Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.)

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ III ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA 1 Katedra i Zakład Anatomii Prawidłowej Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu 1 Department of Normal Anatomy, Wroclaw Medical University 2 Zakład Anatomii Stomatologicznej, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu 2 Department of Oral Anatomy, Wroclaw Medical University 3 Katedra Radiologii, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu 3 Department of Radiology, Wroclaw Medical University 4 Katedra i Zakład Histologii i Embriologii Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu 4 Department of Histology and Embryology, Wroclaw Medical University 5 Students Scientific Association of Paleoanatomy Vertex Wroclaw Medical University 5 Studenckie Koło Naukowe Paleoanatomii Vertex Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu PAWEŁ DĄBROWSKI 1, JOANNA GRZELAK 2, ALEKSANDRA KOTYLAK 1, CYPRIAN OLCHOWY 3, MICHAŁ KULUS 4, BOŻENA KURC-DARAK 1, ZYGMUNT DOMAGAŁA 1, MAKSYM JURA 5, SŁAWOMIR WOŹNIAK 1, ANNA ROHAN-FUGIEL 1, AGNIESZKA PINKOWSKA 1 Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) Preliminary assessment of the health and biological condition of the people buried in the municipal cemetery in Racibórz (19 th century) Słowa kluczowe: stres fizjologiczny, hipoplazja szkliwa, próchnica zębów, choroba nowotworowa, kondycja biologiczna, zmiany degeneracyjne, rewolucja przemysłowa Key words: physiological stress, enamel hypoplasia, dental caries, cancer, biological condition, degenerative changes, industrial revolution

2 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA WSTĘP Ocena materiałów kostnych pochodzących z grobów szkieletowych oraz ossuariów w badaniach antropologicznych i bioarcheologicznych odgrywa podstawową rolę w identyfikacji i rekonstrukcji czynników kształtujących warunki życia, stan zdrowia oraz kondycję biologiczną dawnych populacji ludzkich [67,59, 7, 57, 33]. Niewątpliwie istotne są dane dotyczące rozpoznawanych jednostek chorobowych w obrębie zachowanego kośćca oraz wyniki obserwacji makroskopowych kostnych i zębowych wyznaczników stresu fizjologicznego [17, 56, 25, 51, 54]. Zakres oceny cech biologicznych wynika wprost ze stanu zachowania, dostarczanego przez archeologa, materiału kostnego. Największy wpływ na jego wartość wywierają warunki geofizyczne składowania szczątków biologicznych w jamach grobowej oraz wszelkie procesy tafonomiczne [67, 22]. Istotna dla analiz antropologicznych pozostaje także liczba przekazanych do badań szkieletów oraz szczątków kostnych, co nabiera szczególnego znaczenia w sytuacji niepełnej eksploracji cmentarzyska. Wyeksplorowany materiał kostny stanowi także podstawę w rekonstrukcji struktury demograficznej, społecznej i ekonomicznej badanej grupy ludzkiej na tle środowiska urbanizacyjnego [54]. Szczególnie interesujące stają się opracowania materiałów kostnych pochodzące z okresów transformacji ustrojowych i społecznoekonomicznych jak np. ta określana mianem rewolucji przemysłowej XIX i początku XX wieku w kontekście zmian morfologicznych w budowie ciała u przedstawicieli lokalnych populacji na obszarze m. in. Europy Środkowej [27]. Badania interdyscyplinarne oparte o analizy makroskopowe, chemiczne, genetyczne czy też histopatologiczne wciąż pozwalają uzupełniać wiedzę na temat wpływu gospodarczej modernizacji, sprzyjającej powstawaniu globalnej industrializacji, na biologię i stan zdrowia ludzkich populacji w na przełomie XIX i XX wieku. Celem pracy była wstępna ocena kondycji biologicznej, stanu zdrowia, higieny oraz warunków żywieniowych dawnych mieszkańców Raciborza na podstawie materiałów kostnych z XIX/XX wiecznego cmentarza miejskiego. MATERIAŁ Materiał osteologiczny pochodził z cmentarza odkrytego w 2016 roku. Lokalizację obiektu wyznacza zbieg współczesnych ulic T. Kościuszki (dawna Viktoria Strasse) i Łąkowej. Prace archeologiczne związane z eksploracją cmentarzyska, zabezpieczeniem i dokumentacją materiałów kostnych prowadzili pracownicy Pracowni Archeologicznej Delfa Robert Szwed, podczas badań ratowniczych związanych z inwestycją budowlaną w Raciborzu, woj. śląskie. Jego datowanie wskazane na drugą połowę XIX i pierwszą połowę XX wieku oparto na odkrytych pomiędzy jamami grobowymi nielicznych fragmentach płyt nagrobnych. Najstarsza odnaleziona wskazywała na pochówek z 1874 roku, najmłodsza zaś została zidentyfikowana datą śmierci w 1922 r. Łącznie wydobyto szczątki kostne 57 osobników dorosłych z 52 obiektów grobowych ( w tym z 51 jam grobowych i pojedynczego skupiska kostnego) (tab. I). Oś długa jam grobowych ułożona była na linii E-W. Wyeks- 40

3 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) plorowane szczątki kostne poddano analizie antropologicznej, patologicznej i odontologicznej w Katedrze i Zakładzie Anatomii Prawidłowej UMW. Tab. I. Liczebność materiału Liczba jam grobowych i skupisk Liczba osobników: % Z nadanym numerem porządkowym Bez nadanego numeru (NN) Kości luźne (KL) RAZEM: W każdym przypadku wskazano odsetek wydobytych kości, określający liczbę zidentyfikowanych części szkieletu danego osobnika w stosunku do całości kośćca. Średni odsetek stanu zachowania szkieletu wyniósł 16,16% (min. 0,48%, max. 90,29%, SD=19,29). W jamach grobowych znaleziono łącznie 255 zębów stałych: 95 pochodziło ze szczęki, 94 z żuchwy a 66 zidentyfikowano poza łukami zębodołowymi. Wśród zbadanych obiektów sepulkralnych (jam grobowych) zidentyfikowano tylko 2 kompletne czaszki oraz 2 czaszki o różnym stopniu uszkodzeń i anatomicznych braków (tab.ii) W 26 przypadkach odnaleziono liczne drobne fragmenty kości mózgoczaszki i twarzoczaszki, w tym 3 żuchwy oraz 2 czaszki rozkawałkowane na skutek działań medyczno-sądowych (ślady cięć posekcyjnych). Tab. II. Stan zachowania czaszek Stan zachowania Liczebność Procent Cranium 2 6,7 Calvarium 1 3,3 Calvaria 1 3,3 Uszkodzona mózgo- i twarzoczaszka 11 36,7 Uszkodzona mózgoczaszka ( > calotta) 7 23,3 Osobne kości czaszki 3 10,0 Tylko żuchwa 3 10,0 Czaszka po sekcji 2 6,7 Razem Niekompletność materiału kostnego oraz jego ogólnie zły stan zachowania wynikały prawdopodobnie z przebiegu procesów podepozycyjnych. Stwierdzono ślady złamań i miażdżeń; wtórnych cięć (ostre krawędzie) oraz odkształcenia. Doszło także do złuszczania powierzchni trzonów kości długich i płaskich. Liczne zmiany kostne powstałe post mortem określono jako pseudopatologie [68, 22, 24, 3]. Tylko w 6 przypadkach (10,5 %) stwierdzono porządek anatomiczny kośćca w obrębie jam 41

4 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA grobowych. W pozostałych przypadkach kości były ułożone bez kontekstu anatomicznego i nosiły ślady mechanicznego naruszenia (fot. 1). Fot.1. Stan zachowania szkieletów w jamach grobowych na cmentarzysku w Raciborzu (z archiwum R. Szweda) 42 METODY Szczątki kostne zinwentaryzowano a następnie poddano standardowej analizie antropologicznej, paleopatologicznej i odontologicznej. Oceny antropologicznej płci i wieku osobników dokonano na podstawie powszechnie stosowanych szkieletowych i zębowych zestawów cech diagnostycznych, przy czym wykorzystano morfologiczne cechy diagnostyczne: czaszki, miednicy, kości długich a także stan erupcji i stopień starcia koron zębów stałych [45, 1, 15, 36, 7, 25, 57, 62,]. Do oceny paleostomatologicznej wykorzystano zęby z zachowaną koroną zębową i korzeniami, charakteryzujące się ograniczonym starciem czynnościowym. Przy pomocy lusterka i zgłębnika stomatologicznego (sonda stomatologiczna WHO) zbadano wszystkie zęby dostępne w zębodołach oraz poza łukami zębodołowymi (luzem). Śledząc rozprzestrzenienie defektów próchnicowych w populacji z Raciborza, oceniono umiejscowienie, typy oraz zaawansowanie ubytków w twardych tkankach zębów [7, 25]. Stan higieny uzębienia określono poprzez stopnie wielkości kamienia nazębnego wg według 4-stopniowej klasyfikacji Brothwella [23, 25] Oszacowano także resorpcję tkanki kostnej wokół zęba (odległość ABC-CEJ w mm) jako miarę zmian parodontopatycznych [65]. Zmiany hipoplastyczne koron zębowych zostały ocenione przy pomocy międzynarodowej skali DDE-Index skonstruowanej przez Commission on Oral Health (Technical Report of the FDI Commision on Oral Health, Research and Epidemiology [2]. Podczas analizy paleopatologicznej wykorzystano istniejące zalecenia i klasyfikacje zmian chorobowych [16, 17, 18, 52]. Oceniono wstępnie (zgodnie z powszechnie występującymi standardami w opracowywaniu kolekcji kostnych, pochodzących ze stanowisk archeologicznych), metodami makroskopowymi zmiany pato-

5 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) logiczne na kośćcu. Poszukiwano zmian zapalnych swoistych i nieswoistych, chorób nowotworowych, urazów, zmian przeciążeniowych i degeneracyjnych oraz zaburzeń metabolicznych [51, 69]. W ocenie antropometrycznej materiału kostnego (czaszek oraz kości długich szkieletu kończyn) wykorzystano standardy przyjęte za Martinem [57] oraz zalecenia Malinowskiego, Bożiłowa [41]. Przyżyciową wysokość ciała odtworzono na podstawie równań regresji zaproponowanych przez Wolańskiego i Malinowskiego [73]. Różnice pomiędzy wartościami średnimi wysokości ciała wyrażono poprzez wskaźnik dymorfizmu. Dla badanej kohorty obliczono wskaźnik dymorfizmu płciowego (Wskaźnik Mollisona) wg wzoru [13]: Gdzie: dz średnia wysokość ciała płci męskiej ch średnia wysokość ciała płci żeńskiej σ ch odchylenie standardowe wysokości ciała płci męskiej Analizę statystyczną przeprowadzono przy wykorzystaniu programu STATI- STICA 12.0.pl (Statsoft, Inc., Tulsa, USA). Dla cech jakościowych posłużono się testem dla dwóch wskaźników struktury oraz testem chi-kwadrat. Zgodność rozkładu zmiennych z rozkładem normalnym oceniano za pomocą testu Kołmogorova- Smirnova, a do szacowania jednorodności wariancji użyto testu F. Przyjęto poziom istotności statystycznej p<0,05. Test F wykazał istotne statystycznie różnice pomiędzy wariancjami, dlatego w dalszych analizach istotność różnic pomiędzy dwoma średnimi oceniano testem U Manna-Whitney'a. WYNIKI Podstawą oceny wieku biologicznego w chwili śmierci były następujące cechy: obliteracja szwów czaszkowych, starcie koron zębowych i obecność trzecich zębów trzonowych, ukształtowanie spojenia łonowego, ukształtowanie powierzchni uchowatej kości biodrowej oraz stan obliteracji chrząstek przynasadowych. W miarę możliwości wykorzystywano w badaniu kilka części szkieletu jednocześnie, zwiększając wiarygodność ustaleń (tab. III). W zależności od dostępności cech diagnostycznych, ocena była wyrażona w latach (z zachowaniem 10-letnich przedziałów wieku) lub kategoriach oceny wieku począwszy od kategorii juvenis, a skończywszy na kategorii senilis. W materiale nie stwierdzono szczątków dziecięcych. Łącznie zidentyfikowano 51 osobników dorosłych (>20 rok życia), w tym blisko połowę w wieku pomiędzy 21 i 50 lat. W 4 przypadkach identyfikacja nie była możliwa. W ponad połowie przypadków (26 osobników) ustalenia miały dość ogólny charakter. Ustalono jedynie, że kości należały do osobników dorosłych. 43

6 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Tab.III. Ocena wieku biologicznego w chwili śmierci Wiek w chwili śmierci Liczebność Do 20 r.ż Powyżej 50 r.ż. 2 Dorosły 26 Nieokreślony 4 Płeć badanych osobników ustalano za pomocą standardowo stosowanych metod makroskopowych [15, 7, 62]. Podczas analizy antropologicznej oceniano różnice morfologiczne w stopniu ekspresji cech diagnostycznych czytelnych na wyróżnionych częściach miednicy a także okolicach mózgo- i twarzoczaszki. Szczególnie przydatne w badanym materiale okazały się cechy morfologiczne okolicy nadoczodołowej czaszki, gładyszki guzowatości zewnętrznej kości potylicznej, wyrostków sutkowatych, guzowatości bródkowej i kąta żuchwy, okolicy spojenia łonowego, otworu zasłonionego, guza kulszowego, wcięcia kulszowego większego a także powierzchni uchowatej. Jeżeli stan zachowania szkieletu na to pozwalał, opisywano jednocześnie dwie okolice szkieletu: czaszkę oraz kości miednicy (tab. IV). Taki sposób ustalenia płci pochowanych osobników dotyczył zaledwie 8 przypadków. Natomiast ocena płci przy pomocy jedynie zachowanych czaszek lub diagnostycznych ich fragmentów dotyczyła przeważającej liczby przypadków. Tabela IV. Liczebność diagnostycznych części szkieletu Element szkieletu Liczebność Miednica i czaszka 8 Miednica 9 Czaszka 15 Nie w każdym przypadku stan zachowania szkieletu pozwalał na precyzyjne ustalenie płci. Spośród 57 przypadków, w 32 (ok. 56%) określono w sposób pewny przynależność płciową. Brak możliwości prawidłowej oceny płci, ze względu na stan zachowania kośćca, dotyczył materiałów kostnych wydobytych z 26 ( ok. 46%) jam grobowych (tab.v). Tab. V. Liczebność osobników w poszczególnych kategoriach płci Płeć Liczebność Męska 18 Żeńska 14 Nieokreślona 26 44

7 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) Stan zachowania takich kości długich jak: k. ramienna, k. promieniowa, k. udowa i k. piszczelowa, pozwolił w 18 przypadkach na oszacowanie przyżyciowej wysokości ciała (tab. VI). Przyżyciowa wysokość ciała obliczona została przy użyciu następujących równań regresji (oznaczenia we wzorach: K płeć żeńska; M płeć męska; NDK największa długość kości; B-v- wysokość ciała) [73]: B-v K = 2,754 NDK ramiennej + 71,475 B-v M = 2,894 NDK ramiennej + 70,641 B-v K = 3,343 NDK promieniowej + 81,224 B-v M = 3,271 NDK promieniowej + 85,925 B-v K = 1,945 NDK udowej + 72,844 B-v M = 1,880 NDK udowej + 81,306 B-v K = 2,352 NDK piszczelowej + 74,774 B-v M = 2,376 NDK piszczelowej + 78,664 Jej oszacowanie było możliwe wyłącznie dla osobników o ustalonej wcześniej płci (tab. VI). Stwierdzono nieznaczną przewagę średniej wartości wzrostu u osobników płci męskiej (ok. 166 cm ) w stosunku do analogicznej wartości u osobników płci żeńskiej (ok. 162 cm). Jednocześnie największą indywidualną różnicę pomiędzy płciami w zakresie wartości wzrostu stwierdzono w przypadku wzrostu maksymalnego. Wyniosła ona ponad 10 cm. Jednocześnie wykazano, że najniższy osobnik płci męskiej (ok. 159 cm) jest wyższy od najniższego osobnika płci żeńskiej o połowę tej wartości (tab. VI). Różnice pomiędzy wartościami średnimi wysokości ciała mężczyzn i kobiet w badanym materiale kostnym okazały się statystycznie istotne, p=0,0049. Tab.VI. Odtworzona wysokość ciała N Średnia Odchylenie standardowe Minimum Maksimum Liczebność materiału ,45 4,98 153,90 176,84 kostnego - dla płci męskiej 9 165,63 * 3,83 158,95 176,84 - dla płci żeńskiej 9 161,90 3,63 153,90 166,13 * p=0,0049 Jednym z mierników dobrostanu badanej populacji jest skala dymorfizmu płciowego w odniesieniu do wysokości ciała. Obiektywną miarą istniejących różnic pomiędzy wartościami średnimi wysokości ciała jest wartość i znak wskaźnika dymorfizmu [13]. Dla badanej kohorty obliczono wskaźnik dymorfizmu płciowego (wskaźnik Mollisona) WD, który wyniósł: -0,974. Spośród 57 zbadanych osobników jedynie w 23 przypadkach zachowały się łuki zębodołowe lub ich fragmenty wraz z uzębieniem (łącznie 255 zębów). Do utraty 45

8 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA zębów post mortem doszło w 19 przypadkach. Przeciętnie w badanych łukach zębodołowych zachowało się 11 zębów u osobnika. Zestawienie liczebności zachowanych oraz utraconych zębów zawiera tabela VII. Tab.VII. Liczba zachowanych i utraconych zębów Zęby zachowane/utracone Liczba osobników Średnia Suma Min. Max. Liczba zębów ogółem 23 11, Liczba zębów w szczęce 13 7, Liczba zębów w żuchwie 13 7, Liczba zębów utraconych ante mortem 18 2, Liczba zębów utraconych ante mortem w szczęce 11 1, Liczba zębów utraconych ante mortem w żuchwie 10 2, Liczba zębów utraconych post mortem 19 5, Liczba zębów utraconych post mortem w szczęce 11 3, Liczba zębów utraconych post mortem w żuchwie 11 3, Starcie czynnościowe koron zębowych zarejestrowano u 17 osobników (74%). Najczęściej obserwowano 2 oraz 3 stopień starcia (tab. VIII). Tab. VIII. Zróżnicowanie stopni starcia koron zębowych Starcie koron zębowych (stopień) N % Razem: Ponad 50% odnotowanych przypadków starcia koron zębowych stanowiło uzębienie osobników płci męskiej (tab. IX). Tab. IX. Starcie koron zębowych ze względu na płeć Płeć Liczebność % Męska 9 53 Żeńska 6 35 Nie ustalona 2 12 Razem:

9 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) Natomiast starcie koron zębowych wśród przedstawicieli płci żeńskiej dotyczyło 35% przypadków i było ono niższe w odniesieniu do grupy mężczyzn. Różnice okazały się istotne statystycznie. Stan higieny uzębienia określono poprzez wielkość złogów kamienia nazębnego na powierzchniach koron zębowych według 4-stopniowej klasyfikacji Brothwella [25]. Jak się okazało kamień nazębny występował u dorosłych osobników obojga płci dość powszechnie. Łącznie stwierdzono jego obecność w uzębieniu blisko 15 osobników (65% badanych), przy czym kamień nazębny dotyczył niemalże dwa razy częściej uzębienia osobników płci męskiej w stosunku do uzębienia osobników płci żeńskiej (tab. X). Różnice w częstości występowania kamienia były istotne statystycznie. U obu płci kamień nazębny najczęściej występował w formie zmineralizowanego osadu, sięgającego do połowy wysokości korony zębowej- stopień 2. Tab. X. Występowanie kamienia nazębnego ze względu na płeć Płeć Liczba osobników % z kamieniem nazębnym Męska 9 60 Żeńska 5 33 Nie ustalona 1 7 Razem: Jednym ze sposobów oceny stanu zdrowia, nawyków higienizacyjnych oraz żywieniowych panujących w dawnych populacjach ludzkich jest bezpośrednia analiza stanu uzębienia i przyzębia. Badaniu podlegają ilościowe wyznaczniki stresu fizjologicznego rejestrowane na powierzchniach koron zębowych a także schorzenia bakteryjne twardych tkanek zęba takie jak próchnica i jej powikłania oraz zmiany osteolityczne blaszek zębodołowych [65, 7, 25, 23]. W badanym materiale stwierdzono obecność zmian próchnicowych z powikłaniami okołokorzeniowymi, zmian paradontopatycznych a także defektów rozwojowych szkliwa w postaci hipoplazji (tab. XI). Tab. XI. Zmiany patologiczne w uzębieniu badanych osobników Rodzaj zmiany patologicznej Liczba osobników/zębów; % wszystkich zębów 20 osobników; 54 zęby/21% Próchnica (najczęściej po- czątkowa lub średnia) Ropnie okołokorzeniowe 2 Rozwojowe defekty szkliwa 4 przypadki/osobników Paradontoza 5 osobników W przypadku populacji z Raciborza próchnicę odnotowano u 20 osobników czyli u 87% badanych z zachowanymi łukami zębodołowymi. Ubytki próchnicowe- 47

10 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA go pochodzenia zidentyfikowano na 54 (21%) zębach. W badanym materiale najczęściej spotykanym typem próchnicy okazała się próchnica początkowa a w dalszej kolejności próchnica średnia. Próchnicę głęboką stwierdzono w uzębieniu 3 osobników (tab. XII). Tab. XII. Typy próchnicy Typ próchnicy n % Początkowa Średnia 7 35 Głęboka 3 15 Zmiany próchnicowe w uzębieniu stwierdzono zarówno u osobników płci męskiej jak i żeńskiej, przy czym częściej ubytki próchnicowe występowały wśród mężczyzn (50%) w odniesieniu do częstości próchnicy u kobiet (40%) (tab.xiii). Tab. XIII. Występowanie próchnicy ze względu na płeć badanych Płeć Liczba osobników z próchnicą Męska 10 Żeńska 8 Nie ustalona 2 Z kolei defekty pochodzenia niepróchnicowego w formie hipoplastycznych linii lub dołków występujących na powierzchni szkliwa stwierdzono u 4 osobników (17% spośród wszystkich przypadków z zachowanymi łukami zębodołowymi). Zmiany miały formę horyzontalnie przebiegających linii lub dołków o zróżnicowanym położeniu (miejsca upośledzonego rozwoju struktur szkliwa). W 2 przypadkach oba rodzaje zmian współwystępowały w badanym uzębieniu. Defekty hipoplastyczne szkliwa zidentyfikowano na siekaczach, kłach i zębach przedtrzonowych. Paradontozę zanikową jako wyznacznik stanu zdrowia przyzębia i higieny jamy ustnej stwierdzono w 5 przypadkach (22% osobników spośród wszystkich z zachowanymi łukami zębowymi) (fot.2). 48

11 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) Fot.2 Zmiany osteolityczne blaszek zębodołów w przebiegu paradontozy oraz próchnica przyszyjkowa korzeni zębowych (fot. J. Grzelak) Występowanie paradontozy nie wykazało związków z płcią badanych osobników (tab. XIV). Tab. XIV. Występowanie paradontozy ze względu na płeć Płeć Liczba osobników z paradontozą Męska 2 Żeńska 2 Nie ustalona 1 Badania wszystkich przypadków zachowanych fragmentów szkieletu postkranialnego dostarczyły informacji o zróżnicowanych etiologicznie schorzeniach kośćca. Wstępnej ocenie paleopatologicznej poddano łącznie 10 przypadków zmian chorobowych (tab.xv). Tab. XV. Patologie w szkielecie postkranialnym Patologie kostne Liczba osobników dysplazja stawów biodrowych 2 możliwe zmiany nowotworowe w talerzu 1 (talerz kości biodrowej) kości biodrowej zmiany zapalne nieswoiste 2 (kości piszczelowe) guzki Schmorla 4 (5 kręgów) osteofity 1 (4 kręgi) 49

12 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Najczęściej w materiale kostnym z Raciborza obserwowano zmiany degeneracyjne oraz rozwojowe (łącznie u 7 osobników). W obrębie kręgów rozpoznano efekty przeciążeń i mikrourazów. Odnotowano ich obecność w formie guzków Schmorla oraz wyrośli kostnych wzdłuż brzegów górnych i dolnych powierzchni trzonów kręgów piersiowych a także lędźwiowych osteofity (fot.3). Natomiast zmiany rozwojowe o charakterze dysplastycznym zidentyfikowano w 2 przypadkach na zachowanych częściach panewek stawów biodrowych. W dalszej kolejności zidentyfikowano także zmiany zapalne nieswoiste (2 przypadki). Fot.3. Wyrośla kostne- osteofity na kręgu lędźwiowym osobnika dorosłego (fot. J. Grzelak) Odrębnym przypadkiem wśród opisanych patologii jest kompleks rozległych zmian osteolitycznych w lewej kości miednicznej skojarzony we wstępnym rozpoznaniu z rozległym procesem nowotworowym układu krwiotwórczego - (fot.4). Prawa kość miedniczna nie zachowała się. Fot.4. Ogniska osteolityczne wewnętrznej powierzchni talerza biodrowego lewej kości miednicznej (fot. J. Grzelak). 50

13 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) DYSKUSJA Stan zachowania materiału kostnego przekazanego do badań w Katedrze i Zakładzie Anatomii Prawidłowej Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu wynikał bezpośrednio z przebiegu procesów podepozycyjnych w jamach grobowych jak i z mechanicznych odziaływań powstałych po naruszeniu i dekompozycji układu przestrzennego wielu mogił. Znalazło to swoje odbicie w sposobie prowadzenia analiz antropologicznych i porównawczych ocen anatomicznych. Liczne rozdrobnienia kości, wtórne odkształcenia, przełamania oraz niekompletność kośćca w wielu segmentach szkieletu wpłynęły ograniczająco na rekonstrukcje wielu cech morfologicznych służących m.in. do oceny płci, wieku w chwili śmierci badanych osobników jak i istotnych wyznaczników stanu zdrowia [67, 32, 24, 3]. Dlatego oceny płci na podstawie zachowanego kośćca określone jako pewne, dotyczyły tylko 8 przypadków. Podczas rekonstrukcji wieku w chwili śmierci badanych osobników nie stwierdzono obecności szczątków kostnych należących do dzieci. Sytuacja ta może wynikać ze specyfiki cmentarzyska, którego funkcjonowanie kojarzono z istniejącym w sąsiedztwie więzieniem lub szpitalem i zgonami w wyniku epidemii cholery jak miała miejsce w połowie XIX w. [9], a co za tym idzie selektywnymi pochówkami. W literaturze znikomy odsetek pochówków dziecięcych uzyskiwany np. dla populacji pradziejowych zwykle interpretowany jest poprzez ich zły stan zachowania wynikający z przebiegu procesów tafonomicznych. Natomiast odsetek zmarłych dzieci pochowanych np. na cmentarzyskach średniowiecznych waha się od 40 do ok. 60% odzwierciedlając, jak stwierdza Piontek [55], realną statystykę zgonów [39]. Wśród zidentyfikowanych 51 osobników dorosłych 25 (blisko połowa) zmarło pomiędzy 21 a 50 rokiem życia, przy czym średni wiek zgonu wyniósł ok. 30 lat. Natomiast szczyt wymierania przypadł na okres pomiędzy 21 a 40 rokiem życia. Uzyskany rezultat odbiega od danych uzyskanych dla populacji pradziejowych, historycznych i wczesno nowożytnych z terenu Polski. Dla różnych populacji średni wiek zgonów wahał się pomiędzy wiekiem 39 a 49 lat, a w XIX wieku sięgnął nawet 60 lat [55, 39]. Może to oznaczać praktykę grzebania w odkrytej części cmentarza jedynie osobników dorosłych lecz stosunkowo młodych. Tego typu regularność może przywoływać obraz sytuacji epidemiologicznej w mieście. Na uzyskany rezultat może mieć także wpływ liczebność osobników z nieprecyzyjnie określonym wiekiem w chwili zgonu. W ponad połowie przypadków (26 osobników) ustalenia dotyczące wieku w chwili śmierci miały dość ogólny charakter. Dla tej części materiału kostnego przyjęto ogólną kategorię wieku określaną jedynie jako dorosły. W badaniach antropologicznych i bioarcheologicznych biologicznym wyznacznikiem szeroko rozumianych warunków życia populacji stają się niektóre cechy morfologiczne, m. in. rekonstruowana wysokość ciała [71]. W odniesieniu do standardów wysokości ciała dla populacji historycznych, uzyskana przeciętna wartość 51

14 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA wysokości ciała dla mężczyzn (ok. 166 cm) i kobiet (ok. 162 cm) z XIX wiecznego Raciborza pozwala na zakwalifikowanie badanych do kategorii: średniorosły [57]. Jednocześnie uzyskana średnia wartość wzrostu dla mężczyzn w badanej grupie była większa w porównaniu z przeciętną wysokością poborowych z rodzin włościańskich w Królestwie Polskim z końca XIX wieku, osiągającą ok. 162 cm [27]. Osiągana wysokość ciała dorosłych osobników w zależności od ich potencjału genetycznego w określonej populacji jest zależna od wpływu czynników biokulturowych, ekonomicznych i społecznych a także czasem chorobotwórczych. Wyniki współczesnych badań wskazują na przewagę komponenty genetycznej (wpływ w ponad 70%) w porównaniu z poza genetycznymi czynnikami (ok. 30%) na ostateczny wzrost [5]. Czynniki hamujące wzrost to m.in. niedobory w odżywianiu, zapadalność na choroby, obciążenie wysiłkiem fizycznym. Wzrost może zatem służyć jako bioindykator jakości życia i stratyfikacji społecznej populacji [71, 28, 64, 33]. Przewaga wysokość ciała osobników płci męskiej pochowanych na raciborskim cmentarzu może wynikać z lepszych warunków życia związanych z poziomem ekonomicznym na terenie Śląska Opolskiego w czasach Państwa Pruskiego w porównaniu do sytuacji gospodarczej podupadającego Królestwa Polskiego. Jednocześnie hipoteza ta wymaga rozwinięcia i oparcia na większej próbie badanych. Innym istotnym bioindykatorem jest dymorfizm płciowy związany np. z cechami pomiarowymi kości długich i odtwarzaną wysokością ciała. Stanowi on czuły miernik możliwości adaptacyjnych populacji funkcjonującej w określonych warunkach społecznoekonomicznych [71, 40, 33]. Dymorfizm płciowy ulega ekspresji, w efekcie aktywności hormonalnej, stymulowanej czynnikami środowiskowymi [58, 6, 47, 72]. Za istotne różnice dymorficzne uznaje się te, w których wartość wskaźnika WD jest większa od 1. Ze względu na ekosensytywność osobników płci męskiej dochodzi do przewagi wysokości ciała u mężczyzn. Dzieje się tak w warunkach poprawy jakości czynników kształtujących warunki życia. W badanej grupie dawnych mieszkańców Raciborza wartość ta jest niższa. Dla badanej kohorty obliczony wskaźnik dymorfizmu płciowego WD wyniósł: -0,974. Można więc jedynie wskazać zaznaczony dymorfizm płciowy [13]. Uzyskana niska wartość wskaźnika dymorfizmu może być zależna od sytuacji zdrowotnej grupy mieszkańców dawnego Raciborza na tle przeciętnych warunków bytowych. Do przeprowadzenia obiektywnej oceny nad stopniem poprawy warunków życia populacji raciborskiej niezbędne, jak się wydaje, jest obliczenie WD na liczniejszym materiale. W badaniach materiałów kostnych powszechnie zaleca się ocenę wyznaczników statusu zdrowotnego i stresu fizjologicznego czytelnych np. w obrębie struktur kostnych sklepienia czaszki: cribra orbitalia, cribra crani [33], w obrębie jej podstawy: platybazja [7, 61] a także w przynasadowych częściach kości długi jako tzw. linie Harrisa [50, 60]. Ponadto powszechnie polecane są do badań nad stanem zdrowia i statusem żywieniowym zębowe wyznaczniki stresu fizjologicznego, do których należy hipoplazja szkliwa [m.in. 20, 56, 30]. Stres fizjologiczny według wielu definicji rozumiany jest jako stan mobilizacji organizmu, w odpowiedzi na wszelkie negatywnie wpływające bodźce natury fizycznej lub psychicznej. W konsekwencji wzmożony wysiłek organizmu może prowadzić do zaburzeń czynnościowych lub chorób [m.in. 56]. Zmiany hipoplastyczne w formie horyzontalnie przebiegających 52

15 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) linii niedorozwoju szkliwa zidentyfikowano u 17% spośród wszystkich badanych przypadków z zachowanymi łukami zębodołowymi. W 2 przypadkach stwierdzono współwystępowanie zmian hipoplastycznych: linii i dołków. Wszystkie defekty hipoplastyczne zarejestrowano u osobników płci żeńskiej. Znacząco częstsze występowanie zębów z defektami hipoplastycznymi u kobiet w porównaniu z uzębieniem mężczyzn może być interpretowane zarówno poprzez pryzmat ekosensytywności płci męskiej jak i poprzez uwarunkowania społeczno-kulturowe, wynikające ze struktury ekonomicznej [19, 43, 25 ]. Uzyskaną częstość występowania defektów szkliwa w materiale zębowych z Raciborza można interpretować nie tylko poprzez związek z czynnikami biologicznymi i statusem społecznym. Należy brać także pod uwagę efekty statystyczne wynikające ze stosunkowo niskiej liczebności zachowanych szczątków kostnych. W badanym materiale defekty hipoplastyczne szkliwa zidentyfikowano na siekaczach, kłach i zębach przedtrzonowych, co jest zgodne z obserwacjami działania czynników etiologicznych na rozwój szkliwa wśród przedstawicieli populacji pochodzących z różnych okresów historycznych [21, 25, 66, 31]. Opis stanu narządu żucia może być przydatny w ocenie warunków zdrowotnych i bytowych, panujących wśród dawnych populacji ludzkich. Na jego poprawność w dużej mierze wpływa starcie czynnościowe powierzchni żucia koron zębowych. Starte korony modyfikują np. ocenę erozji szkliwa, intensywności procesów próchnicowych lub ocenę retrospektywną wieku powstania defektów hipoplastycznych [25, 38, 14, 44]. W pozyskanym materiale starcie koron zębowych, związane z odsłonięciami zębiny na wysokości guzków oraz krawędzi siecznych koron zębowych, częściej było odnotowywane u osobników płci męskiej (53%) w stosunku do osobników płci żeńskiej (35%), przy czym różnice te były istotne statystycznie (p<0,05). Uzyskane wyniki znajdują potwierdzenie w badaniach innych autorów [25, 44]. Kolejnym czynnikiem modyfikującym ocenę rejestrowanych schorzeń uzębienia jest utrata zębów. Do utraty zębów ante mortem doszło w 18 przypadkach. Jak oceniają badacze, w materiałach wykopaliskowych zwykle za przyżyciową utratę uzębienia odpowiedzialne są zmiany próchnicowe lub zapalne w obrębie miękkiego i twardego przyzębia [m.in. 36, 25, 37]. Liczba utraconych ante mortem zębów ma wpływ np. na wielkość wskaźnika intensywności próchnicy. Stan higieny uzębienia określono poprzez wielkość złogów kamienia nazębnego na powierzchniach koron zębowych [za 25]. Łącznie ocenie poddano 255 zębów. Obecność kamienia nazębnego zarejestrowano w uzębieniu blisko 15 osobników (65% badanych). Najczęściej występował kamień nazębny w formie zmineralizowanego osadu, sięgającego do połowy wysokości korony zębowej- stopień 2 wg Brothwella [za 25]. Jego obecność stwierdzono u 60% osobników płci męskiej i u 33% osobników płci żeńskiej. Różnice w częstości występowania kamienia nazębnego okazały się istotne statystycznie (p<0,05). Kamień nazębny może być efektem nie tylko niskiej świadomości higienizacyjnej. Jego obecność może być również konsekwencją stosowania wysoko białkowej diety [12,4]. Zatem wyższa częstość kamienia nazębnego u mężczyzn, w postaci zaawansowanego osadu, może być związana z rodzajem spożywanej diety, a 53

16 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA pośrednio z sytuacją ekonomiczną, przekładającą się na lepszy stan odżywienia [12,4]. Kamień nazębny przyczynia się do powstawania stanów zapalnych miękkiego a w dalszej perspektywie twardego przyzębia, co w konsekwencji prowadzi do resorpcji blaszek wyrostka zębodołowego i utraty uzębienia [12, 23, 68]. Paradontozę zanikową jako wyznacznik stanu zdrowia przyzębia i higieny jamy ustnej stwierdzono w 5 przypadkach (22% osobników spośród wszystkich z zachowanymi łukami zębowymi), przy czym za zmiany chorobowe uznano, podobnie jak część badaczy, ubytki blaszki zębodołowej na odcinku większym niż 4 mm pomiędzy krawędzią blaszki zębodołu a granicą CEJ (cemento-enamel junction) [m.in. 65, 63]. Nie stwierdzono związków pomiędzy resorpcją blaszek zębodołowych a płcią badanych osobników. Próchnica zębów to jedno z najczęściej odnotowywanych schorzeń w materiałach wykopaliskowych. W przypadku populacji z Raciborza zapadalność wyniosła 87% (20 osobników) wszystkich osobników z zachowanymi łukami zębodołowymi. Uzyskana częstość nawiązuje do wartości odsetkowych zapadalności charakterystycznych dla populacji miejskich z wcześniejszych okresów historycznych [33]. Jednocześnie wpisuje się ona w trend rosnącej częstości występowania próchnicy od pradziejów do czasów współczesnych [25,34, 60]. Ubytki próchnicowego pochodzenia zidentyfikowano łącznie na 54 zębach. Występowały one istotnie częściej w uzębieniu mężczyzn w porównaniu z uzębieniem kobiet (p<0.05), przy czym u obu płci najbardziej rozpowszechnionym typem zmian chorobowych zębów była próchnica początkowa. Przewagę w rozprzestrzenianiu schorzenia wśród osobników płci męskiej nad osobnikami płci żeńskiej można tłumaczyć podłożem kulturowym, ekonomicznym oraz behawioralnym kształtującym nawyki prozdrowotne [33]. Również nie bez znaczenia w ocenie zapadalności na próchnicę jest nierównocenny dostęp do zasobów żywieniowych wynikający z odmiennego poziomu ekonomicznego i społecznego mężczyzn i kobiet [49]. Uzyskany obraz stanu narządu żucia u dorosłych mieszkańców XIX/XX-wiecznego Raciborza odpowiada sytuacji epidemiologicznej populacji ludzkich w okresie rewolucji przemysłowej. XIX wiek był okresem sprzyjającym intensywnej podaży białego cukru [m. in. 59,42, 60]. Oprócz zmian chorobowych i defektów rozwojowych zarejestrowanych w obrębie narządu żucia, zidentyfikowano także 10 przypadków patologii o zróżnicowanej etiologii w obrębie szkieletu postkranialnego. Najczęściej obserwowano zmiany degeneracyjne oraz rozwojowe. U 4 osobników w wieku maturus zidentyfikowano na kręgach efekty przeciążeń w formie guzków Schmorla. Ślady po dotrzonowej przepuklinie jądra miażdżystego odnotowano na dolnych powierzchniach kręgów z odcinka lędźwiowego. Ponadto w jednym przypadku na dopasowanych do siebie trzonach kręgów dolnej części odcinka piersiowego i górnej odcinka lędźwiowego zidentyfikowano zmiany rozrostowe brzeżne w postaci osteofitów, przy czym wyrośla kostne były widoczne wzdłuż brzegów górnych i dolnych powierzchni trzonów. Obserwowane zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa powstają pod wpływem przeciążeń dysków międzykręgowych, jakim poddawany jest osobnik podczas życia. Stopień zaawansowania zmian rozrostowych jest zwykle proporcjonalny do natężenia wysiłku fizycznego [10]. Dlatego obecność zmian degeneracyjnych w kostnych materiałach wykopaliskowych może stanowić wyznacznik stresogennego wpływu 54

17 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) środowiska na organizm człowieka [54;11]. Analizowane schorzenia w odcinku piersiowym i lędźwiowym pojawiają się zwykle częściej po 50 roku życia u osobników płci męskiej. Uzyskane rezultaty dotyczące oceny schorzeń kręgosłupa mieszkańców XIX/XX wiecznego Raciborza znajdują potwierdzenie w badaniach różnych autorów [m.in. 29, 26, 52]. Wśród kolejnych schorzeń wstępnie opisanych znalazły się 2 przypadki defektów wrodzonych w obrębie stawu biodrowego (2 osobników dorosłych) oraz 2 przypadki zmian zapalnych okostnej kości piszczelowej (2 osobników dorosłych). Zmiany chorobowe dotyczące stawów biodrowych są prawdopodobnie efektem dysplazji panewki stawowej. Odnotowano wypłaszczenie kostnego obrąbka oraz wygładzenie bezpośrednio samej powierzchni księżycowatej (bez powikłań pozapalnych) wraz z redukcją wcięcia panewki stawowej. Krzywizna sklepienia panewki ustawia się poziomo. Oba stwierdzone przypadki zwichnięcia stawu biodrowego dotyczą osobników płci żeńskiej. Zachowane fragmenty obręczy miednicznej nie pozwalają na stwierdzenie charakteru zwichnięcia: jedno lub obustronnego. Nie zachowały się także kości udowe. Badania nad dysplazją stawu biodrowego prowadzone na średniowiecznych materiałach kostnych z przyszpitalnego cmentarza w Londynie (XII-XVI w.) potwierdzają charakter zmian rozwojowych w obrębie panewek stawowych oraz wskazują na częstsze występowanie defektów u osobników płci żeńskiej [46]. W przypadku schorzeń zidentyfikowanych na kościach piszczelowych 2 osobników (prawe kości piszczelowe) dorosłych stwierdzono w obu przypadkach pogrubienie warstwy korowej środkowej części trzonu oraz obecność w dystalnej części każdej kości piszczelowej prawej widoczne nieregularne wyrośla kostne (exostoses). Analiza w badaniu rtg i tk nie wykazała patologicznych odczynów okostnowych charakterystycznych dla zmian złośliwych. Przeciwnie, charakterystyka radiologiczna przemawia na tym etapie rozwoju schorzenia za zmianami o charakterze łagodnym. Uzyskany obraz nie wyklucza obecności kostniakochrzęstniaka (osteochondroma, exostosis osteocartillaginea). Wstępny opis przypadków znajduje swoje analogie w opracowaniach paleopatologicznych [m.in. 52, 55, 70]. Ostatnim schorzeniem zidentyfikowanym w materiale kostnym z raciborskiego cmentarza jest przypadek dość rzadkiego nowotworu układu krwionośnego - szpiczaka mnogiego (myeloma multiplex). Zmiany patologiczne w ocenie makroskopowej stwierdzono w talerzu lewej kości miednicznej. Zwykle schorzenie to dotyczy 2-4 przypadków na [49]. Jego obecność stwierdzono u dorosłego osobnika płci męskiej. Szczyt zapadalności przypada na przedział wieku pomiędzy 50 a 70 rokiem życia [52]. Wstępną diagnostykę różnicującą przeprowadzono w oparciu o opisy przypadków osteolitycznych zmian zapalnych tkanki kostnej w przebiegu syfilisu kostnego oraz o cechy zmian przerzutowych w takich nowotworach jak m.in: rak jelita grubego a także ze względu na obraz zmian tkanki gąbczastej talerza kości biodrowej w przebiegu procesu nowotworowego eosinophilic granuloma (ziarniniaka kwasochłonnego). Diagnostykę przeprowadzono w oparciu o techniki RTG i TK (fot.5). 55

18 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA Fot. 5. Szpiczak mnogi w obrazie rtg lewej kości miednicznej ( fot. C. Olchowy) Przypadki szpiczaków znane są z wielu starożytnych stanowisk archeologicznych jak i wczesnonowożytnych [52]. Współcześnie stosowane terapie pozwalają na przeżycie ok. 2 lat od momentu zdiagnozowania (w zależności od stanu zaawansowania) [8]. Można więc przyjąć, że zdiagnozowany przypadek szpiczaka mnogiego w jego stanie zaawansowania mógł być ze względu na powikłania ze strony układu krwiotwórczego przyczyną zgonu mężczyzny. WNIOSKI Nakreślony obraz schorzeń zarówno w obrębie narządu żucia jak i w części postkranialnej szkieletu należy traktować jako wstępną charakterystykę stanu zdrowia przydatną w rekonstrukcji i ocenie warunków ekonomicznych a także ich pochodnych w postaci statusu bytowego oraz żywieniowego badanej grupy mieszkańców XIX/XX wiecznego Raciborza. Zidentyfikowane wyznaczniki stresu fizjologicznego i kondycji biologicznej są odbiciem stanu biologicznego i możliwości adaptacyjnych populacji miejskiej z przełomu XIX i XX wieku. Charakterystyka rozpoznanych schorzeń wskazuje na typowe dla okresu historycznego warunki epidemiologiczne oraz przeciętny status zdrowotny mieszkańców Raciborza w okresie trwającej rewolucji przemysłowej. Charakter schorzeń zarówno dotyczących narządu żucia jak i szkieletu osiowego nawiązuje do wyników badań innych populacji miejskich w okresie intensywnych przemian społecznych i gospodarczych jakie miały miejsce na terenie Europy w XIX i na początku XX wieku. 56

19 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) PIŚMIENNICTWO 1. Acsădi G., Nemesceri J.: History of Human Life Span and Mortality. Akademia Kiado, Budapest Ainamo, J.: An epidemiological index of developmental defects of dental enamel (DDE-Index). Commission on Oral Health, Research and Epidemiology, International Dental Journal, 1982, 32, Baxter K.: Extrinsic factors that affect the preservation of bone. Nebraska Anthropologist, 2004, 19: Belcastro G, Rastelli E, Mariotti V, Consiglio C, Facchini F, Bonfiglioli B.: Continuity and discontinuity of the life-style in Central Italy during the Roman Imperial Age Early Middle Ages transition: diet, health, and behavior. Am. J. Phys. Anthropol., 2007, 132, Bielicki T., Szklarska A., Kozieł S., Welon Z.: Transformacja ustrojowa w Polsce w świetle antropometrycznych badań 19 letnich mężczyzn, Wrocław Borysławski K., Szczurowski J.: Tak więc po owocach ich poznacie, czyli o możliwościach interpretacji cech i zjawisk biologicznych w populacjach ludzkich, [w:] Funeralia Lednickie Spotkanie 12. Tak więc po owocach poznacie ich, 15-30, SNAP o. Poznań Buikstra J., Ubelaker D.H.: Standards for data collection from human skeletal remains. Arkansas Archeological Survey Research, 1994, Series Costa L.J., Gonsalves W.I., Kumar S.: Early Mortality in Multiple Myeloma: Risk Factors and Impact on Population Outcomes, Blood, 2014,124: Czapliński M.P.: Epidemie cholery w rejencji opolskiej w latach , Stowarzyszenie Humanistyczne: Europa, Śląsk, Świat Najmniejszy, Muzeum w Rybniku Dar G., Masharawi Y., Peleg S. et al.: Schmorl's nodes distribution in the human spine and its possible etiology. Eur Spine J.,2010,19 (4): DOI: /s Dąbrowski P., Górniak J.: Degenerative changes of the spine among mediaeval inhabitants of Poland, [in:] Cultural conditioning for wellness, ed. Kurlej W.,33-45, NeuroCentrum in Lublin Delgado-Darias T. et al.: Calculus, periodontal disease and tooth decay among the prehispanic population from Gran Canaria, Journal of Archaeological Science, 2006, 33, 2: Drozdowski Z.: Antropometria w wychowaniu fizycznym. [w:] Monografie AWF w Poznaniu, 24, Poznań

20 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA 14. Esclassana R. et al.: Dental caries, tooth wear and diet in an adult medieval (12th 14th century) population from mediterranean France, Archives of Oral Biology, 2009, 54, 3: Ferembach D. et al.: Recommendations for Age and Sex Diagnoses of Skeletons, J. Hum. Evol. 1980, 9: Gładykowska-Rzeczycka J.: Zmiany w układzie kostnym ludności ze średniowiecznych cmentarzysk, [w:] Badania populacji ludzkich na materiałach współczesnych i historycznych. Seria Antropologia nr 4, , Poznań Gładykowska-Rzeczycka J.: Frequency of some pathological changes discernible on bones occurence throughout millenia, Przegląd Antropologiczny, 1978, 44, 2, Gładykowska Rzeczycka J.: Schorzenia ludności prahistorycznej na ziemiach polskich. Muzeum Archeologiczne w Gdańsku, Gdańsk Goodman A.H. et al.: Prevalence and age at development of enamel hypoplasia in Mexican children. Am. J. Phys. Anthropol., 1987, 72, Goodman A. H. et al.: Enamel hypoplasias as indicators of stress in three prehistoric populations from Illinois. Hum. Biol., 1980, 52,3, Goodman A. H. Rose J. C.: Assessment of systemic physiological perturbations from dental enamel hypoplasias and associated histological structures. Yearbook Physical Anthropology, 1990, 33, Haglund W. D., Sorg M.H.: Advances in Forensic Taphonomy, Method, Theory, and Archaeological Perspectives, CRC Press, Boca Raton London NewYork Washington, D.C Hansen J. L., Alt K. W.: An Exceptional Case of Dental Calculus in a Merovingian Skeleton from Mannheim-Seckenheim, Bulletin of the International Association for Paleodontology, 2012,(6) 2, Henderson J.: Factors determining the state of preservation of human remains. In: A Boddington, A. N. Garland, and R. C. Janaway (eds): Death, decay, and reconstruction: approaches to archaeology and forensic science, 43-54, Manchester, Manchester University Press, Hillson S.: Dental Anthropology, Cambridge University Press Kluska S.: Wybrane zmiany jednostek chorobowych kręgów w średniowiecznych populacjach polskich z Gródka nad Bugiem i Ołbina we Wrocławiu. Manuskrypt. Uniwersytet Wrocławski Kopczyński M.: Wielka transformacja.badania nad uwarstwieniem społecznym i standardem życia w Królestwie Polskim w świetle pomiarów antropometrycznych poborowych, Warszawa Kozak J.: Stature reconstruction from long bones. The estimation of the usefulness of some selected methods for skeletal populations from Poland. Variability and Evolution, 1996, 5,

21 Paweł Dąbrowski, Joanna Grzelak, Aleksandra Kotylak, Cyprian Olchowy, Michał Kulus, Bożena Kurc-Darak, Zygmut Domagała, Maksym Jura, Sławomir Woźniak, Anna Rohan-Fugiel, Agnieszka Pinkowska Wstępna ocena stanu zdrowia i kondycji biologicznej ludności pochowanej na cmentarzu miejskim w Raciborzu (XIX/XXw.) 29. Kozłowski T.: Wstępne wyniki badań nad zmianami patologicznymi kręgosłupa u wczesnośreniowiecznej ludności Gruczna, Ogólnopolska Konferencja Naukowa "Człowiek wczoraj, dziś, jutro", Lublin Krenz-Niedbała M.: Metodyka badań hypoplazji szkliwa, [w:] Nowe techniki i technologie badań materiałów kostnych. Trzecie warsztaty antropologiczne, J. Charzewski, J. Piontek (red.), AWF im. Józefa Piłsudskiego, Warszawa Krenz-Niedbała M., Kozłowski T.:Comparing the Chronological Distribution of Enamel Hypoplasia in Rogowo, Poland (2nd century AD) Using Two Methods of Defect Timing Estimation, International Journal of Osteoarchaeology, 2013, 23, Krogman W.M., Iscan M.Y.: The human skeleton in forensic medicine, Charles C Thomas Publisher, second edition, 3-49, Springfield, Illinois, USA Kwiatkowska B.: Mieszkańcy średniowiecznego Wrocławia - ocena warunków życia i stanu zdrowia w ujęciu antropologicznym. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego Larsen C.S.: Bioarcheology. Interpreting Behavior from the Human Skeleton, Cambridge University Press, Cambridge Loth S. R., Henneberg M.: Mandibular ramus flexure: a new morphologic indicator of sexual dimorphism in the human skeleton, American Journal of Physical. Anthropology, 1996, 99(3), Lovejoy C. O.: Dental wear in the Libben population: Its functional pattern and role in the determination of adult skeletal age at death, American Journal of Physical Anthropology, 1985, 68, Lukacs J. R.: The caries correction factor : A new method of calibrating dental caries rates to compensate for antemortem loss of teeth, International Journal of Osteoarchaeology, 1995 (5) 2: Lucas S. et al.: Study of dental caries and periapical lesions in a mediaeval population of the southwest France: Differences in visual and radiographic inspections, HOMO- Journal of Comparative Human Biology, 2010, 61 (5) Lussi A.: Dental Erosion. From Diagnosis to Therapy, Monographs in Orals Science, Kargel, Basel- Sydney, 2006, 20, Łuczak B.:Analiza antropologiczna szczątków kostnych z cmentarzyska wczesnośredniowiecznego (Płock-Podolszyce), Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku, 1992, 15, Łuczak B.: Antropologiczne źródła informacji historycznej, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego

22 ZAGROŻENIE ŻYCIA I ZDROWIA CZŁOWIEKA 42. Malinowski A., Bożiłow W.: Podstawy antropometrii. Metody, techniki, normy. PWN, Warszawa Łódź Mant M., Roberts Ch.: Diet and Dental Caries in Post-Medieval London, International Journal of Historical Archaeology, 2015, 1, May R.L. et al.: Response of bone and enamel formation to nutritional supplementation and morbidity among malnourished Guatemalan children. Am. J. Phys. Anthropol., 1993, 92, Meinl A. et al.: Caries frequency and distribution in an early medieval Avar population from Austria, Oral Diseases Early View, 2010, (16), 1: Miles W. A. A.: The Dentition in the Assessment of Individual Age in Skeletal Material, [in:] D.R. Brothwell (ed.), Dental Anthropology, , Pergamon Press, New York, Paris Mitchell P.D., Redfern R.C.: Brief Communication: Developmental Dysplasia of the Hip in Medieval London, American Journal of Physical Anthropology, 2010, 144: Mularczyk M i wsp.: Ocena dymorfizmu płciowego wskaźnika długości palców (2D:4D), Annales Academiae Medicae Stetinensis. Rocznik i Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie, 2014, 60, 1, Mulligan M.: Myeloma and lymphoma. Seminars in Musculoskeletal Radiology, 2000, 4: Novak M. et al.: Skeletal and dental indicators of health in the late mediaeval (12 15th century) population from Nin, southern Croatia, HOMO- Journal of Comparative Human Biology, 2012, 63: Nowak O.: Linie Harrisa jako miernik reakcji morfologicznej na warunki życia: interpretacje, kontrowersje, propozycje badawcze, Przegląd Antropologiczny, 1996, 59, Ortner D. J.: Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, Second Edition. Academic Press, San Diego, USA Peng B. et al.: The pathogenesis of Schmorl's nodes,j Bone Joint Surg Br., 2003, 85(6): Piekarz I., Piontek J.: Zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa w populacji średniowiecznej (XIV -XVII w.) ze Słaboszewa. Monografie Instytutu Antropologii UAM. Nr 5, Poznań Pinhasi R., Mays S.: Advances in Human Palaeopathology, John Wiley & Sons Piontek J.: Procesy mikroewolucyjne w europejskich populacjach ludzkich, Wydawnictwa Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, Seria Antropologiczna, nr 6, 1976,