Analiza antropologiczna ludzkich szczątków kostnych pozyskanych w trakcie badań archeologicznych przy ulicy Wały gen. Sikorskiego w Toruniu.

Transkrypt

1 Archaeologia Historica Polona, tom 19, 2011 Toruń średniowieczny i nowożytny Zakład Antropologii Instytut Ekologii i Ochrony Środowiska Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu TOMASZ KOZŁOWSKI, NATALIA GŁOWACKA, MAGDALENA KRAJEWSKA Analiza antropologiczna ludzkich szczątków kostnych pozyskanych w trakcie badań archeologicznych przy ulicy Wały gen. Sikorskiego w Toruniu Anthropological analysis of human remains excavated from Wały gen. Sikorskiego st. in Toruń Wstęp Ludzkie szczątki kostne odkrywane na stanowiskach archeologicznych stanowią bogate źródło informacji na temat dawnych populacji. Ich drobiazgowa analiza pozwala na charakterystykę budowy ciała pochowanych osób, daje możliwość rekonstrukcji parametrów biodemograficznych populacji oraz umożliwia opis jej kondycji biologicznej i stanu zdrowia (Kozłowski 2008). Do szczególnie cennych materiałów należą te, które odkrywane są w obrębie pozostałości średniowiecznych miast. Specyfika tego rodzaju stanowisk sprawia jednak, że względnie rzadko trafiają one w ręce antropologów, najczęściej są to szczątki kostne z pochówków w kościołach. W tych miejscach grzebano osoby, które często cieszyły się określonymi przywilejami w ówczesnym społeczeństwie, zatem nie zawsze reprezentują one przeciętną miejską populację. W czasie badań archeologicznych przy ulicy Wały gen. Sikorskiego w Toruniu odsłonięto pozostałości średniowiecznego cmentarza (stanowisko 114) z licznymi pochówkami szkieletowymi zalegającymi w kilku warstwach (ryc. 1, 2); niektóre z nich były zniszczone przez późniejsze wkopy grobowe. Ponadto stwierdzono występowanie skupisk luźnych kości ludzkich bez porządku anatomicznego.

2 168 Tomasz Kozłowski, Natalia Głowacka, Magdalena Krajewska Metody Dostarczony materiał osteologiczny oczyszczono z piasku i ziemi oraz osuszono. Badania antropologiczne miały na celu oznaczenie płci osób, do których należały szczątki, oraz określenie wieku w chwili śmierci; wstępnie opisano też stan ich zachowania. Odnotowano uchwytne cechy indywidualne, w tym zmiany patologiczne. Z materiału kostnego wydzielono kości zwierzęce, a także przedmioty znalezione przy szkieletach, między innymi fragmenty oprawek z poroża, płytek kostnych do wyrobu krążków, gwoździ. Wykonano dokumentację fotograficzną, a także wyselekcjonowano materiał, który został poddany badaniom radiologicznym. Na podstawie pomiarów osteologicznych długości kości długich kończyn wyliczono przyżyciową wysokość ciała. Płeć zmarłych osób określono przede wszystkim opierając się na morfologii czaszki i miednicy, analizując cechy powszechnie uważane za dymorficzne (Acsádi, Nemeskéri 1970; Standards 1994; Piontek 1996; 1999; White, Folkens 2005), uwzględniono także ogólną masywność i urzeźbienie szkieletu postkranialnego. Płci dzieci, ze względu na brak wyraźnej ekspresji cech dymorficznych, nie oznaczano. Klasyfikując materiał pod względem wieku, w przypadku szkieletów osób dorosłych zwracano uwagę na zmiany w morfologii powierzchni spojenia łonowego i powierzchni uchowatej kości miednicznej, stopień obliteracji szwów czaszkowych oraz zmiany w uzębieniu (starcie powierzchni koron zębowych) (Acsádi, Nemeskéri 1970; Standards 1994; Piontek 1996; 1999; White, Folkens 2005). W przypadku szczątków dzieci wiek określano na podstawie formowania się uzębienia mlecznego i stałego (tzw. wiek zębowy; Standards 1994; White, Folkens 2005) i/lub wielkości zachowanych kości długich kończyn, dodatkowo zaś kości biodrowej, kulszowej, łonowej oraz łopatki (tzw. wiek morfologiczny; Florkowski, Kozłowski 1994). Podczas analizy szkieletów osób zmarłych w wieku młodzieńczym (juvenis) zwracano także uwagę na stopień zaawansowania ich kostnienia (Standards 1994; Piontek 1996; 1999). Strukturę wieku zmarłych opracowano, dzieląc materiał na standardowe kategorie (Martin, Saller 1957): infans I (dziecięcy młodszy) od 0 do 7 lat, infans II (dziecięcy starszy) od 7 do 14 lat, juvenis (młodzieńczy) od 14 do 22 lat, adultus (dorosły) od 22 do 35 lat, maturus (dojrzały) od 35 do lat, senilis (starczy) powyżej lat. Szkielety osób dorosłych, których wieku nie udało się przyporządkować do konkretnej kategorii ze względu na zły stan zachowania, wydzielono w dodatkową grupę dorośli, co oznacza, że ich wiek w chwili śmierci mógł się mieścić z jednakowym prawdopodobieństwem w kategorii adultus, maturus lub senilis. Podczas ustalania ostatecznej liczby pochowanych osób problemem badawczym były stosunkowo liczne izolowane, luźne kości i ich fragmenty, które zalegały wśród niektórych szkieletów i z pewnością należały do innych osobników, lub też w skupiskach niestanowiących pierwotnych miejsc pochówków zmarłych.

3 Analiza antropologiczna ludzkich szczątków Szczątki te mogły stanowić części wcześniejszych, zniszczonych grobów lub też przypadkiem znalazły się w wypełniskach jam grobowych w czasie ich zasypywania. Jeżeli były to pojedyncze kości lub ich fragmenty, nie zostały wliczone do ogólnej liczby zmarłych, uwzględniano tylko te, które najprawdopodobniej stanowiły zniszczony pochówek (były to większe części szkieletu, np. kompletne kości kończyn dolnych, górnych czy też większe części tułowia oraz izolowane czaszki). Podana w opracowaniu liczba osobników jest więc wartością jedynie przybliżoną, nie zaś ostateczną. Określa ona minimalną liczbę zmarłych osób, do których wydobyte kości mogły należeć, w związku z tym w toku dalszych badań możliwe są jej korekty. Wyniki badań Stan zachowania. Materiał kostny charakteryzuje się nie najlepszym stanem zachowania, wiele szkieletów jest niekompletnych, niekiedy są to tylko ich fragmenty (np. izolowane czaszki, czaszka z kośćmi górnej części tułowia, bez kończyn dolnych, tylko kości kończyn górnych i/lub dolnych oraz skupiska luźnych kości należących do jednego lub nawet kilku osobników) (tab. 1). W niektórych przypadkach występują jedynie drobne ułamki czaszki i trzonów kości długich, luźne zęby (najczęściej dotyczy to szkieletów dzieci). Dość często kości są bardzo kruche, łamliwe i poprzerastane korzeniami roślin. Ich barwa jest szara lub szaro-żółta i szaro-brązowa. Tkanka kostna wykazuje cechy daleko posuniętej dekompozycji. Struktura płci i wieku zmarłych. Kości reprezentują szczątki minimum 223 osób obojga płci, w różnym wieku, w tym również dzieci (ryc. 3; tab. 2). W przypadku kategorii dorośli, bez dokładnie określonego wieku w chwili śmierci, zmarłych podzielono proporcjonalnie między kategorie adultus, maturus i senilis. Pozwoliło to uchwycić proporcję dzieci w stosunku do dorosłych oraz uwzględnić w analizie całość materiału. Prześledzono również udział zmarłych kobiet i mężczyzn w poszczególnych kategoriach wiekowych (ryc. 4 1 ). Zmarli w okresie dzieciństwa (infans I i infans II) stanowią łącznie 39,9% całości populacji z badanego cmentarzyska, co jest znaczącym odsetkiem. Przeważają szczątki młodszych dzieci (infans I), przy czym wyróżniono dużo kości należących do zmarłych w pierwszym roku życia. Jedynie 6,7% stanowią szkielety osób zmarłych w okresie młodzieńczym (juvenis), nieco więcej zaś (9,0%) w wieku dorosłym (adultus). Odnotowano ponaddwukrotnie więcej (20%) zmarłych w wieku dojrzałym (maturus), natomiast jedynie niewielki odsetek szczątków, bo zaledwie 4,5%, należących do starców (senilis). W przypadku 44 osób, co stanowi aż 19,7% badanej populacji, nie udało się określić wieku w chwili śmierci, choć z pewnością zmarli oni powyżej roku życia. 1 Pominięto szczątki dzieci oraz osób dorosłych, których płci nie udało się określić.

4 Tabela 1. Toruń, ul. Wały gen. Sikorskiego (stanowisko 114). Zestawienie ludzkich szczątków kostnych Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci 1(5) słabo; kości lewej kończyny dolnej mężczyzna maturus 2 słabo; kręgi, fragmenty czaszki kobieta? późny maturus głęboka próchnica, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity) 2(5) kości kończyn dolnych nieokreślona infans I (4 6 lat) Uwagi 3B dobrze nieokreślona infans II (około 8 lat) 4 średnio kobieta maturus zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity) 5 słabo nieokreślona infans II ponadto żuchwa dorosłego mężczyzny infans II: łopatka i fragment żuchwy; juvenis: infans II; 6 kości lewej kończyny górnej i kręgi; nieokreślona juvenis; kości trzech osobników; kości zwierzęce dorosły: kręg piersiowy dorosły 7 słabo nieokreślona infans I (6 miesięcy) 8 kręgi, miednica, kości kończyn dolnych kobieta maturus zmiany zwyrodnieniowe lewego stawu kolanowego 9 kości kończyn dolnych kobieta? adultus maturus ponadto dwa trzony kręgów dziecka 10 kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły 11 kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły 12 kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły 14 słabo kobieta dorosły 15 słabo kobieta adultus zmiany zwyrodnieniowe stawów obwodowych i kręgosłupa (osteochondroza) zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteochondroza, guzki Schmorla, osteofity) i stawów obwodowych, spondylolisteza L5 16 kości kończyn dolnych mężczyzna? maturus (35 45 lat) 17 dobrze; brak czaszki mężczyzna dorosły 19(1) dobrze kobieta adultus (20 30 lat) próchnica zębów 21 średnio; kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły 22 średnio; kości kończyn dolnych kobieta? maturus uogólnione zmiany zwyrodnieniowe 24 kości kończyn dolnych kobieta? adultus maturus

5 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci 26 dobrze mężczyzna maturus (45 55 lat) 29 dobrze, kości kończyn górnych i dolnych nieokreślona infans II (9 12 lat) 30(1) średnio mężczyzna senilis 30(2) dobrze mężczyzna maturus 30(4) średnio; czaszka zachowana fragmentarycznie 32 słabo nieokreślona nieokreślona infans II (około 9 lat) infans I (noworodek i około 6 lat) Uwagi utrata przyżyciowa zębów, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) kostniak, utrata przyżyciowa zębów, próchnica zębów, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity) i stawów obwodowych; ponadto szczęka dziecka (infans I) próchnica zębów, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla), wygojone złamanie kości piszczelowej i strzałkowej kości dwóch osobników; kości zwierzęce 33 słabo mężczyzna maturus (35 45 lat) zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) 34 fragmenty kości klatki piersiowej nieokreślona dorosły 35 dobrze; brak czaszki mężczyzna adultus maturus zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) 36 dobrze; czaszka zachowana fragmentarycznie kobieta senilis zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) 36(2) słabo; kości kończyn górnych mężczyzna? juvenis ponadto prawa kość ramienna i łopatka innego osobnika dorosłego 36(3) dobrze nieokreślona infans II (około 7 lat) ponadto kość śródstopia osobnika dorosłego 37 słabo kobieta adultus maturus zmiany zwyrodnieniowe; ponadto kości piętowe i skokowa innego osobnika dorosłego 40 średnio kobieta adultus pourazowy zrost stawu kolanowego 41 kości kończyn dolnych i kręgi lędźwiowe kobieta? początek adultus (20 25 lat) 42 dobrze; kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły 43 średnio nieokreślona infans I (4 5 lat) cribra orbitalia; ponadto pojedyncze kości innego osobnika (infans I)

6 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci Uwagi 44 dobrze mężczyzna maturus zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) 45 słabo nieokreślona infans I (6 miesięcy) 46 dobrze nieokreślona infans I (6 miesięcy) 47 średnio nieokreślona infans I (1 rok) 48 dobrze nieokreślona infans II (11 12 lat) 49 dobrze mężczyzna maturus 50 dobrze kobieta maturus zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla), głęboka próchnica zębów zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa i stawów obwodowych, utrata przyżyciowa zębów 51 słabo nieokreślona infans I (około 4 lat) cribra orbitalia 52 słabo mężczyzna maturus (40 50 lat) zmiany zwyrodnieniowe stawów obwodowych, próchnica zębów 53 średnio nieokreślona infans I (6 miesięcy) 54 słabo; kości kończyn dolnych i kręgi mężczyzna maturus 57 dobrze nieokreślona infans I (4 6 lat) ponadto kość piszczelowa osobnika dorosłego, kości zwierzęce 63 średnio nieokreślona infans II (6 8 lat) 64 słabo mężczyzna późny maturus utrata przyżyciowa zębów, głęboka próchnica, wygojone złamania trzonów sześciu żeber, stan po urazie czaszki w okolicy gładyszki (wygojony) 65 dobrze mężczyzna? juvenis (16 18 lat) 67 średnio nieokreślona infans I (około 4 lat) cribra orbitalia 68 słabo nieokreślona infans I (około 5 lat) 69 dobrze; kości kończyn dolnych kobieta? adultus maturus 70 średnio nieokreślona juvenis 71 kości kończyn dolnych nieokreślona maturus 72 dobrze; czaszka uszkodzona nieokreślona juvenis 72 kości kończyn dolnych nieokreślona adultus maturus reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych 73 słabo mężczyzna początek adultus (20 25 lat) 75 dobrze; brak czaszki kobieta maturus (35 45 lat) zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla)

7 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci Uwagi 76 słabo nieokreślona infans I (około 2 lat) 77 średnio nieokreślona infans I (2 4 lata) 79 słabo nieokreślona infans I (6 miesięcy) ponadto kość śródstopia osobnika dorosłego 80 dobrze mężczyzna maturus zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity, guzki Schmorla), utrata przyżyciowa zębów; ponadto kość ramienna dziecka i kość skroniowa innego osobnika dorosłego 81 słabo; miednica, kości kończyn dolnych, początek adultus mężczyzna łopatki (20 25 lat) 83 słabo nieokreślona infans I (około 4 lat) 85 kości kończyn dolnych, kości miedniczne, kręgi kobieta adultus (20 25 lat) zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity) 86 słabo nieokreślona infans I (noworodek) 88 dobrze; brak czaszki mężczyzna maturus 87 słabo kobieta maturus 89 dobrze kobieta adultus próchnica zębów, wygojone złamanie trzonu kości łokciowej; ponadto kości podudzia innego osobnika (juvenis) 90 kość stopy, obojczyk i fragment żebra nieokreślona dorosły 90 średnio; kości kończyn dolnych i tułowia kobieta adultus 91 słabo nieokreślona infans I (6 miesięcy) 92 słabo nieokreślona infans I (4 6 lat) ponadto kości innego osobnika (koniec juvenis) 93 dobrze; brak czaszki mężczyzna maturus (30 40 lat) 95 dobrze; brak czaszki, kości kończyn górnych i dolnych nieokreślona infans II (około 9 lat) 96 dobrze nieokreślona infans II (8 9 lat) 97 słabo nieokreślona infans I (4 5 lat) reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych i udowych, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa entezopatia w obrębie guzowatości mięśnia dwugłowego ramienia kości promieniowej (stan po urazie?)

8 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci 98 słabo; brak czaszki mężczyzna dorosły 99 słabo nieokreślona infans II; juvenis Uwagi reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych, zmiany zwyrodnieniowe stawów obwodowych i kręgosłupa (guzki Schmorla, osteofity), zrost stawu krzyżowo-biodrowego, stan po złamaniu V kości prawego śródstopia mieszanina kości dwóch osobników 100 bardzo dobrze mężczyzna początek adultus 101 dobrze; brak czaszki mężczyzna maturus (40 50 lat) zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) 102 dobrze; kości kończyn dolnych i nieliczne kości tułowia mężczyzna maturus (40 50 lat) 104 średnio mężczyzna maturus 106 czaszka i kręgi mężczyzna senilis 108 średnio kobieta początek adultus 109 średnio mężczyzna maturus 110 słabo kobieta początek adultus 111 średnio; brak czaszki mężczyzna maturus 112 średnio; kości kończyn dolnych mężczyzna? dorosły (adultus?) 113 słabo nieokreślona infans I (4 6 lat) 114 słabo mężczyzna? maturus wygojone złamanie trzonu żebra, zmiany patologiczne o charakterze skostnienia tkanek miękkich z torbielowatością, (lokalizacja? znaleziono jedynie zwapniałe fragmenty tkanki), zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity) przetoki ropne w wyrostku zębodołowym, próchnica zębów, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity, osteochondroza), blok kręgów piersiowych, dodatkowo kość szczękowa dziecka (infans I, około 3 lat) zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity, guzki Schmorla), reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity) i uogólnione zmiany zwyrodnieniowe stawów obwodowych 115 dobrze mężczyzna senilis ponadto fragment kości piszczelowej innego osobnika dorosłego oraz kość piszczelowa dziecka (infans II) próchnica zębów, skostnienie stawu łokciowego po złamaniu, wygojone złamanie trzonu obojczyka

9 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci 116 dobrze; kości kończyn dolnych kobieta? dorosły 117 słabo nieokreślona adultus 118 średnio nieokreślona infans I; infans II (7 8 lat) 119 dobrze mężczyzna adultus (25 30 lat) 121 słabo kobieta; nieokreślona infans I (5 6 lat); maturus (kobieta); dorosły 122 średnio; kości kończyn dolnych nieokreślona juvenis (18 22 lata) 123 średnio nieokreślona infans II (12 15 lat) 124 słabo nieokreślona infans I (około 4 lat) 125 dobrze mężczyzna adultus (około 30 lat) 126 słabo; kości podudzia i śródstopia nieokreślona infans I (4 6 lat) 127 kości podudzia i śródstopia nieokreślona dorosły 128 słabo nieokreślona infans II (około 7 lat) 129 dobrze; kości kończyn górnych i dolnych, brak czaszki nieokreślona infans II (11 12 lat) Uwagi zmiany zwyrodnieniowe, reakcje zapalne okostnej na kościach piszczelowych cribra orbitalia, większość kości dziecko w wieku infans II, dziecko w wieku infans I tylko kości kończyn; ponadto paliczek osoby dorosłej wygojony liniowy uraz na kości czołowej zadany narzędziem ostrokrawędziastym kości trzech osobników, kości kobiety uogólniona osteoporoza przetoka ropnia korzenia zęba porowatości powierzchni trzonów kości piszczelowych (niedobory witaminy C lub D) cribra orbitalia 130 kości stóp nieokreślona dorosły 131 kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły kości dwóch osobników 133 kości kończyn dolnych, kość łokciowa nieokreślona dorosły 134 dobrze; brak czaszki mężczyzna maturus zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla i osteofity), cechy skoliozy strukturalnej w odcinku piersiowym kręgosłupa

10 Nr inw. Stan zachowania Płeć 135 słabo; brak czaszki kobieta Wiek w chwili śmierci maturus senilis (powyżej 50 lat) Uwagi zmiany zwyrodnieniowe stawów obwodowych; ponadto kość krzyżowa dziecka (infans II) 136 dobrze; kości kończyn dolnych nieokreślona adultus maturus reakcje zapalne okostnej na prawej kości piszczelowej 137 czaszka i kości kończyn górnych nieokreślona infans I (3 4 lata) cribra orbitalia 138 średnio nieokreślona infans I (6 miesięcy) 139 dobrze nieokreślona koniec infans II 141 dobrze mężczyzna maturus (40 50 lat) 143 słabo mężczyzna; nieokreślona infans II (10 12 lat); senilis (mężczyzna) cribra orbitalia, głęboka próchnica zębów, utrata przyżyciowa zębów, zmiany zwyrodnieniowe kłykci potylicznych, sakralizacja L5 dziecko (infans II): fragmenty kości kończyny górnej, dolnej i kręgi; mężczyzna: utrata przyżyciowa zębów, blok kręgów (Th 9 10), zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa i stawu łokciowego 144 dobrze nieokreślona infans II (11 12 lat) 145 dobrze nieokreślona infans I (3 4 lata) ponadto fragmenty kości osobnika dorosłego 146 słabo; górna część szkieletu kości klatki piersiowej i kończyn górnych nieokreślona infans I (1,5 roku) 148 słabo; kręgi i fragment miednicy nieokreślona infans II 149 słabo nieokreślona juvenis (15 16 lat) 150 słabo; fragmenty czaszki nieokreślona infans II? cribra orbitalia 152 słabo kobieta maturus 153 średnio kobieta? juvenis 154 słabo nieokreślona koniec infans II (około 15 lat) większość kości dziecko (koniec infans II); ponadto kości co najmniej czterech osobników: fragment kości piszczelowej i ramiennej dziecka infans I (2 4 lata) oraz kręg lędźwiowy osobnika dorosłego 155 słabo nieokreślona infans I (4 6 lat) 156 słabo mężczyzna maturus senilis próchnica zębów i utrata przyżyciowa zębów 157 średnio nieokreślona infans I (4 6 lat) 158 dobrze mężczyzna maturus zmiany zwyrodnieniowe (osteofity), reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych

11 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci 159 słabo; kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły 160 słabo; kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły 161 słabo nieokreślona infans II 162 dobrze nieokreślona infans I (2 3 lata) 163 dobrze nieokreślona infans I (3 4 lata) 164 słabo nieokreślona infans I (około 2 lat) 165 słabo mężczyzna późny maturus (około lat) Uwagi symetryczne zmiany patologiczne na kościach piszczelowych i kości strzałkowej o charakterze zapalnym (przewlekłe, ropne zapalenie kości) większość kości dziecko (infans I); ponadto prawa kość ramienna dziecka 3 4-letniego stan po urazie kości udowej i złamaniu kości piszczelowej, wygojony uraz czaszki w okolicy punktu bregma, zmiany zwyrodnieniowe stawów obwodowych 166 średnio kobieta? początek adultus (20 25 lat) głęboka próchnica; ponadto kości miednicy dziecka 168 dobrze nieokreślona infans II (11 12 lat) cribra orbitalia 170 kość kończyn dolnych nieokreślona infans II; dorosły kości dwóch osobników 171 dobrze nieokreślona infans II (9 10 lat) cribra orbitalia, próchnica zębów 173 słabo nieokreślona noworodek ponadto kości drugiego dziecka 174 słabo nieokreślona infans II (około 10 lat) 175 średnio nieokreślona infans II (6 9 lat) ponadto I kość śródstopia innego osobnika dorosłego 176 słabo nieokreślona infans II infans II 177 słabo nieokreślona (około 9 lat); ponadto kości szkieletu postkranialnego osobnika dorosłego dorosły 178 słabo; kości kończyn dolnych nieokreślona infans I (2 4 lata); infans II (6 9 lat) kości dwójki dzieci

12 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci 179 słabo mężczyzna maturus Uwagi skostnienia w obrębie więzadła strzałkowo-piszczelowego (po urazie?), głęboka próchnica zębów 180 słabo; czaszka i pojedyncze kości mężczyzna? maturus cribra orbitalia, próchnica zębów, przetoka ropnia korzenia zęba 181 słabo męska dorosły kości co najmniej trzech osobników dorosłych (w tym dwóch mężczyzn), trzeci osobnik zachowana tylko kość łokciowa 182 słabo kobieta i? infans; czterech dorosłych 182(2B) słabo kobieta maturus 183 słabo; infans II: lewa kość udowa i zęby kobieta; nieokreślona infans II; dorosły (kobieta) kości co najmniej pięciu osobników; reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych, zmiany zwyrodnieniowe powierzchni wcięcia bloczkowego kości łokciowej zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity, guzki Schmorla); ponadto fragment trzonu kości udowej innego osobnika osobnik dorosły (kobieta): reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych oraz głęboka próchnica zębów 184 słabo nieokreślona juvenis 185 średnio; brak czaszki nieokreślona infans II (12 15 lat) 191 kości kończyn dolnych i kręg nieokreślona dorosły reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych 195 słabo; kości kończyn nieokreślona juvenis 196 kości kończyn dolnych mężczyzna? dorosły 197 słabo; kości kończyn dolnych nieokreślona dorosły 200 słabo kobieta koniec infans II; maturus (kobieta) kości dwóch osobników 204 słabo; kości kończyn dolnych, kręgi mężczyzna maturus ponadto kość strzałkowa dziecka 205 słabo nieokreślona juvenis 207 słabo nieokreślona infans I (6 miesięcy i około 3 lat); juvenis (około 20 lat) kości trzech osobników 209 tylko czaszka mężczyzna maturus utrata przyżyciowa zębów 210 słabo nieokreślona infans I (4 6 lat)

13 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci 211 słabo nieokreślona nieokreślony 212 kości kończyn dolnych nieokreślona infans I (4 6 lat) 213 tylko czaszka mężczyzna senilis 214 średnio nieokreślona infans II (6 9 lat) 221 dobrze nieokreślona infans I (4 6 lat) 224 kości kończyn dolnych mężczyzna? dorosły 226 słabo; kości kończyn dolnych, kręgi mężczyzna? adultus 227 dobrze kobieta adultus 229 fragmenty kręgów z kością ramienną nieokreślona infans I (4 6 lat) 232 słabo; fragmenty czaszki, górna część szkieletu mężczyzna infans I; maturus Uwagi kości kilku osobników (co najmniej dwóch); większość osoba dorosła, pozostałe (fragment kości czaszki) osoba w wieku juvenis; kości zwierzęce patologiczna porowatość trzonów kości piszczelowych (niedobory witaminy C lub D) reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (osteofity); ponadto lewa kość promieniowa innego osobnika dorosłego kości dwóch osobników; dziecko (infans I, 4 5 lat): fragmenty czaszki i kości szkieletu postkranialnego; mężczyzna: zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) 233 kości kończyn dolnych mężczyzna? dorosły 234 słabo; kości kończyn dolnych mężczyzna? dorosły 235 słabo nieokreślona infans II (6 9 lat) 236 słabo nieokreślona infans I (2 4 lata) 237 dobrze nieokreślona infans I i infans II cribra orbitalia, fragment żuchwy innego dziecka (około 2 lata) 238 słabo; kości kończyn dolnych nieokreślona infans I (2 4 lata) 239 kości kończyn dolnych nieokreślona infans I (4 6 lat) 240 słabo nieokreślona infans I (2 4 lata) 241 słabo nieokreślona infans I (2 4 lata) 242 słabo nieokreślona infans II 243 słabo kobieta senilis zmiany zwyrodnieniowe stawu biodrowego i kręgosłupa (osteochondroza)

14 Nr inw. Stan zachowania Płeć Wiek w chwili śmierci 244 słabo; kości kończyn dolnych mężczyzna? dorosły reakcje zapalne okostnej na trzonach kości piszczelowych bez nr inw. kości obręczy barkowej, żebra i kręgi kobieta? adultus maturus kości zalegały na południe od grobu nr 43 bez nr inw. bez nr inw. bez nr inw. bez nr inw. bez nr inw. średnio mężczyzna?: nieokreślona słabo nieokreślona infans I; dorosły (mężczyzna) infans I; infans II początek juvenis; dorosły słabo mężczyzna maturus średnio kobieta adultus dobrze mężczyzna: mężczyzna; mężczyzna; mężczyzna; kobieta kobieta adultus (kobieta); maturus (kobieta); maturus (mężczyzna); maturus (mężczyzna); maturus (mężczyzna); początek senilis (mężczyzna) Uwagi ar/ćw. 1/05, północna część, głębokość 2,9 m; kości co najmniej trzech osób (dwóch dorosłych i dziecka) ar/ćw. 3C/06; mieszanina kości co najmniej czterech osób ar/ćw. 1/05, północna część, głębokość 2,9 m; zmiany zwyrodnieniowe stawów obwodowych i kręgosłupa (guzki Schmorla), stan po złamaniu szyjki chirurgicznej kości ramiennej, utrata przyżyciowa zębów; ponadto kości innego osobnika dorosłego kości lewej kończyny dolnej próchnica zębów, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa (guzki Schmorla) sześć izolowanych czaszek, dwie czaszki męskie ślady po przebytych urazach, jedna być może ślady wygojonej trepanacji (w obrębie lewej kości skroniowej)

15 Tabela 2. Toruń, ul. Wały gen. Sikorskiego (stanowisko 114). Struktura wieku i płci zmarłych Kategoria wieku Mężczyźni Kobiety Płeć nieokreślona Razem (w kategoriach wieku) N % N % N % N % Infans I 51 40, ,9 Infans II 38 29, ,0 Juvenis 2 3,4 1 2,7 12 9,4 15 6,7 Adultus 6 10, ,1 1 0,8 20 9,0 Maturus 32 54, ,4 1 0, ,2 Senilis 7 11,9 3 8,1 10 4,5 Dorośli 12 20,3 8 21, , ,7 Razem % całej próby 26,5 16,6 59,9 100 Razem 223 (100%)

16 182 Tomasz Kozłowski, Natalia Głowacka, Magdalena Krajewska Podsumowując, można stwierdzić, że największe natężenie zgonów zaobserwowano wśród dzieci, przede wszystkim w wieku zawierającym się między momentem urodzenia a ukończeniem 7 roku życia (infans I). Druga kategoria wieku, na którą przypadało największe nasilenie umieralności, to przedział między 35 a 55 lat (maturus). Analiza natężenia zgonów wśród mężczyzn i kobiet wskazuje na istnienie różnic międzypłciowych. Niestety, liczba szkieletów, które stanowiły podstawę wyliczenia odsetka zmarłych z uwzględnieniem podziału na płeć męską i żeńską, jest o ponad połowę mniejsza (tylko 96) niż cała próba (N = 223), zatem dane te należy traktować z pewną ostrożnością. Zaobserwowano przewagę szkieletów mężczyzn nad szkieletami kobiet. W obu grupach stwierdzono też nieco inną strukturę wieku zgonów. Wśród mężczyzn charakterystyczna jest znacząca przewaga zmarłych w wieku maturus (61%) nad wszystkimi pozostałymi kategoriami. Wśród kobiet natomiast najliczniej reprezentowana jest kategoria adultus (42,2%). Przeważa ona nad pozostałymi klasami wieku, w tym mężczyzn zmarłych w tym samym okresie życia (tylko 16,9%). Sytuacja taka jest typowa dla populacji pradziejowych oraz historycznych i łączy się ze zjawiskiem nadumieralności kobiet w okresie reprodukcyjnym (zgony okołoporodowe) (Piasecki, Florkowski 1979; Jankowski 1990; Kozłowski 2008). Należy zaznaczyć, że zgony kobiet w przedziale wieku maturus (39,7% szkieletów) stanowiły tylko nieznacznie mniejszy odsetek w porównaniu z kategorią adultus. Natomiast jest on niższy niemal o 20% niż w przypadku mężczyzn. Jak wynika z przytoczonych powyżej danych, można przypuszczać, że w przypadku populacji mieszkańców toruńskiego podgrodzia pomijając najmłodsze dzieci największe ryzyko śmierci u mężczyzn prawdopodobnie pojawiało się między 35 a 55 rokiem życia, natomiast u kobiet znacznie wcześniej i przypadało na przedział wieku między 25 a 55 lat. Prawdopodobieństwo zgonu u kobiet wzrastało znacząco w momencie wkroczenia w wiek najintensywniejszej prokreacji. Równie niskie prawdopodobieństwo zgonu wśród mężczyzn i kobiet występowało w okresie młodzieńczym (juvenis). Mały odsetek zmarłych w wieku senilis wynika zaś z niewielkiej dożywalności osób do wieku sędziwego (>55 60 lat). W przypadku analizowanej populacji struktura wieku zmarłych i porządek wymierania nie różnią się istotnie od tych rejestrowanych na większości cmentarzysk pradziejowych i historycznych, w tym również średniowiecznych (Piasecki, Florkowski 1979; Piontek 1981; Florkowski, Kozłowski 1993; Kozłowski 1995a; Kwiatkowska 2005; Kozłowski, Drozd 2006). W świetle powyższych danych można przyjąć, że badana próba mimo niezbyt dużej liczebności i średniego stanu zachowania może adekwatnie oddawać proces wymierania charakteryzujący tę lokalną społeczność. Na uwagę zasługuje też fakt, że w porównaniu do innych populacji szkieletowych nie występuje tu znaczny niedobór szkieletów dziecięcych. Jeżeli nawet on istnieje, to wydaje się, że nie wpływa istotnie na otrzymane wyniki analizy wymieralności.

17 Analiza antropologiczna ludzkich szczątków Charakterystyka wysokości ciała. Na materiale kostnym wykonywano pomiary największej długości wszystkich zachowanych kości długich kończyn ramiennych, promieniowych, łokciowych, udowych i piszczelowych zgodnie z powszechnie przyjętym standardem w badaniach osteometrycznych (Martin, Saller 1957). Dane te posłużyły do wyliczenia przyżyciowej wysokości ciała. Do tego celu wykorzystano równania regresji opracowane przez K. Pearsona. Zrekonstruowany wzrost osób dorosłych z badanego cmentarzyska porównano z kilkoma innymi populacjami historycznymi z terenu Polski (tab. 3). Jak wynika z zestawienia, pod względem wysokości ciała analizowana społeczność znacząco nie różni się od innych żyjących w wiekach średnich na terenie ziem polskich (mężczyźni 166,5 cm, N = 36; kobiety 155,2 cm, N = 27). Różnice nie przekraczają jednego odchylenia standardowego dla tej cechy, co pozwala uznać je za nieistotne. Zrekonstruowana długość ciała wszystkich analizowanych subfosylnych populacji odbiega natomiast znacząco od wartości tej cechy dla współczesnych Polaków (młodzież miasta Poznania), którzy są wyżsi o cm. W badanej społeczności mężczyźni byli wyżsi od kobiet o nieco ponad 10 cm, co charakteryzuje również porównywane grupy ludzi, w tym współczesną populację. Tabela 3. Porównanie średniej wysokości ciała ludności średniowiecznego Torunia z wybranymi populacjami historycznymi i współczesną młodzieżą Poznania Stanowisko Wzrost (w cm) mężczyźni kobiety Literatura Kałdus, stanowisko 1; XII w. 164,5 152,8 Kozłowski, Drozd 2006 Gruczno; XII XIV w. 166,5 154,8 Kriesel 1992 Skrwilno; XIII XVI w. 165,1 153,8 Florkowski, Kozłowski 1993 Gdańsk, Duda, Gładykowska-Rzeczycka 164,0 154,6 kościół św. Katarzyny 1992 Wrocław, średniowiecze 165,7 155,8 Kwiatkowska 2005 Toruń, ul. Wały gen. Sikorskiego; 166,5 155,2 dane własne średniowiecze Współczesna młodzież Poznania 178,9 166,0 Cieślik, Kaliszewska, Kaczmarek- -Drozdowska 1994 Zmiany patologiczne. W badanym materiale kostnym stwierdzono występowanie szerokiego spektrum zmian chorobowych. Są to przypadki zmian zwyrodnieniowo-degeneracyjnych kręgosłupa i stawów obwodowych (ryc. 5 8; tab. 1). Nierzadko proces chorobowy przejawiał się znacznymi deformacjami i zniszczeniem powierzchni stawowych z powstawaniem dużych kostnych wyro-

18 184 Tomasz Kozłowski, Natalia Głowacka, Magdalena Krajewska śli osteofitów. Niekiedy obserwowano zeszlifowanie powierzchni stawowych połączeń kości. Często stwierdzano ślady tzw. guzków Schmorla na powierzchniach trzonów kręgowych, co pośrednio może wskazywać na znaczne obciążenie ciężką pracą fizyczną. Względnie częsta była też próchnica zębów, w tym głęboka i powikłana ropniami wierzchołków korzeni zębów z obecnością przetok w wyrostku zębodołowym. Odnotowano liczne przypadki utraty przyżyciowej zębów. Na uzębieniu występowały złogi kamienia nazębnego. Cechą charakterystyczną dla badanej populacji jest także znaczne starcie powierzchni żujących koron zębowych z obnażeniem pasm zębiny na znacznej powierzchni. Na kościach występowały również zmiany pozapalne (infekcyjne), najprawdopodobniej o nieswoistym (ropnym) charakterze, które najczęściej przybierały postać śladów reakcji zapalnych okostnej o różnym stopniu ekspresji, zazwyczaj występujących na trzonach kości piszczelowych. Podobne spotyka się również w trądzie i treponematozach (Ortner, Putschar 1997), jednak we wspomnianych przypadkach nie stwierdzono na szkieletach innych zmian kostnych towarzyszących wspomnianym chorobom. Diagnoza w tym kierunku nie jest zatem możliwa. W jednym przypadku wystąpiło przewlekłe ropne zapalenie lewej i prawej kości piszczelowej oraz strzałkowej. Obejmowało ono okolice przynasadowe wraz z nasadami proksymalnymi kości piszczelowych oraz trzon kości strzałkowej. Długotrwały proces chorobowy spowodował znaczne pogrubienie ścian kości oraz powstanie głębokich przetok drążących kość w jej głąb. Kształt kości został mocno zmieniony. Obraz morfologiczny i radiologiczny jest typowy dla tzw. ostitis (osteomielitis) nieswoistego, ropnego przewlekłego zapalenia kości (Gładykowska-Rzeczycka 1992; Ortner, Putschar 1997). Na zdjęciach RTG widoczne były nieregularne zagęszczenia oraz rozrzedzenia tkanki kostnej z ubytkami o znacznej średnicy (przetoki ropne). Proces patologiczny obejmował zarówno powierzchnię zewnętrzną, jak i wewnętrzną kości (jamę szpikową). Obrys kości na zdjęciach radiologicznych jest nieregularny. Ślady chorób infekcyjnych na kościach mieszkańców średniowiecznego Torunia mogą świadczyć o istotnym narażeniu tej populacji na patogenne czynniki mikrobiologiczne. Zapewne zapadalności na te choroby mogły sprzyjać gęste zaludnienie oraz niski poziom higieny, a także ubóstwo. Jest to zgodne z wizją średniowiecznych miast i życia ich mieszkańców, który wyłania się z dociekań historyków i epidemiologów (Jankowski 1990). Na kościach stwierdzono też ślady wygojonych stanów po urazach: złamań kości długich kończyn, urazów kości tułowia oraz złamań i wgnieceń kości pokrywy czaszki. W kilku przypadkach odnotowano ślady nawet kilku urazów w obrębie jednego szkieletu, najczęściej dotyczyło to jednoczesnego występowania dwu lub kilku uszkodzeń różnych kości szkieletu kończyn lub/i dodatkowo czaszki, a także czaszki i kości klatki piersiowej. Prawdopodobnie takie wielokrotne urazy były wynikiem na przykład przygniecenia przez ciężkie i duże przedmioty (fragmenty muru, belki stropowe, inne konstrukcje). Wówczas na ciało oddziałuje duża

19 Analiza antropologiczna ludzkich szczątków powierzchnia, powodując liczne obrażenia w kilku miejscach. Inną przyczyną mogło być stratowanie przez duże zwierzęta (np. ssaki gospodarcze krowę, konia). Tego rodzaju urazy mogły też powstać na skutek upadków z wysokości (złamania kości kończyn, np. kości udowej lub piszczelowej). Warto zwrócić uwagę na występowanie licznych powikłań w procesie gojenia; są to nieprawidłowe zrośnięcia się kości z deformacją jej kształtu oraz nieprawidłowym ustawieniem odłamów (złamań najwyraźniej nie nastawiano) lub nawet pourazowe zlanie się dużych stawów obwodowych (łokciowy, kolanowy). Powodowało to całkowite zniesienie ruchomości stawu i, co za tym idzie, widoczną niepełnosprawność. Spośród takich osób, niezdolnych do fizycznej pracy, mogli rekrutować się miejscy żebracy. Odnotowano także kilka urazów czaszek w postaci liniowych kostnych blizn o różnej długości, które mogły być spowodowane działaniem na kość ostrokrawędziastych, twardych narzędzi (np. broń biała szabla, miecz, ostrze topora czy siekiery). Warto zwrócić uwagę na czaszkę mężczyzny zmarłego w wieku maturus 2, z wydłużonym, nieregularnym ubytkiem na lewej okolicy skroniowej, który mógł powstać w wyniku intencjonalnego usunięcia fragmentu łuski kości skroniowej (trepanacja po urazie?). Całkowicie zobliterowane brzegi ubytku wskazują na długotrwały proces gojenia, a co za tym idzie długi czas przeżycia po doznanym urazie głowy i zabiegu. Charakter ubytku, wielkość oraz jego umiejscowienie bardzo przypominają ślady na czaszce ze średniowiecznego cmentarzyska w Grucznie (Kozłowski 1992). Na kościach zaobserwowano także ślady pozostawione przez ogólnoustrojowe zaburzenia metaboliczne, w tym układu krwiotwórczego. Są to: defekty rozwojowe szkliwa zębowego (hipoplazji), aktywne i przebyte stany niedokrwistości (anemii) przejawiające się hiperplazją oraz hipertrofią śródkościa sklepienia oczodołów (cribra orbitalia), występujące zarówno u dzieci, jak i dorosłych. Można zatem przypuszczać, że omawiana populacja szczególnie dzieci narażona była na czynniki infekcyjne, w tym zakażenia parazytologiczne, oraz niedobory pokarmowe (np. niedobór żelaza) (Piontek, Kozłowski 2002). Zauważono też nienaturalne porowatości powierzchni kości długich i czaszki o różnym stopniu nasilenia, niekiedy z miejscowym rozwojem sieci naczyń włosowatych i depozycją dyskretnej warstewki nowej kości w obrębie zmiany. Można tu podejrzewać niedobory witamin C i/lub D (szkorbut i krzywica) lub inne zaburzenia metaboliczne (Ribot, Roberts 1996; Ortner, Putschar 1997; Brickley, Ives 2006). Na etapie wstępnej analizy nie sposób podać ostatecznych i konkretnych danych ilościowych epidemiologicznych, które nie budziłyby najmniejszych wątpliwości. Wydaje się jednak, że zmiany patologiczne w badanej populacji są bardzo liczne i różnorodne, co wskazywałoby na trudne warunki życia tej ludności. Problem ten wymaga dalszych, wnikliwych badań. 2 Znalezisko luźne, bez numeru inwentarza; towarzyszyło mu pięć innych czaszek.

20 186 Tomasz Kozłowski, Natalia Głowacka, Magdalena Krajewska Wnioski Ludzkie szczątki kostne odkryte przy ulicy Wały gen. Sikorskiego w Toruniu prawdopodobnie stanowią część cmentarza użytkowanego przez lokalną społeczność zamieszkującą obszar toruńskiego podgrodzia (toruńskich przedmieść). Zaobserwowane prawidłowości w nasileniu umieralności oraz różnice w natężeniu zgonów mężczyzn i kobiet wskazują, że próba może dość dokładnie obrazować proces wymierania w tej społeczności. Zapewne nie odbiegał on istotnie od charakteryzującego inne populacje opisane na podstawie analiz średniowiecznych cmentarzysk. Teren ten z pewnością wykorzystywano przez długi czas jako miejsce grzebalne, o czym świadczy obecność wtórnych skupisk kości, obce kości ludzkie w wypełniskach jam grobowych oraz zniszczenia wcześniejszych pochówków przez późniejsze groby, a także wielowarstwowy charakter cmentarzyska. Występujące zmiany patologiczne jakościowo nie różnią się od notowanych przez innych autorów w materiałach ze średniowiecznych stanowisk (Gładykowska-Rzeczycka 1976; Kozłowski 1995b; 2008; Kwiatkowska 2005; Kozłowski, Drozd 2006). Ich częstość jest najprawdopodobniej wysoka. Planowane są dalsze, szczegółowe analizy antropologiczne materiału kostnego odkrytego przy ulicy Wały gen. Sikorskiego. W pierwszej kolejności będą one obejmowały badania morfologiczne (osteometryczne) oraz paleoepidemiologiczne (rekonstrukcja profilu stanu zdrowia populacji). Niezmiernie istotna jest kontynuacja prac wykopaliskowych w tym miejscu. Ich celem powinna być eksploracja pozostałej części cmentarzyska. Pozwoliłoby to na znacznie bardziej szczegółową charakterystykę biologiczną badanej populacji oraz opis sposobu życia dawnych mieszkańców Torunia. Literatura Acsádi G., Nemeskéri J History of Human Life Span and Mortality, Budapest. Brickley M., Ives R Skeletal Manifestations of Infantile Scurvy, American Journal of Physical Anthropology, t. 129, s Cieślik J., Kaczmarek M., Kaliszewska-Drozdowska M Dziecko poznańskie 90. Wzrastanie. Dojrzewanie. Normy i metody oceny rozwoju, Poznań. Duda B., Gładykowska-Rzeczycka J Przyczynek do biostruktury dawnej ludności Gdańska, [w:] Biologia populacji ludzkich współczesnych i pradziejowych, red. F. Rożnowski, Słupsk, s

21 Analiza antropologiczna ludzkich szczątków Florkowski A., Kozłowski T Analiza antropologiczna szkieletów ze średniowiecznego cmentarzyska w Skrwilnie, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Biologia 45, s Ocena wieku szkieletowego dzieci na podstawie wielkości kości, Przegląd Antropologiczny, t. 57, z. 1 2, s Gładykowska-Rzeczycka J Zmiany w układzie kostnym ludności ze średniowiecznych cmentarzysk, [w:] Badania populacji ludzkich na materiałach współczesnych i historycznych, red. A. Malinowski, Poznań, s Zmiany zapalne, nieswoiste krwiopochodne w materiale kostnym z dawnych cmentarzysk, [w:] Biologia populacji ludzkich współczesnych i pradziejowych, red. F. Rożnowski, Słupsk, s Jankowski J Epidemiologia historyczna polskiego średniowiecza, Wrocław. Kozłowski T Trepanowane czaszki ze zbiorów Zakładu Antropologii UMK w Toruniu, [w:] Biologia populacji ludzkich współczesnych i pradziejowych, red. F. Rożnowski, Słupsk, s a Średniowieczne (XIII XVI w.) cmentarzysko w Skrwilnie w świetle danych paleodemograficznych, Zmienność Biologiczna Człowieka, nr 2, s b Przypadki zmian chorobowych w materiale kostnym z cmentarzyska w Skrwilnie (XIII XVI w.), Zmienność Biologiczna Człowieka, nr 2, s Obraz średniowiecznych populacji ludzkich z terenu Polski w świetle badań antropologii historycznej, [w:] Źródła historyczne wydobywane z ziemi, red. S. Suchodolski, Wrocław, s Kozłowski T., Drozd A Szczątki ludzkie, [w:] Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (stanowisko 1), Mons Sancti Laurentii, t. 3, red. W. Chudziak, Toruń, s Kriesel G Zróżnicowanie populacji szkieletowej z Gruczna pod względem proporcji kości kończyn, [w:] Biologia populacji ludzkich współczesnych i pradziejowych, red. F. Rożnowski, Słupsk, s Kwiatkowska B Mieszkańcy średniowiecznego Wrocławia. Ocena warunków życia i stanu zdrowia w ujęciu antropologicznym, Wrocław. Martin R., Saller K Lehrbuch der Antropologie in systematischer Darstellung mit besonderer Berucksichtigung der Antropologischen Methoden, Stuttgart. Ortner D., Putschar W Identification of Pathological Conditions in Human Skeletal Remains, Washington and London.

22 188 Tomasz Kozłowski, Natalia Głowacka, Magdalena Krajewska Piasecki E., Florkowski A Problem wartości poznawczej materiału osteologicznego w świetle analizy struktury płci i wieku (na przykładzie cmentarzyska w Grucznie, woj. bydgoskie), Materiały i Prace Antropologiczne, nr 97, s Piontek J Biologiczna charakterystyka średniowiecznej populacji ze Słaboszewa, woj. bydgoskie, [w:] Źródła do badań biologii i historii populacji słowiańskich, red. A. Malinowski, Poznań, s Biologia populacji pradziejowych, Poznań Biologia populacji pradziejowych. Zarys metodyczny, Poznań. Piontek J., Kozłowski T Frequency of Cribra Orbitalia in Subadult Medieval Population from Gruczno, Poland, International Journal of Osteoarchaeology, t. 12, nr 3, s Ribot I., Roberts Ch A Study of Non-specific Stress Indicators and Skeletal Growth in Two Medieval Subadult Populations, Journal of Archaeological Science, t. 23, s Standards 1994 Standards for data collection from human skeletal remains, red. J. B. Buikstra, D. H. Ubelaker, Arkansas Archeological Survey Research Series, nr 44, Fayetteville. White T. D., Folkens P. A The Human Bone. Manual, Burlington. ANTHROPOLOGICAL ANALYSIS OF HUMAN REMAINS EXCAVATED FROM WAŁY GEN. SIKORSKIEGO ST. IN TORUŃ Summary The article presents the results of initial anthropological analysis of bone remnants excavated during archaeological studies conducted in Wały gen. Sikorskiego st. in Toruń in the years The material consists of male, female and children skeletons of people died in various age. The studied bones come from at least 223 individuals. The level of their preservation is differential, generally can be defined as medium. The studied population does not vary to a high degree from other ones living in the Middle Ages in other urban centers like, e.g. Gdańsk, Wrocław. It is indicated by, among others, analysis of death increase in particular age categories and the bodies heights. The skeletons bore traces of numerous degenerative changes of various intensity level. They include spine and limb joints degenerative changes, infection traces (inflammations of periosteum, ostitis), healed traumas (skull bone fractures and the others), dental caries. Occurrence of features regarded as, so-called unspecific stress markers (cribra orbitalia, pathological bone porosity, hypoplasia of tooth enamel). Further detailed osteometric and paleopathological studies of bone material are planned.