zależnie od tego czy istnieje porozumienie między przedsiębiorcą a kredytodawcą. 16