Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos na obszarze Puszczy Białowieskiej w 2010 roku:

Transkrypt

1 Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos na obszarze Puszczy Białowieskiej w 2010 roku: rozmieszczenie, zmiany liczebności, zagrożenia i perspektywy przetrwania populacji wersja poprawiona, Autorzy raportu dr hab. Wiesław Walankiewicz 1 dr Dorota Czeszczewik 1 dr Przemysław Chylarecki 2 1 Katedra Zoologii, Akademia Podlaska Prusa 12, Siedlce wwalan@wp.pl, dorotacz@ap.siedlce.pl 2 Muzeum i Instytut Zoologii, Polska Akademia Nauk Wilcza 64, Warszawa pch@miiz.waw.pl Wykonawcy projektu dr hab. Wiesław Walankiewicz, dr Dorota Czeszczewik, mgr Marcin Wereszczuk Tomasz Tumiel, mgr Tomasz Stański, mgr Piotr Świętochowski Zleceniodawca Pracowania na Rzecz Wszystkich Istot Finansowanie Badania terenowe dziecioła białorzbietego na obszarze Puszczy Białowieskiej w 2010 roku przeprowadzono w ramach projektu "Partnerstwo w ochronie reliktowych gatunków Puszczy Białowieskiej narzędziem wdrażania Dyrektywy Ptasiej i Siedliskowej", dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego, a także budżetu Rzeczpospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Białystok-Siedlce-Warszawa 2010

2 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 2 Abstrakt 1. Puszcza Białowieska jest wskazywana jako jedna z 5 najważniejszych ostoi dzięcioła białogrzbietego w Polsce. Gatunek ten stanowi przedmiot ochrony obszarowej w granicach obszaru specjalnej ochrony ptaków obejmującego tereny Puszczy. Niniejszy raport przedstawia wyniki inwentaryzacji dzięcioła białogrzbietego wykonanej w Puszczy Białowieskiej w 2010 roku oraz porównuje je z danymi zebranymi w 1991 roku z zastosowaniem takiej samej metodyki badao terenowych. Inwentaryzacja miała charakter oceny zasiedlenia (jest/nie ma) przeprowadzonej w siatce 2044 pól (dwierdoddziały 530 m x 530 m) pokrywających całą Puszczę. Frekwencja zasiedlonych pól była traktowana jako indeks liczebności populacji dzięcioła. 2. W 2010 roku dzięcioł białogrzbiety występował w Puszczy Białowieskiej w 8.8 % pól. Frekwencja zasiedlonych pól była silnie zróżnicowana i zależała od sposobu użytkowania lasu. W drzewostanach chronionych jako park narodowy wynosiła 19.4%, w rezerwatach 11.4%, a w lasach użytkowanych gospodarczo tylko 5.1%. W obrębie drzewostanów użytkowanych gospodarczo, pola graniczące z obszarami chronionymi (park narodowy, rezerwaty) były zasiedlane częściej (8.7%) niż pola położone dalej od tych obszarów (3.5%). 3. Dzięcioły częściej występowały w grądach, olsach i łęgach (13-14%) niż w borach (4.6%). Jednak w obrębie każdego z typów lasu, udział pól zasiedlonych przez dzięcioły w rezerwatach i drzewostanach użytkowanych gospodarczo był o 40-80% niższy niż na terenach parku narodowego. Obszary o obniżonych zagęszczeniach dzięcioła białogrzbietego obejmowały ponad 80% obszaru Natura Obniżone wskaźniki liczebności dzięcioła na terenach lasów gospodarczych i rezerwatów wiązały się z obniżoną liczebnością martwych drzew stwierdzanych w tych drzewostanach. Przy wykazanej jednocześnie preferencji gatunku do fragmentów lasu obfitujących w martwe drzewa, pozyskanie drzew (w tym martwych drzew) stanowi prawdopodobnie wiodący czynnik obniżonych wskaźników liczebności dzięcioła białogrzbietego poza terenami parku narodowego. 5. Frekwencja zasiedlonych pól była w 2010 r. o 28 % niższa niż w 1991 r. (7.5% vs 10.4%; dane z jednej kontroli całości obszaru). Redukcja liczebności była rozłożona nierównomiernie pomiędzy drzewostany różniące się sposobem użytkowania. W parku narodowym wskaźnik liczebności pozostał bez zmian, natomiast w rezerwatach i lasach gospodarczych frekwencja zasiedlonych pól zmniejszyła się o 36 punktów procentowych. W szczególności, w pokrywających 43% Puszczy drzewostanach użytkowanych gospodarczo i nie graniczących bezpośrednio z obszarami chronionymi, frekwencja zasiedlonych pól spadła o 49 punktów procentowych (z 5.5% na 2.8%). Wyniki te wskazują, że prowadzona gospodarka leśna jest wiodącym czynnikiem zagrażającym utrzymaniu właściwego stanu ochrony białowieskiej populacji dzięcioła białogrzbietego.

3 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 3 Wstęp Dzięcioł białogrzbiety jest rzadkim w Europie gatunkiem dzięcioła, uważanym za gatunek wskaźnikowy naturalnych lasów borealnych, a w szczególności drzewostanów obfitujących w martwe drzewa (Roberge i in. 2008, Nilsson 2009). W polskiej czerwonej księdze zagrożonych gatunków zwierząt występuje on jako gatunek o statusie bliskim zagrożenia (near threatened; Głowacioski 2001). Jest on objęty szczególną ochroną w granicach Wspólnot Europejskich jako gatunek zagrożony, wskazany w art. 4(1) dyrektywy ptasiej i wymieniony w załączniku I tejże dyrektywy. Puszcza Białowieska, w całości objęta ochroną jako obszar specjalnej ochrony ptaków (OSOP) w sieci Natura 2000, stanowi dla dzięcioła białogrzbietego jedną z pięciu największych ostoi w Polsce (Wilk i in. 2010), spełniającą kryterium C6 wyznaczania ostoi ptaków o znaczeniu międzynarodowym wg BirdLife International. Z tego samego powodu, lokalna populacja dzięcioła białogrzbietego posiada kwalifikację A w kategorii "populacja" w standardowym formularzu danych dla obszaru Natura 2000 PLC Liczebnośd dzięcioła białogrzbietego w Puszczy w roku 1991 oceniana była na par lęgowych (Wesołowski 1995b; patrz także Pugacewicz 1997), ale w latach już tylko na par (Rowioski 2010). Gatunek jest związany z występowaniem martwych i obumierających drzew (przede wszystkim gatunków liściastych), w których wykuwa swe dziuple i na których żeruje (Wesołowski 1995a, Czeszczewik 2009a, 2009b). W wielu rejonach Europy obserwuje się spadek liczebności tego ptaka i wiele lokalnych populacji znajduje się na granicy wymarcia (Aulén 1988, Tiainen 1988, Virkkala i in. 1993). W Szwecji podejmowane są w ostatnich czasach programowe działania, mające na celu odtworzenie siedlisk tego gatunku, co mogłoby prowadzid do odbudowy populacji liczącej obecnie tylko kilka par. Sytuacja dzięcioła białogrzbietego w Polce na początku lat nie wydawała się krytyczna, ale Wesołowski (1995b) ostrzegał, że nawet w Puszczy Białowieskiej jego przyszłośd nie jest bezpieczna w świetle postępującej wycinki starych drzewostanów. Wykonana w 1991 r. ocena rozmieszczenia i użytkowania różnych typów drzewostanów Puszczy Białowieskiej (Wesołowski 1995b) wskazywała jasno na wycofanie się tego dzięcioła do podmokłych drzewostanów trudno dostępnych dla gospodarki leśnej (łęgów i olsów). Wesołowski (1995b) sugerował, że od czasów I Wojny Światowej do 1991 r. omawiany gatunek utracił w Puszczy od 2/3 do 3/4 swoich siedlisk. Utworzenie w roku 2003 rezerwatu Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej nieznacznie tylko poprawiło sytuację dzięcioła

4 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 4 białogrzbietego. Po pierwsze - nadal prowadzono w nich wycinkę drzew, mimo, że były rezerwatami. Po drugie - poza rezerwatami pozostało wiele starych drzewostanów, w których w następnych latach zintensyfikowano wycinkę, zwiększając nawet do 150,000 m 3 roczną objętośd drewna przeznaczonego do wycięcia i wywiezienia z Puszczy (Regionalna Dyrekcja Lasów Paostwowych 2003). Inwentaryzacja wykonana w roku 2005, z zastosowaniem podobnej metodyki, jakiej używał Wesołowski (1995b), ograniczona jedynie do części obszaru Puszczy Białowieskiej, wykazała szybkie kurczenie się zasięgu występowania tego dzięcioła (Czeszczewik i Walankiewicz 2006). Celem niniejszych badao była inwentaryzacja miejsc występowania dzięcioła białogrzbietego w okresie lęgowym na obszarze całej Puszczy Białowieskiej w 2010 r., polegająca na ustaleniu faktu występowania gatunku (jest/nie ma) w siatce pól o wielkości dwierdoddziałów (o boku wynoszącym średnio ok. 530 m). Występowanie gatunku było następnie analizowane w powiązaniu z charakterystykami siedliska i sposobem użytkowania gospodarczego drzewostanu. Dodatkowo porównano wyniki inwentaryzacji przeprowadzonej w 2010 r., z wynikami podobnej inwentaryzacji wykonanej w 1991 r., z zastosowaniem takich samych metod (Wesołowski 1995b). Wyniki tych badao miały na celu ustalenie, czy ochrona gatunku w lasach Puszczy Białowieskiej jest skuteczna i czy lokalna populacja gniazdująca w granicach OSOP "Puszcza Białowieska" zachowuje właściwy stan ochrony (favourable conservation status) wymagany zapisami dyrektywy siedliskowej. Metody Metody prac terenowych Inwentaryzacja miała charakter oceny zasiedlenia (jest/nie ma) przeprowadzonej w siatce równej wielkości kwadratów pokrywających całośd obszaru badao (tzw. presence-absence survey; patrz MacKenzie i in. 2006). Zasadniczym celem tego typu inwentaryzacji (określanej w Polsce również jako inwentaryzacja rozpowszechnienia lub obecności) jest określenie frekwencji pól inwentaryzacyjnych (kwadratów) zasiedlonych przez dany gatunek, a nie oszacowanie liczebności ptaków w granicach tychże jednostek lub na całości obszaru badao. Ten typ inwentaryzacji jest powszechnie wykorzystywany w wielkoskalowych badaniach rozmieszczenia ptaków, których efektem są atlasy rozmieszczenia przedstawiające obecnośd lub nieobecnośd gatunku w danym polu inwentaryzacyjnym (np. Hagemeijer i Blair 1997, Sikora i in. 2007). W ostatnich latach inwentaryzacje tego typu stały się bardzo popularne również w badaniach dotyczących mniejszych obszarów, z uwagi na swą prostotę i efektywnośd, przy dobrze rozbudowanej teorii modelowania uzyskanych danych i analizy wyników (MacKenzie i in. 2006). Zasadniczym parametrem ocenianym w ramach tego typu inwentaryzacji jest frekwencja zasiedlanych przez gatunek pól inwentaryzacyjnych (lub równoważnie: prawdopodobieostwo, że dane pole jest zasiedlone przez gatunek). Frekwencja pól zasiedlonych przez docelowy gatunek jest w pierwszym rzędzie użyteczną miarą wielkości terenu użytkowanego przez niego w granicach obszaru objętego inwentaryzacją. Jednakże frekwencja zasiedlonych pól z reguły jest silnie skorelowana z całkowitą liczebnością populacji na danym obszarze (Gaston 2003). Frekwencja zasiedlonych pól jest więc bardzo użytecznym wskaźnikiem (indeksem) liczebności populacji

5 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 5 (z wyjątkiem sytuacji, gdy wielkośd pola inwentaryzacji jest wielokrotnie mniejsza od obszaru wykorzystywanego przez pojedyncze osobniki lub pary danego gatunku). Stosowanie frekwencji zasiedlonych pól jako prostego indeksu liczebności pozwala uniknąd szeregu problemów związanych z ocenami bezwzględnej liczebności populacji zwierząt. Wskaźnik ten jest mniej wrażliwy na interpretację informacji zbieranych w terenie niż oceny liczebności populacji uzyskiwane daleko bardziej pracochłonnymi metodami (np. mapowanie terytoriów). Wrażliwośd ocen całkowitej liczebności na wielorakie źródła błędów udowadniają również rozbieżne oceny liczebności białowieskiej populacji dzięcioła białogrzbietego - w latach była ona szacowana na par (Pugacewicz 1997; patrz też Pugacewicz 2004), a w latach na par (Wesołowski 1995b). W tej sytuacji, używanie prostych, możliwe powtarzalnych metod terenowych takich jak frekwencja zasiedlonych pól redukuje rozmiary niepewności związanej z oszacowaniami. W przypadku dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej dodatkowym walorem inwentaryzacji rozpowszechnienia (zamiast ocen bezwzględnej liczebności) był fakt wykonania takiej inwentaryzacji w roku 1991 (Wesołowski 1995b) i możliwośd porównania wyników uzyskanych w 2010 z wynikami uzyskanymi 19 lat wcześniej. W 2010 r. inwentaryzacją rozpowszechnienia dzięcioła białogrzbietego objęto całośd obszarów leśnych Puszczy Białowieskiej w podziale na 2044 pola inwentaryzacyjne, będące dwierdoddziałami leśnymi o wymiarach ok. 530 x 530 m. W trakcie badao terenowych, zasadniczym celem kontroli poszczególnych pól było stwierdzenie obecności gatunku (jest/nie ma), a nie oszacowanie liczebności ptaków w granicach tychże pól. Kontrola terenowa, polegała na przejściu obserwatorów wzdłuż linii oddziałowych i półoddziałowych pokrywających siecią cały obszar polskiej części Puszczy Białowieskiej. Co ok. 530 m, na przecięciu linii, obserwator zatrzymywał się i odtwarzał bębnienie dzięcioła białogrzbietego przez 5 minut (w przypadku reakcji dzięcioła stymulację przerywano wcześniej). Wszystkie dzięcioły białogrzbiete obserwowane lub słyszane podczas wabienia i przemarszu między punktami wabieo notowano na mapie przypisując je do określonego dwierdoddziału (pola inwentaryzacyjnego). Szczegóły dotyczące zastosowanej metodyki są opisane w pracy Wesołowskiego (1995b). W 2010 r. wykonano dwie kontrole terenowe każdego pola inwentaryzacyjnego. Pierwsza, zasadnicza kontrola trwała od 14 do 30 marca Dodatkowa kontrola (bez stymulacji głosowej) od 9 kwietnia do 3 maja Kontrole rozpoczynały się najwcześniej o godz. 7:00 i kooczyły najpóźniej o godzinie 14:30. Każda obserwacja przemieszczającego się ptaka była przypisywana tylko do jednego pola inwentaryzacyjnego, odpowiadającego pierwszej lokalizacji. Podczas inwentaryzacji, w punktach wabienia notowano również typ siedliskowy lasu w podziale na trzy wydzielenia: grąd, łęg i ols, bór. Szacowano również wiek drzewostanu w podziale na 3 kategorie (stary ponad 80 lat, średni lat, młody - poniżej 40 lat). Oceniano także zagęszczenie martwych drzew (stojących i leżących, o średnicy pnia w pierśnicy co najmniej 10 cm). Zagęszczenia martwych drzew oceniano z punktu wabienia (zawsze w dwiartce oddziału która była położona na północny wschód od punktu), w podziale na cztery typy tych drzew: pniaki (kikuty martwych drzew nie przekraczające 2 m wysokości), martwe stojące drzewa (>2 m) gatunków liściastych, martwe stojące świerki, drzewa leżące. Dla każdego z tych typów oceniano zagęszczenia w podziale na cztery klasy odzwierciedlające liczebnośd martwych drzew w polu widzenia: 0 brak, 1 mało (1-5 sztuk), 2 średnio (6-9 sztuk), 3 - dużo (10 i więcej sztuk). Uzyskiwane w ten sposób oceny (po 4 dla każdego pola) kwantyfikowały zasoby martwych drzew o pierśnicy >10 cm, dla każdej z czterech wyróżnionych kategorii. Oceny te w ramach późniejszych analiz były agregowane (patrz niżej). Każde pole, w oparciu o dostępne mapy, było również przydzielane do jednej z czterech kategorii użytkowania drzewostanu (wg stanu w roku 2010):

6 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 6 park narodowy (BPN), rezerwaty, lasy gospodarcze (użytkowane gospodarczo) w pobliżu obszarów chronionych (pola graniczące z rezerwatami lub parkiem narodowym), lasy gospodarcze (użytkowane gospodarczo) z dala od obszarów chronionych (pola nie graniczące bezpośrednio z rezerwatami lub parkiem narodowym). Tak wyróżnione sposoby użytkowania gospodarczego drzewostanu można alternatywnie traktowad jako kategorie reżimu ochronnego w lasach Puszczy Białowieskiej. Dane z inwentaryzacji wykonanej w 1991 r. (Wesołowski 1995b) zostały uzyskane od prof. Tomasza Wesołowskiego. Analiza danych Jako pola zasiedlone przez dzięcioła białogrzbietego traktowane były dwierdoddziały, w których stwierdzono przynajmniej jednego dzięcioła białogrzbietego w trakcie pierwszej lub drugiej kontroli. Ogromną większośd stwierdzeo (86%; 154/180) zarejestrowano w trakcie pierwszej kontroli i powtórna kontrola pozwoliła wykryd ptaki w dodatkowych 26 polach (14%). Analizę danych z 2010 r. przeprowadzono w oparciu o wyniki obu kontroli. Wykorzystanie wyłącznie wyników z pierwszej kontroli nie zmieniało znacząco żadnego z przedstawianych w raporcie wyników. Dane te są jednak przedstawione przy analizie porównawczej danych z 1991 i 2010 r. (tab. 5 w załączniku 1). Dane o występowaniu dzięcioła w poszczególnych polach inwentaryzacyjnych miały postad zero-jedynkową i były modelowane przy pomocy regresji logistycznej, jako funkcja zmiennych niezależnych wieku drzewostanu, typu siedliskowego lasu, sposobu użytkowania drzewostanu, zagęszczenia martwych drzew. Dopasowanie modelu logistycznego było oceniane za pomocą testu Hosmera-Lemeshowa oraz krzywej operacyjnocharakterystycznej odbiornika (ROC curve), przy użyciu parametru AUC (Hosmer i Lemeshow 2000). Frekwencje zasiedlonych pól były porównywane z użyciem testu dokładnego Fishera. Kategoria wiekowa drzewostanu nie miała wpływu na frekwencję zasiedlonych pól i nie była uwzględniana w prezentowanych wynikach. Zagęszczenie martwych drzew, oryginalnie rejestrowane dla każdego pola jako cztery oceny w skali 0-3 było pierwotnie przekształcone do sumy tych czterech ocen (przybierającej wartości w zakresie 0-12). Takie sumaryczne zagęszczenie martwych drzew było następnie agregowane na dwa sposoby. W części analiz było ono dzielone na dwie kategorie: mało (0-6 punktów w pierwotnej skali) i dużo (7-12 punktów). Natomiast dla potrzeb bardziej szczegółowych analiz, sumaryczne zagęszczenie martwych drzew było agregowane w 4 kategorie: mało (0-1 punkty pierwotnej skali), średnio (2-4 punkty), dużo (5-9 punktów), bardzo dużo (10-12 punktów).typ siedliskowy lasu oraz zagęszczenie martwych drzew nie zostały określone w części pól (18%; 368/2044). Dane te nie były uwzględniane w analizach wykorzystujących te parametry. Porównanie wyników inwentaryzacji wykonanej w 2010 roku z wynikami analogicznej inwentaryzacji wykonanej w 1991 roku (Wesołowski 1995b) ograniczono do rezultatów uzyskanych wyłącznie w trakcie pierwszej kontroli (pomijając wyniki drugiej kontroli w 2010). Pozwoliło to na porównanie danych pochodzących, w obu przypadkach, z pojedynczej kontroli wszystkich pól inwentaryzacyjnych, wykonanej w drugiej połowie marca. Należy tu odnotowad, że w pracy Wesołowskiego (1995b) obserwacje ptaków przemieszczających się pomiędzy dwierdoddziałami były wprawdzie analizowane podobnie jak w przypadku naszych danych z 2010 jako jedno stwierdzenie (jedno zasiedlone pole inwentaryzacyjne), ale na zamieszczonych w publikacji mapach zaznaczano obecnośd gatunku w więcej niż jednym dwierdoddziale. W efekcie, liczba punktów wymieniona w publikacji Wesołowskiego (1995b) nie zgadza się z liczbą punktów zaznaczonych na zamieszczonej tam mapie występowania z roku 1991 (T. Wesołowski, inf. ustna). Należy też pamiętad, że BPN w roku 1991 był mniejszy niż obecnie i niniejsze analizy porównawcze dotyczą BPN w granicach współczesnych (wiosna 2010). Obliczenia statystyczne wykonano z użyciem pakietów oprogramowania SPSS 13.0 oraz StatXact

7 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 7 Wyniki Wyniki inwentaryzacji w 2010 W trakcie inwentaryzacji przeprowadzonej w 2010 r. dzięcioł białogrzbiety został wykryty w 180 spośród 2044 kontrolowanych dwierdoddziałów leśnych, na jakie podzielona została Puszcza Białowieska (ryc. 1). Dla całości kontrolowanego obszaru, frekwencja występowania gatunku w tak wyznaczonych polach inwentaryzacyjnych wynosiła blisko 9% (8.8%; 95% przedział ufności: ). Frekwencja zasiedlonych pól była zróżnicowana w zależności od sposobu użytkowania lasu (ryc. 2; tab. 1 w załączniku 1). Gatunek najczęściej był spotykany w granicach Białowieskiego Parku Narodowego (dalej BPN) - frekwencja zasiedlonych pól wyniosła tam 19.4%. W granicach rezerwatów dzięcioł białogrzbiety był stwierdzany blisko dwukrotnie rzadziej niż w BPN (11.4%) i stwierdzona różnica frekwencji stwierdzeo jest istotna statystycznie (test dokładny Fishera: P=0.0023). Na obszarach lasów użytkowanych gospodarczo, frekwencja spotkao dzięcioła białogrzbietego (5.1%) była około dwukrotnie niższa niż w rezerwatach (test dokładny Fishera: P<0.0001) i niemal czterokrotnie niższa niż w BPN (test dokładny Fishera: P<0.0001). W obrębie lasów użytkowanych gospodarczo, frekwencja występowania była istotnie wyższa (test dokładny Fishera: P=0.0002) we fragmentach bezpośrednio przylegających do obszarów chronionych (8.7%), niż we fragmentach bardziej oddalonych od BPN lub rezerwatów (3.5%). Oznacza to, że na rozległych terenach lasów użytkowanych gospodarczo i rezerwatów przyrody, stanowiących łącznie ponad 80% obszaru Natura 2000, indeks liczebności dzięcioła białogrzbietego był znacząco, bo aż o 41-82%, niższy niż na obszarze BPN. Niezależnie od stwierdzanych różnic wynikających ze sposobu użytkowania lasu (park narodowy, rezerwat, las użytkowany gospodarczo), występowanie dzięcioła białogrzbietego było również uzależnione od typu siedliskowego lasu oraz od zagęszczenia martwych drzew. Dzięcioł białogrzbiety był częściej spotykany w łęgach i olsach (13.3%) oraz w grądach (13.9%) niż w borach (4.6%). Jednak w obrębie każdego z trzech wyróżnionych typów siedliskowych lasu, frekwencja spotkao malała w gradiencie intensywności użytkowania lasu (ryc. 3; tab. 2 w załączniku 1), z najwyższymi wartościami dla BPN, pośrednimi dla rezerwatów i najniższymi dla lasów użytkowanych gospodarczo (szczególnie we fragmentach odległych od obszarów chronionych).

8 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 8 Rycina 1. Rozmieszczenie dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej w 2010 roku. Czarne kropki oznaczają pola inwentaryzacyjne (dwierdoddziały), w których stwierdzono gatunek w trakcie inwentaryzacji.

9 % zasiedlonych pól % zasiedlonych pól Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r Rycina 2. Frekwencja pól zasiedlonych przez dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej w 2010 roku, w podziale na sposoby użytkowania lasu (BPN park narodowy, Rez rezerwaty, LgB lasy gospodarcze w pobliżu obszarów chronionych, LgD lasy gospodarcze z dala od obszarów chronionych). Dla każdego wydzielenia przedstawiono wartośd średnią oszacowania (kropka) oraz zakres 95% przedziału ufności tej oceny (zielone pole). 5 0 BPN Rez LgB LgD Sposób użytkowania lasu 35 łęg i ols grąd bór BPN Rez LgB LgD BPN Rez LgB LgD BPN Rez LgB LgD Rycina 3. Frekwencja pól zasiedlonych przez dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej w 2010 roku, w podziale na trzy główne typy siedliskowe lasu (łęg i ols, grąd oraz bór) oraz na sposoby użytkowania lasu (BPN park narodowy, [zielona kropka], Rez rezerwaty [niebieska kropka], LgB lasy gospodarcze w pobliżu obszarów chronionych *pomaraoczowa kropka], LgD lasy gospodarcze z dala od obszarów chronionych *czerwona kropka+). Dla każdego wydzielenia przedstawiono wartośd średnią oszacowania (kropka) oraz zakres 95% przedziału ufności tej oceny (zielone pole).

10 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 10 Dzięcioł białogrzbiety był częściej spotykany w polach, gdzie występowało dużo martwych drzew, niż w polach, gdzie takich drzew było mało (ryc. 4). Zależnośd ta była silnie wyrażona dla terenów chronionych jako park narodowy, natomiast daleko słabiej na obszarach rezerwatów i lasów użytkowanych gospodarczo (ryc. 5). Przyczyną słabej zależności w tym ostatnim przypadku było skrajne ubóstwo pól z wysokimi zagęszczeniami martwych drzew w lasach użytkowanych gospodarczo i rezerwatach. W obrębie poszczególnych typów lasów (łęgi i olsy, grądy i bory) oraz typów użytkowania lasu (park narodowy, rezerwat, lasy użytkowane gospodarczo), frekwencja pól inwentaryzacyjnych, w których martwe drzewa występowały licznie i bardzo licznie (kategorie 3 i 4) była silnie zróżnicowana. Udział drzewostanów w kategoriach 3 i 4 był najwyższy w parku narodowym i spadał wraz z intensywnością użytkowania gospodarczego (ryc. 6). W lasach użytkowanych gospodarczo, drzewostany w kategorii 4 były ograniczone do śladowych ilości w borach, przy zupełnym braku takich pól inwentaryzacyjnych w łęgach, olsach i grądach. Warto zauważyd, że dla wszystkich typów lasów, rezerwaty charakteryzowały się niższym udziałem drzewostanów z licznym i bardzo licznym występowaniem martwych drzew niż park narodowy, co odzwierciedla zapewne fakt prowadzonego do niedawna w granicach rezerwatów pozyskania drzew (tzw. cięcia sanitarne). Regresja logistyczna wykorzystująca informację o tych trzech zmiennych (sposób użytkowania, typ siedliska i zagęszczenie martwych drzew) do prognozowania prawdopodobieostwa występowania dzięcioła białogrzbietego w poszczególnych polach była stosunkowo dobrym (chod nie bardzo dobrym) modelem klasyfikacyjnym (tab. 3 w załączniku 1; test Hosmera-Lemeshowa: X 2 =8.483, df=8, P=0.388; AUC=0.71, 95% przedział ufności dla AUC: ). Model ten potwierdzał niezależny wpływ trzech wymienionych zmiennych objaśniających na prawdopodobieostwo występowania dzięcioła w polu inwentaryzacyjnym.

11 % zasiedlonych pól % zasiedlonych pól Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r Rycina 4. Frekwencja pól zasiedlonych przez dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej w 2010 roku, w zależności od zagęszczenia martwych drzew w polu inwentaryzacji. Sumaryczne zagęszczenie martwych drzew przedstawione jest w skali od 1 (mało) do 4 (bardzo dużo martwych drzew). Dla każdego wydzielenia przedstawiono wartośd średnią oszacowania (kropka) oraz zakres 95% przedziału ufności tej oceny (zielone pole) Zagęszczenie martwych drzew 40 BPN Rezerwaty Lasy gospodarcze blisko obszarów chronionych daleko od obszarów chronionych Zagęszczenie martwych drzew Rycina 5. Frekwencja pól zasiedlonych przez dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej w 2010 roku, w zależności od zagęszczenia martwych drzew w polu inwentaryzacji, w podziale na sposoby użytkowania lasu. Sumaryczne zagęszczenie martwych drzew przedstawione jest w skali od 1 (mało) do 4 (bardzo dużo martwych drzew). Dla każdego wydzielenia przedstawiono wartośd średnią oszacowania (kropka). Dla jasności obrazu nie przedstawiono przedziałów ufności oszacowao. W rezerwatach i lasach użytkowanych gospodarczo dostępnośd pól z zagęszczeniem martwych drzew w kategoriach 3 i 4 jest minimalna, stąd zależności w części obejmującej spadek frekwencji zasiedlonych pól do zera są w tej części przedstawione linią przerywaną, jako wymuszone brakiem dostępnego siedliska.

12 % pól Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r BPN Rezerwaty Lasy gospodarcze blisko obszarów chronionych daleko od obszarów chronionych ŁO G B ŁO G B ŁO G B ŁO G B Rycina 6. Frekwencja pól inwentaryzacyjnych w Puszczy Białowieskiej w 2010 roku z zagęszczeniami martwych drzew w kategorii 3 (dużo martwych drzew, szara częśd słupka) i 4 (bardzo dużo martwych drzew, czerwona częśd słupka), w podziale na sposoby użytkowania lasu oraz na typy siedliskowe lasu (ŁO łęg i ols, G grąd, B bór). Frekwencja pól w danej kategorii każdorazowo wyliczana w obrębie danego typu lasu w granicach danego typu użytkowania. W rezerwatach i lasach użytkowanych gospodarczo frekwencja pól z zagęszczeniem martwych drzew w kategorii 4 jest śladowa, a dla łęgów olsów i grądów wręcz zerowa. Porównanie z wynikami inwentaryzacji z roku 1991 Frekwencja pól, w których stwierdzono dzięcioła białogrzbietego w trakcie jednej kontroli spadła pomiędzy rokiem 1991 a 2010 z 10,4% do 7,5% (tab. 4 w załączniku 1), co oznacza spadek w całej Puszczy o 28% w ciągu 19 lat. Jednak stwierdzona redukcja areału występowania była zależna od sposobu użytkowania lasu (ryc. 7, tab. 5 w załączniku 1). W granicach BPN, frekwencja pól zasiedlonych w 2010 była praktycznie taka sama, jak w 1991 (test dokładny Fishera: P=1.00). Na terenach chronionych obecnie jako rezerwaty, frekwencja zasiedlonych pól spadła w tym czasie o 39%, z 16.4% do 10.0% (różnica istotna statystycznie, test dokładny Fishera: P<0.007). Podobnie, w lasach użytkowanych gospodarczo, proporcja zasiedlonych pól spadła w ciągu 19 lat o 36 punktów procentowych z 6.6% do 4.2%, co jest różnicą istotną statystycznie (test dokładny Fishera: P=0.01). Zmniejszenie się rozmiarów zasiedlonego areału w obrębie lasów użytkowanych gospodarczo było słabiej wyrażone dla fragmentów bezpośrednio przylegających do terenów chronionych (park narodowy, rezerwaty; 9.0% vs 7.7%) i jako takie było nieistotne statystycznie (test dokładny Fishera: P=0.60). Natomiast w obrębie tych fragmentów lasów użytkowanych gospodarczo, które nie przylegają do obszarów chronionych, spadek frekwencji zasiedlonych pól był wyrażony jeszcze silniej

13 % pól Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 13 niż dla lasów użytkowanych gospodarczo jako całości (z 5.5% na 2.8%; test dokładny Fishera: P<0.006). 25 BPN Rezerwaty Lasy zagospodarowane 20 blisko obszarów chronionych daleko od obszarów chronionych Rycina 7. Porównanie frekwencji pól zasiedlonych przez dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej w latach 1991 oraz 2010 w podziale na sposoby użytkowania lasu (BPN park narodowy). Dla każdego wydzielenia przedstawiono wartośd średnią oszacowania (kropka biała rok 1991, kropka niebieska rok 2010) oraz zakres 95% przedziału ufności tej oceny (zielone pole). Dane dla roku 2010 obejmują wyniki tylko jednej kontroli, są więc odmienne od przedstawionych na ryc. 2. Interpretacja uzyskanych wyników Wyniki inwentaryzacji w 2010 Frekwencja pól, w których wykryto dzięcioła białogrzbietego w 2010 r. traktowana jako indeks liczebności lokalnej populacji gatunku była kształtowana przez trzy zasadnicze czynniki: sposób użytkowania lasu, typ siedliskowy drzewostanu oraz zagęszczenie martwych drzew. Największe znaczenie miały dwa pierwsze czynniki, wśród których kluczowe znaczenie w kontekście celu tego raportu ma sposób użytkowania lasu. Frekwencja pól zasiedlonych przez dzięcioła białogrzbietego była najwyższa na terenach parku narodowego. Na terenach rezerwatów, gatunek ten był notowany z relatywną częstością wynoszącą jedynie 59% wartości stwierdzanych w parku narodowym. Natomiast na terenach lasów użytkowanych gospodarczo stwierdzona relatywna liczebnośd dzięcioła białogrzbietego wynosi już tylko 26% wartości stwierdzanej w BPN. Wskaźnik relatywnej liczebności osiągał swe najniższe wartości dla tych fragmentów lasów gospodarczych, które były oddalone więcej

14 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 14 niż 530 metrów od obszarów chronionych. Na takich terenach, frekwencja zasiedlonych pól stanowiła jedynie 18% wartości stwierdzonej w BPN. Jednocześnie jednak, takie właśnie tereny stanowią obecnie blisko połowę (około 43%) powierzchni Puszczy Białowieskiej. Wyższy wskaźnik liczebności gatunku we fragmentach drzewostanów użytkowanych gospodarczo bezpośrednio przylegających do terenów chronionych jako park narodowy lub rezerwat można interpretowad jako rezultat użytkowania tych pól inwentaryzacyjnych przez ptaki, które jednocześnie jako żerowiska wykorzystują sąsiednie tereny chronione. Dzięcioł białogrzbiety występował rzadziej w borach niż w lasach liściastych (grądach, łęgach i olsach), zgodnie z istniejącą już rozległą wiedzą o wymogach siedliskowych tego gatunku (Aulén 1988). Wyniki naszych badao pokazują jednak, że stwierdzone zróżnicowanie indeksów liczebności dzięcioła białogrzbietego w poszczególnych fragmentach Puszczy o odmiennym reżimie ochronnym nie wynika z odmiennych proporcji typów siedliskowych lasu w tych wydzieleniach. Zastosowane metody statystyczne pozwalają bowiem jednoznacznie wykazad, że wpływ systemu gospodarowania na występowanie dzięcioła jest niezależny od typu siedliskowego lasu. Ilustruje to ryc. 3, wykazująca, że generalny wzorzec zróżnicowania indeksu liczebności dzięcioła białogrzbietego (ryc. 2) powtarza się w obrębie każdego z trzech wyróżnionych typów siedliskowych lasu. Mówiąc inaczej, zarówno w borach, jak i grądach, olsach czy łęgach, intensywne użytkowanie gospodarcze prowadzi do zmniejszenia liczebności dzięcioła białogrzbietego. W zależności od typu lasu, wskaźnik liczebności gatunku w drzewostanach o intensywnym reżimie użytkowania gospodarczego kształtuje się na poziomie zaledwie 21-32% wartości stwierdzanej w analogicznych typach lasu w granicach parku narodowego. Trzecim czynnikiem znacząco wpływającym na rozmieszczenie dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej w 2010 roku było zagęszczenie martwych drzew. Ptaki były spotykane istotnie częściej w drzewostanach, gdzie liczba martwych drzew była oceniana jako wysoka. Jednocześnie w drzewostanach pozbawionych martwych drzew lub z bardzo małą ich ilością, dzięcioły białogrzbiete były spotykane około trzech-czterech razy rzadziej niż w drzewostanach z większą ilością martwych drzew (ryc. 4). Dane te wpisują się w opisywaną wielokrotnie już preferencję gatunku do żerowania na drzewach martwych lub zamierających (Czeszczewik 2009a, 2009b). Podobnie jak w przypadku sposobu użytkowania lasu, efekt ten był niezależny od typu siedliskowego lasu. Należy jednak zauważyd, że pełny potencjał wykształcenia zależności pomiędzy liczbą martwych drzew a występowaniem dzięcioła białogrzbietego był w lasach użytkowanych gospodarczo (rezerwaty, lasy zagospodarowane) zniekształcany przez brak lub skrajne ubóstwo preferowanych fragmentów z

15 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 15 wysokim zagęszczeniem martwych drzew. Jak pokazuje ryc. 6, frekwencja pól inwentaryzacyjnych, w których w danym typie lasu i w obrębie danego reżimu użytkowania gospodarczego martwe drzewa występowały licznie (kategoria 3 i 4 zagęszczenia) była w lasach zagospodarowanych bardzo niska. W łęgach, olsach i grądach (typy siedliskowe lasu preferowane przez dzięcioła białogrzbietego), drzewostany w kategorii 4 nie występowały już w ogóle i to zarówno w lasach gospodarczych, jak i rezerwatach. Podobnie, drzewostany w kategorii 3 (dużo martwych drzew) były kilkukrotnie rzadziej spotykane w rezerwatach i lasach gospodarczych niż w parku narodowym. W zestawieniu z wcześniej omawianymi zależnościami, dane te wskazują, że czynnikiem ograniczającym występowanie dzięcioła białogrzbietego w lasach gospodarczych i rezerwatach Puszczy Białowieskiej jest niedostatek preferowanych przez niego siedlisk obejmujących fragmenty lasu z dużą ilością martwych drzew. Jednocześnie jednak, prezentowane tu dane pokazują, że niezależnie od samej ilości martwych drzew, reżim ochronny (park narodowy, rezerwat, las gospodarczy) stanowi osobny, dodatkowy czynnik kształtujący liczebnośd dzięcioła białogrzbietego w Puszczy Białowieskiej. Mówiąc inaczej, reżim gospodarowania stosowany w drzewostanach gospodarczych obejmuje także inne czynniki, które niezależnie od ilości martwych drzew, powodują osiąganie tam najniższych zagęszczeo tego ptaka. Czynniki te nie są możliwe do wskazania w oparciu o wyniki niniejszej inwentaryzacji. Można jedynie w oparciu o wyniki innych badao sugerowad, że mogą one obejmowad również dalsze parametry struktury drzewostanów, wielkośd płatów dogodnych siedlisk, niepokojenie itd. Identyfikacja tych zmiennych w warunkach Puszczy wymaga dalszych badao. Negatywny wpływ użytkowania gospodarczego drzewostanów (obejmującego do niedawna również rezerwaty) na występowanie dzięcioła białogrzbietego wydaje się jednak trudny do podważenia, szczególnie w połączeniu z informacjami o zmianach liczebności gatunku omawianymi w następnym rozdziale. Zmiany liczebności w trakcie ostatnich 19 lat Spadek indeksu liczebności dzięcioła białogrzbietego zarejestrowany w trakcie dwóch ostatnich dekad zasługuje na uwagę przynajmniej z kilku powodów. Po pierwsze, jest to stosunkowo spory, 28- procentowy spadek indeksu liczebności, wiarygodny ze względu na stosowanie w obu okresach takich samych technik inwentaryzacyjnych, stosunkowo mało wrażliwych na problemy interpretacyjne. Wykonanie inwentaryzacji na całości obszaru Puszczy Białowieskiej z wykorzystaniem prostych indeksów liczebności populacji (frekwencja zasiedlonych pól), nie pozostawia dużo możliwości odmiennej interpretacji tych samych obserwacji - w odróżnieniu od ocen bezwzględnej liczebności populacji lub ocen bazujących na ekstrapolacjach danych z powierzchni próbnych na całośd obszaru Puszczy.

16 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 16 Po drugie, stwierdzony spadek liczebności gatunku rozkłada się w sposób nielosowy i nierównomierny pomiędzy wyróżnionymi sposobami użytkowania lasu. Na obszarze parku narodowego praktycznie nie ma różnic we frekwencji stwierdzeo dzięcioła białogrzbietego (w r zajętych pól, w roku zajętych pól; tab. 5 w załączniku 1). Kontrastuje to ze stwierdzonym jednocześnie spadkiem o 36-39% na terenach lasów gospodarczych oraz rezerwatów. Takie zróżnicowanie trendów doskonale wpisuje się i uzupełnia rezultaty inwentaryzacji z 2010 r. Znaczące spadki liczebności stwierdzono bowiem w drzewostanach mniej lub bardziej użytkowanych gospodarczo (lasy gospodarcze, rezerwaty), które już w oparciu o same wartości indeksów liczebności w 2010 r. wskazywane były jako siedliska o obniżonej jakości w kontekście wymogów siedliskowych dzięcioła białogrzbietego. A zatem, lasy gospodarcze i rezerwaty nie tylko są siedliskami, gdzie gatunek ten występuje obecnie rzadziej niż w parku narodowym, ale są też jednocześnie siedliskami, gdzie jego liczebnośd w odróżnieniu od parku narodowego spadła znacząco w ciągu ostatnich dwóch dekad. Odnotowany spadek indeksu liczebności populacji o 28% w skali całej Puszczy Białowieskiej (obszar Natura 2000) jest z pewnością sprzeczny z wymogiem zachowania lub odtwarzania właściwego stanu ochrony lokalnej populacji dzięcioła białogrzbietego, określonym dyrektywą siedliskową. Co więcej, jeżeli spadek jest spowodowany prowadzoną gospodarką leśną na terenach innych niż park narodowy, jak sugerują nasze dane - to fakt ten jest sprzeczny z wymogami art. 6(2) dyrektywy siedliskowej. Żywotnośd białowieskiej populacji dzięcioła białogrzbietego wydaje się byd zagrożona, gdyż zarówno indeks liczebności populacji, jak i zasięg potencjalnego siedliska lęgowego, wyznaczany przez drzewostany charakteryzujące się m.in. dużą ilością martwych drzew ulegają zmniejszeniu i spadki te dotyczą przeważającej większości obszaru Puszczy. Warto tu podkreślid, że status rezerwatu nie stanowił dla dzięcioła białogrzbietego wystarczającego zabezpieczenia przed pogorszeniem jakości siedliska, czego dowodem jest stwierdzony tam istotnie niższy indeks liczebności gatunku w roku 2010 oraz odnotowany w latach spadek wartości tego indeksu o blisko 40%. Biorąc pod uwagę stwierdzane zależności, wydaje się, że podstawową przyczyną tego stanu rzeczy był selektywny wyrąb drzew prowadzony do niedawna na terenach rezerwatów. Należy również odnotowad, że dalsze utrzymywanie sytuacji, w której drzewostany Puszczy położone poza granicami parku narodowego charakteryzują się wyraźnie gorszymi warunkami siedliskowymi może stanowid zagrożenie nie tylko dla populacji dzięcioła białogrzbietego zasiedlających te właśnie drzewostany (co jest oczywiste), ale i dla subpopulacji chronionej w granicach parku narodowego.

17 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 17 Brak izolacji pomiędzy subpopulacjami zamieszkującymi gorsze i lepsze siedliska sprawia bowiem, że populacyjne koszty obniżonej jakości części siedlisk mogą się przenosid również na subpopulacje zasiedlające przyległe siedliska optymalne. Dzięcioły gniazdujące w parku narodowym są zagrożone przez pogorszenie jakości siedlisk w otaczających BPN drzewostanach, bo ich liczebnośd jest po części kształtowana przez bilans eksportu i importu (emigracji i imigracji) osobników pomiędzy BPN a resztą Puszczy. Jest to klasyczny scenariusz układu "źródło-ujście" (source-sink), charakteryzujący populacje występujące w płatach siedlisk o silnie zróżnicowanej jakości, stanowiący podstawę modeli metapopulacyjnych (patrz np. Hanski 1999). Weryfikacja możliwości działania takiego scenariusza w przypadku białowieskiej populacji dzięcioła białogrzbietego wymaga dalszych badao (w szczególności wyników rozrodu) na terenie całej Puszczy. Niezależnie od tego, jasne jest, że skuteczna ochrona populacji dzięcioła białogrzbietego zasiedlającej OSOP Puszcza Białowieska (w tym BPN) wymaga poprawy jakości siedlisk gatunku na terenach Puszczy nie chronionych obecnie jako park narodowy, a podtrzymujących obecnie ok. 64% lokalnej populacji. Działania te powinny koncentrowad się na ścisłej ochronie zachowawczej tych drzewostanów o charakterze naturalnym, które znajdują się obecnie poza obszarami BPN. Dotyczy to w pierwszym rzędzie lasów użytkowanych obecnie gospodarczo, szczególnie we fragmentach przylegających do rezerwatów i BPN. W świetle naszych danych, konieczne jest również utrzymanie zaostrzonego reżimu ochronnego w rezerwatach, w których do niedawna prowadzone były cięcia sanitarne, gdyż taki liberalny reżim nie chronił dzięcioła białogrzbietego skutecznie. Ponieważ występowanie tego gatunku dzięcioła w Puszczy jest zależne nie tylko od ilości martwych drzew, ale od utrzymania całościowego reżimu ochronnego drzewostanu (patrz s. 15 niniejszego raportu) same działania mające na celu zwiększenie ilości martwych drzew zapewne nie wystarczą dla poprawy stanu ochrony lokalnej populacji. Działania takie są zresztą prowadzone od szeregu lat na terenie drzewostanów gospodarczych Puszczy, co nie zapobiegło stwierdzonej redukcji indeksu liczebności dzięcioła białogrzbietego poza BPN. Wydaje się, że optymalnym wyjściem, stwarzającym szansę na odtworzenie właściwego stanu ochrony tego gatunku i egzekwowanie skutecznej ochrony jego siedlisk w granicach OSOP Natura 2000 jest objęcie całej Puszczy rygorystycznym programem ochrony zachowawczej naturalnych drzewostanów (patrz np. Wesołowski 2005).

18 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 18 Podsumowanie i wnioski 1. Liczebnośd dzięcioła białogrzbietego na terenie obszaru specjalnej ochrony ptaków Puszcza Białowieska była w 2010 r. zróżnicowana w zależności od sposobu użytkowania gospodarczego lasu. Gatunek występował w wysokich zagęszczeniach na terenach chronionych jako park narodowy. Natomiast na rozległych terenach lasów użytkowanych gospodarczo i rezerwatów przyrody, stanowiących łącznie ponad 80% obszaru Natura 2000, indeks liczebności dzięcioła białogrzbietego był znacząco, bo aż o 41-82% niższy niż na terenach parku narodowego. 2. Wskaźnik liczebności dzięcioła białogrzbietego na terenach całej Puszczy Białowieskiej był w roku 2010 o 28% niższy niż w Stwierdzony spadek liczebności dotyczył w głównej mierze drzewostanów użytkowanych gospodarczo i rezerwatów (w których do niedawna również prowadzono pozyskanie drewna), przy braku zmian liczebności w granicach parku narodowego. 3. Rozległy spadek liczebności dzięcioła białogrzbietego na terenie OSOP Puszcza Białowieska, a w szczególności ok. 36% redukcja indeksu liczebności na terenach lasów gospodarczych stanowiących ponad 60% obszaru Natura 2000, oraz obniżone zagęszczenia gatunku stwierdzane obecnie na większości terenu Puszczy stanowią zagrożenie dla żywotności lokalnej populacji gatunku. W tym kontekście, białowieska populacja dzięcioła białogrzbietego nie spełnia kryteriów zachowania właściwego stanu ochrony (w znaczeniu art. 1(i) dyrektywy siedliskowej). Najbardziej prawdopodobną przyczyną niskich zagęszczeo i spadku liczebności jest prowadzona gospodarka leśna, prowadząca do pogorszenia jakości siedlisk gatunku. 4. Odtworzenie i utrzymanie właściwego stanu ochrony populacji dzięcioła białogrzbietego w granicach OSOP Puszcza Białowieska wymaga, aby poddad ochronie biernej te wszystkie drzewostany o charakterze naturalnym, które znajdują się obecnie poza granicami BPN, często w okolicach rezerwatów.

19 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 19 Literatura Aulén G Ecology and distribution history of the White-backed Woodpecker Dendrocopos leucotos in Sweden. Ph.D. thesis. University of Agricultural Sciences, Uppsala. Czeszczewik D. 2009a. Foraging behaviour of White-backed Woodpeckers Dendrocopos leucotos in a primeval forest (Białowieża National Park, NE Poland): dependence on habitat resources and season. Acta Ornithologica 44: Czeszczewik D. 2009b. Marginal differences between random plots and plots used by foraging White-backed Woodpeckers demonstrates supreme primeval quality of the Białowieża National Park, Poland. Ornis Fennica 86: Czeszczewik D., Walankiewicz W Logging and distribution of the White-backed Woodpecker Dendrocopos leucotos in the Białowieża Forest. Annales Zoologici Fennici 43: Gaston K.J The Structure and Dynamics of Geographic Ranges. Oxford University Press; Oxford. Głowacioski Z. (red.) Polska czerwona księga zwierząt. Kręgowce. PWRiL;, Warszawa. Hagemeijer W.J.M., Blair M. (red.) The EBCC Atlas of European Breeding Birds. T & A.D. Poyser; Calton. Hanski I Metapopulation Ecology. Oxford University Press; Oxford. Hosmer D.W., Lemeshow S Applied Logistic Regression. 2nd ed. Wiley Interscience; New York. MacKenzie D.I., Nichols J.D., Royle J.A., Pollock K.H., Bailey L.L., Hines J.E Occupancy Estimation and Modelling: Inferring Patterns and Dynamics of Species Occurrence. Elsevier/Academic Press; Amsterdam. Nilsson S.G Selecting biodiversity indicators to set conservation targets: species, structures, or processes? W: Villard M.-A., Jonsson B.G. (red.), Setting Conservation Targets for Managed Forest Landscapes; ss Cambridge University Press; Cambridge. Pugacewicz E Ptaki lęgowe Puszczy Białowieskiej. PTOP; Białowieża. Pugacewicz E Puszcza Białowieska. W: Sidło P., Błaszkowska B. & Chylarecki P. (red.), Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce; ss OTOP; Warszawa. RDLP (=Regionalna Dyrekcja Lasów Paostwowych) Plan urządzania gospodarstwa leśnego (nadleśnictwa Białowieża, Browsk, Hajnówka) na okres Regionalna Dyrekcja Lasów Paostwowych, Białystok, Poland. Roberge J.-M., Angelstam P., Villard M.-A Specialised woodpeckers and naturalness in hemiboreal forests Deriving quantitative targets for conservation planning. Biological Conservation 141: Rowioski P Puszcza Białowieska, W: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.), Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. ss OTOP; Marki. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wydawnictwo Naukowe; Poznao. Tiainen J Distribution changes and present status of Dendrocopos leucotos in Finland. W: Conservation and management of woodpecker populations. A. Carlson, G. Aulén (ed.). Swedish University of Agricultural Sciences, Department of Wildlife Ecology Report No. 17: Virkkala R., Alanko T., Laine T., Tiainen J Population contraction of the white-backed woodpecker Dendrocopos leucotos in Finland as a consequence of habitat alteration. Biological Conservation 66: Wesołowski T. 1995a. Ecology and behaviour of White-backed Woodpecker (Dendrocopos leucotos) in a primaeval temperate forest (Bialowieza National Park, Poland). Vogelwarte 38: Wesołowski T. 1995b. Value of Białowieża Forest for the conservation of White-backed Woodpecker (Dendrocopos leucotos) in Poland. Biological Conservation 71: Wesołowski T Virtual conservation: how the European Union is turning blind eye to its vanishing primaeval forests. Conservation Biology 19: Wilk T., Jujka M., Krogulec J., Chylarecki P. (red.) Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce. OTOP; Marki.

20 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 20 Załącznik 1. Tabele Tabela 1. Frekwencja występowania dzięcioła białogrzbietego w polach inwentaryzacyjnych w 2010 r. w podziale na sposób użytkowania drzewostanu. Dla każdego wydzielenia podano bezwzględne liczby pól, w których stwierdzono (1) lub nie stwierdzono dzięcioła białogrzbietego (0), oszacowanie frekwencji zasiedlonych pól oraz 95-procentowy przedział ufności tego oszacowania (95% PU). Sposób użytkowania Liczba pól Frekwencja 0 1 pól *%+ 95% PU Park narodowy (BPN) Rezerwaty Lasy gospodarcze blisko obszarów chronionych Lasy gospodarcze z dala od obszarów chronionych Tabela 2. Frekwencja występowania dzięcioła białogrzbietego w polach inwentaryzacyjnych w 2010 r. w podziale na typy siedliskowe lasu i sposób użytkowania. Dla każdego wydzielenia podano bezwzględne liczby pól, w których stwierdzono (1) lub nie stwierdzono dzięcioła białogrzbietego (0), oszacowanie frekwencji zasiedlonych pól oraz 95-procentowy przedział ufności tego oszacowania (95% PU). Typ siedliskowy lasu / sposób użytkowania Liczba pól Frekwencja 0 1 pól *%+ 95% PU Łęg i ols Park narodowy (BPN) Rezerwaty Lasy gospodarcze blisko obszarów chronionych Lasy gospodarcze z dala od obszarów chronionych Grąd Park narodowy (BPN) Rezerwaty Lasy gospodarcze blisko obszarów chronionych Lasy gospodarcze z dala od obszarów chronionych Bór Park narodowy (BPN) Rezerwaty Lasy gospodarcze blisko obszarów chronionych Lasy gospodarcze z dala od obszarów chronionych Lasy nieklasyfikowane Park narodowy (BPN) Rezerwaty Lasy gospodarcze blisko obszarów chronionych Lasy gospodarcze z dala od obszarów chronionych

21 Dzięcioł białogrzbiety w Puszczy Białowieskiej w 2010 r. 21 Tabela 3. Model regresji logistycznej objaśniający prawdopodobieostwo zasiedlenia pola inwentaryzacyjnego przez dzięcioła białogrzbietego w 2010 r. jako funkcję 3 zmiennych. Dla każdej zmiennej podano wartości współczynnika regresji (B), błędu standardowego tego współczynnika *SE (B)+, wartośd statystyki Walda, liczbę stopni swobody (df) oraz prawdopodobieostwo (P), że podane wartości statystyki Walda można uzyskad przypadkowo (istotnośd statystyczna). Zagęszczenie martwych drzew jest przedstawione w postaci 2 kategorii agregujących pierwotną skalę punktacji od 1 do 12 (patrz rozdział "Metody"). W obrębie każdej zmiennej, pierwsza kategoria traktowana była jako referencyjna (B=0.000). Miary dopasowania modelu - test Hosmera- Lemeshowa: X 2 =8.483, df=8, P=0.388; AUC=0.71, 95% przedział ufności dla AUC: Zmienna B SE (B) Statystyka Walda df P Sposób użytkowania lasu Park narodowy (BPN) Rezerwaty Lasy gospodarcze blisko obszarów chronionych Lasy gospodarcze daleko od obszarów chronionych Typ siedliskowy lasu Łęg i ols Grąd Bór Zagęszczenie martwych drzew Stała Tabela 4. Frekwencja występowania dzięcioła białogrzbietego w polach inwentaryzacyjnych w 1991 i 2010 r., dla całości obszaru inwentaryzacji. Dla każdego roku podano bezwzględne liczby pól, w których stwierdzono (1) lub nie stwierdzono dzięcioła białogrzbietego (0), oszacowanie frekwencji zasiedlonych pól oraz 95-procentowy przedział ufności tego oszacowania. Dla lat 1991 i 2010 r. wykorzystano dane wyłącznie z pierwszej kontroli Parametr Liczba pól Frekwencja zasiedlonych pól (95% przedział ufności) 10.4% ( ) 7.5% ( )