Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, Poznanń, tel. kom

Transkrypt

1 Konsorcjum Archeologiczne w składzie: Zamek Książąt Pomorskich w Szczecinie, Muzeum w Stargardzie Szczecińskim, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski, Pracownia Archeologiczno Konserwatorska Alina Jaszewska w Zielonej Górze (Lider). LIDER KONSORCJUM: PRACOWNIA ARCHEOLOGICZNO KONSERWATORSKA, MGR ALINA JASZEWSKA, UL. CERAMICZNA 2, ZIELONA GÓRA TEL./FAX (0-68) , TEL. KOM ; ARCHEKON@INTERIA.PL Oddział w Poznaniu, u. Woźna 12, Poznanń, tel. kom Jakub Affelski Marcin Ignaczak Henryk Machajewski Zbigniew Woźniak Daniel Żychliński Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 22 w Świętym (AZP 33-10/128), gm. Stargard, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie.

2 Gniezno 2009 Recenzowali: prof. Wojciech Dzieduszycki prof. Janusz Ostoja Zagórski Redakcja naukowa: dr Daniel Żychliński Redakcja techniczna: mgr Monika Wołoszyńska Far

3 Spis treści Wstęp Położenie i klasyfikacja stanowiska Historia, cel oraz metodyka badań Układ opracowania Tabela 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem Tabela 2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji obiektów nieruchomych Spis tabel, map i planów Mapa 1 Mapa 2 Plan 1 Plan 2 Plan 3 Henryk Machajewski Osadnictwo ludności kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu i okresu halsztackiego oraz ludności jastorfskiej Wstęp Charakterystyka źródeł Metody analizy materiałów archeologicznych Osada ludności kultury łużyckiej Analiza form kulturowych Typologia ceramiki Zdobnictwo Mikromorfologia Ogólne cechy techniczne naczyń ceramicznych Obiekty zabudowy osady Paleniska Jamy gospodarcze Dołki posłupowe Chronologia osady

4 1.4. Rozplanowanie i charakter osady Osada ludności kultury jastorfskiej Analiza form kulturowych Typologia ceramiki Zdobnictwo Mikromorfologia Ogólne cechy techniczne naczyń ceramicznych Obiekty zabudowy osady Jamy gospodarcze Dołki posłupowe Chronologia osady Rozplanowanie i charakter osady Zakończenie Spis tabel, tablic i fotografii Tabela 1 i Tablice I V Fotografie Jakub Affelski, Marcin Ignaczak Osadnictwo ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego D i wczesnego okresu lateńskiego Uwagi wstępne Charakterystyka obiektów nieruchomych Jamy gospodarcze Analiza szczegółowa form obiektów Kształt rzutu poziomego Kształt oraz struktura rzutu pionowego Analiza i charakterystyka poszczególnych typów bazowych jam gospodarczych Próba interpretacji funkcjonalnej jam gospodarczych Obiekty o charakterze zasobowym, magazynowym? Wnioski Źródła ruchome Ceramika naczyniowa, specyfikacja informacji

5 Makromorfologia Zdobnictwo Mikromorfologia Technologia Chronologia Badanie zwartości zespołów Ocena taksonomiczna Morfologia Zdobnictwo Technologia Wnioski Osadnictwo ludności kultury łużyckiej na stanowisku Święte Charakterystyka osadnictwa Elementy interpretacji genetycznej Pozycja osadnictwa kultury łużyckiej w lokalnej sekwencji kulturowej Kwestia rozprzestrzenienia się obcych elementów kulturowych w środowisku kultury łużyckiej na obszarze Pomorza Zachodniego Spis tabel, tablic i fotografii Tabele Tablice Fotografie Zbigniew Woźniak Ślady osadnictwa z czasów współczesnych Charakterystyka znalezisk Spis tabel, rycin i fotografii Tabela 1 i Rycina Fotografie 1, Daniel Żychliński Obiekty nieruchome o nieokreślonej chronologii Charakterystyka znalezisk Spis tabel

6 Tabela 1 i Bibliografia Aneks 1. Małgorzata Malkiewicz Analiza palinologiczna osadów organicznych stanowiska archeologicznego Święte

7 Wstęp Ratownicze badania wykopaliskowe na stanowisku nr 22 w Świętym, gm. Stargard, pow. stargardzki, woj. zachodniopomorskie, (AZP 33-10/128) przeprowadzone zostały na zlecenie Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad w Warszawie w związku z planowaną budową obwodnicy miasta Stargard Szczeciński w ciągu drogi krajowej nr 10. Przedmiotowe badania miały miejsce w okresie od maja do sierpnia 2008r. Kierował nimi mgr Piotr Anzel z Archeologicznej Pracowni Badawczej THOR, która wykonywała je na zlecenie Pracowni Archeologiczno Konserwatorskiej mgr Aliny Jaszewskiej z Zielonej Góry. 1. Położenie i klasyfikacja stanowiska Przedmiotowe stanowisko nr 22 zlokalizowane było około 0,1 km na południe od drogi krajowej nr 10 w odległości 0,4 km od ostatnich zabudowań wsi Święte, która to miejscowość sąsiaduje bezpośrednio od wschodu ze Stargardem Szczecińskim (Mapa 1). Stanowisko znajdowało się na północno-wschodnim stoku oraz krawędzi znacznego wyniesienia polodowcowego, granicząc z bezodpływowym zbiornikiem wodnym, który pierwotnie stanowił część większego systemu umiejscowionego w rynnie polodowcowej (Mapa 2). W ujęciu geograficznym obszar badań położony był w obrębie Równiny Pyrzycko - Stargardzkiej, stanowiącej część Pobrzeży Południowobałtyckich, które otaczają ujście Odry i Zalew Szczeciński (Kondracki 1988, s. 263). Jednostka ta graniczy na zachodzie z Równiną Wełtyńską, na wschodzie z Równiną Nowogardzką, na północy z Równiną Goleniowską oraz na południu z Pojezierzem Myśliborskim. Jest to teren falisty i dość urozmaicony, zbudowany z iłów, mułków i drobnoziarnistych piasków przylodowcowego jeziora, na których wytworzyły się urodzajne czarne ziemie. Na obrzeżu tego terytorium występuje glina morenowa. Całość wznosi się na około 20 m n.p.m. (Kondracki 1994, s. 18; 2002, s.52). Pełniejsza charakterystyka geomorfologiczna obszaru badań i jego otoczenia zawarta została w Aneksie 1, zamieszczonym na końcu opracowania. Jak się wydaje, na podstawie poniżej analizy, można przyjąć, iż zbadana przestrzeń stanowiła jedynie strefę z rzadka wykorzystywaną w czynnościach gospodarczych społeczności, których osiedla znajdowały się poza terenem inwestycji. Można przyjąć, iż zlokalizowane były na północny-wschód od obszaru badań, po drugiej stronie wspomnianej rynny polodowcowej. 7

8 2. Historia, cel oraz metodyka badań Stanowisko nr 22 odkryte zostało w trakcie badań powierzchniowo - sondażowych prowadzonych na trasie planowanego przebiegu południowej obwodnicy miasta Stargard Szczeciński stanowiącej część drogi ekspresowej S10. Zarejestrowano wówczas relikty osadnictwa w postaci zespołów ułamków ceramiki naczyniowej pochodzące z ogólnie rozumianego okresu starożytnego, epoki brązu (kultura łużycka), późnego średniowiecza oraz nowożytności. Celem niniejszych prac było ujawnienie, wyeksplorowanie i zadokumentowanie reliktów osadnictwa w pasie planowanej drogi. Badania wykonano zgodnie z wytycznymi zawartymi w Zaleceniach dla Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków, pracowników ds. ochrony zabytków archeologicznych WUOZ oraz dla kierujących badaniami archeologicznymi w zakresie metod eksploracji stanowisk i sporządzania ich podstawowej dokumentacji. Na obszarze stanowiska założono siatkę hektarową zgodną z kierunkiem północ - południe, poszczególne hektary oznaczono zaś cyframi rzymskimi. Siatka hektarowa nawiązana została do punktów państwowej osnowy poziomej III klasy i punktów państwowej osnowy pionowej IV klasy. Podstawową jednostką eksploracyjną była ćwiartka arowa (25m 2 ). Odhumusowanie powierzchni stanowiska przeprowadzono przy użyciu sprzętu ciężkiego (spycharka gąsienicowa), który usunął nadkład ziemi ornej o średniej miąższości 0,25 m. Usuwanie kolejnych warstw mechanicznych, w trosce o spodziewane odkrycia, wykonywano wyłącznie ręcznie. Eksplorację prowadzono za pomocą warstw mechanicznych o miąższości od 0,05 do 0,1 m zależnie od sytuacji stratygraficznej. Po odsłonięciu obiekty dokumentowano rysunkowo i fotograficznie w rzucie poziomym, a następnie po wyznaczeniu cięć profilowych, wybierano warstwami mechanicznymi, aby zarejestrować strukturę wewnętrzną i zmiany kształtów. W zależności od rozmiarów obiekty cięto w ramach połówek lub ćwiartek. Podobnie jak wyżej odsłonięte przekroje dokładnie dokumentowano. Wszystkie obiekty lokalizowano w ramach ćwiartek arowych, wykonując dokumentację rysunkową w skali 1:20, z zastosowaniem opisu słownego poszczególnych jednostek stratygraficznych oraz dokumentację fotograficzną. 8

9 Jednocześnie dla każdej ćwiartki arowej wykonywano dokumentację w formie karty ćwiartek arowych w skali 1:50 z opisem. Podobnie jak to miało miejsce w przypadku większości stanowisk badanych na omawianej inwestycji, tak i opisywane tu zostało bardzo silnie zniszczone przez intensywną działalnością rolniczą (bardzo głęboka orka). Można przypuszczać, że wskutek tego partie stropowe wielu obiektów nie dotrwały do momentu badań. Ze względu na urodzajne gleby pokrywające omawiane obszary prowadzono tu prace rolnicze na dużą skalę. W trakcie prac zbadano obszar o powierzchni 91,42 ara ujawniając 122 obiekty nieruchome, w tym 12 przynależnych do kultury łużyckiej z VEB i HaC, dalszych 12 skalsyfikowanych również jako łużyckie, ale datowanych na okres HaD i wczesny okres lateński. Kolejne 10 stanowiło pozostałości osadnictwa ludności jastorfskiej ze schyłku okresu lateńskiego. Natrafiono także na pojedynczy okaz współczesny. Pozostałe 87 obiektów nie dostarczyło artefaktów, a więc uznano je za nieokreślone kulturowo. 3. Układ opracowania Niniejsze opracowanie składa się z czterech części odpowiadających chronologii wydzielonych na stanowisku znalezisk. Epizod osadniczy ludności kultury łużyckiej ze schyłku epoki brązu i początków halsztackiego scharakteryzował dr Henryk Machajewski. Jako drugie omówione zostaną odkrycia dotyczące okresu halsztackiego D i wczesnego okresu lateńskiego, które również wiązane były z ludnością kultury łużyckiej ta część analizy wyszła spod pióra dr Marcina Ignaczaka i mgr Jakuba Affelskiego. Artefakty współczesne opracował mgr Zbigniew Woźniak. Natomiast zbiór obiektów o nieokreślonej chronologii przedstawił dr Daniel Żychliński. Całość opracowania zamykają dwa aneksy dotyczące analiz archobiologicznych. Aneks 1 przedstawiający wyniki ekspertyzy palinologicznej oraz studium przekształceń środowiska naturalnego w otoczeniu przedmiotowego stanowiska archeologicznego w Świętem oraz aneks 2 autorstwa mgr Piotra Pachulskiego charakteryzujący kostne szczątki zwierzęce odkryte w trakcie badań stanowiska 22. 9

10 Tabela 1a. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał zabytkowy Nr Szeroko Głębo ob. Długość Wypełnisko Funkcja Datowanie Ha Ar Ćw. ść kość poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa inne [m] [m] [m] 1 LV 13 A 1,87 1,58 0,28 nieregularny nieregularny 2 LV 12/22 D/B 0,42 0,24 0,08 owalny nieregularny 3 LV 13 B 0,90 0,84 0,25 nieregularny wannowaty 4 LV 3/13 D/B 1,40 1,10 0,68 nieregularny wannowaty 5 LV 3 BD 2,29 1,22 0,28 nieregularny nieregularny 6 LV 3 D 1,74 1,22 0,22 nieregularny wannowaty 7 XLV 75 D 1,43 1,33 0,40 nieregularny nieckowaty 8 XLV 76/86 C/A 1,44 1,28 0,46 nieregularny nieregularny 9 XLV 95 C 0,94 0,64 0,24 nieregularny nieckowaty 10 XLV 87 A 0,86 0,82 0,32 kolisty nieckowaty 11 XLV 75/76 D/C 2,04 1,22 0,40 nieregularny nieregularny 12 XLV 75 ABC D 6,30 2,50 0,50 nieregularny nieregularny 13 XLV 98 B 1,32 1,10 0,24 nieregularny nieckowaty 14 XLV 99 C 1,40 1,14 0,41 owalny nieckowaty jednorodne dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym jama jama k. łuż. HaD/Lt jama wsp jama k. łuż. HaD/Lt jama k. łuż. HaD/Lt

11 15 XLV 76/77 B/A 0,70 0,64 0,14 nieregularny nieregularny 16 XLV 77 B 1,12 0,70 0,14 owalny nieregularny 17 XLV 66 A 0,50 0,46 0,05 kolisty wannowaty 18 LV 5 BD 1,00 0,91 0,16 nieregularny nieckowaty 19 LV 6 C 0,76 0,62 0,34 owalny nieckowaty 20 LV 10 C 1,61 1,30 0,14 nieregularny nieregularny 21 XLV 100 BD 1,72 1,68 0,42 nieregularny nieregularny 22 XLV 89 BD 1,36 1,32 0,24 nieregularny nieregularny 23 XLV 78 C 0,66 0,57 0,09 owalny wannowaty 24 XLV 78 C 0,54 0,44 0,10 owalny wannowaty 25 XLV 78 A 2,46 0,92 0,37 nieregularny wannowaty 26 XLV 67/68 D/C 1,40 1,23 0,24 owalny nieckowaty 27 XLV 67 D 0,91 0,80 0,10 owalny wannowaty 28 XLV 67 D 0,80 0,66 0,07 owalny wannowaty 29 XLV 67 D 0,80 0,66 0,05 owalny wannowaty 30 LIV 29 B 2,00 1,36 0,40 nieregularny nieregularny 31 LV 11 A 1,40 1,02 0,16 owalny nieckowaty dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym jednorodne dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym jama jama jama k. łuż. HaD/Lt k. łuż. HaD/Lt k. łuż. HaD/Lt jama k. łuż. HaD/Lt jama jama k. łuż. HaD/Lt k. łuż. HaD/Lt

12 32 LV 1 C 1,60 1,40 0,36 nieregularny nieckowaty 33 LV 1 AC 1,10 0,66 0,22 nieregularny nieregularny 34 XLV/L V 91/1 C/A 1,84 1,76 0,24 nieregularny nieckowaty 35 LIV 30 AB 1,20 0,98 0,35 nieregularny nieckowaty 36 LIV 20/30 D/B 1,45 0,98 0,13 nieregularny wannowaty 37 XLV 71 D 0,53 0,47 0,26 owalny nieckowaty 38 LIV 20 B 2,13 1,30 0,24 owalny nieckowaty 39 LIV 10 D 1,59 1,38 0,26 owalny nieregularny 40 LIV 10 D 1,55 1,00 0,22 nieregularny nieckowaty XLIV/ XLV/L IV/LV XLIV/ LIV 100/ 91/1 0/1 100/1 0 D/C/ B/A 1,15 0,56 0,15 nieregularny nieregularny D/B 1,17 0,94 0,14 owalny nieckowaty 43 XLIV 100 D 0,76 0,66 0,26 owalny nieckowaty 44 LIV 10 B 1,80 1,07 0,16 owalny nieregularny 45 LIV 20 A 2,00 1,78 0,44 nieregularny nieregularny 46 XLIV 100 D 0,49 0,37 0,13 owalny nieckowaty 47 XLIV 100 D 0,41 0,41 0,12 kolisty nieckowaty 48 XLIV 100 D 0,42 0,36 0,15 owalny nieckowaty jama k. wielb jama k. łuż. HaD/Lt jama k. wielb jama k. wielb jama k. wielb jama k. wielb jama k. wielb jama k. wielb. 12

13 49 XLIV 100 D 0,52 0,35 0,14 nieregularny nieckowaty 50 XLV 91 C 0,27 0,26 0,09 kolisty nieckowaty 51 XLV 91 A 0,60 0,51 0,18 nieregularny nieckowaty 52 XLV 91 A 0,68 0,50 0,16 nieregularny nieckowaty 53 XLV 91 A 0,32 0,24 0,10 owalny nieckowaty 54 XLV 72 D 0,33 0,29 0,14 owalny nieckowaty 55 XLV 91 B 0,96 0,62 0,18 nieregularny nieckowaty 56 LIV 20 A 1,04 0,92 0,14 owalny nieckowaty 57 LV 1 B 2,00 1,40 0,46 nieregularny nieregularny 58 XLV/L V 91/92, 1/2 D/C, B/A 1,53 0,93 0,18 nieregularny nieregularny 59 XLV 92 C 1,52 1,02 0,15 owalny nieckowaty 60 XLV 92 C 0,88 0,60 0,18 owalny nieckowaty 61 XLV 92 D 0,61 0,58 0,12 owalny nieckowaty 62 XLV 92 B 0,40 0,35 0,08 owalny nieckowaty 63 XLV 92 B 0,62 0,54 0,10 owalny nieckowaty 64 XLV 91 B 0,76 0,58 0,10 nieregularny nieckowaty 65 XLV 81 C 0,60 0,62 0,20 nieregularny nieckowaty 66 XLIV 100 B 1,54 1,26 0,50 nieregularny nieckowaty jednorodne jama k. wielb jama k. łuż. HaD/Lt jama k. łuż. HaD/Lt

14 67 LV 11 C 2,26 2,16 0,44 nieregularny nieregularny 68 LIV 20/30 D/B 1,73 1,21 0,23 nieregularny nieregularny 69 LIV/L V 20/11 D/C 1,74 0,66 0,12 nieregularny nieregularny 70 XLV 82 C 1,66 1,16 0,32 nieregularny nieckowaty 71 XLV 7 D 0,70 0,64 0,09 nieregularny nieckowaty 72 LIV 26 BD 1,46 0,80 0,54 nieregularny nieckowaty 73 LV 21 B 0,46 0,32 0,13 gruszkowaty nieckowaty 74 LV 2 C 1,14 1,04 0,29 nieregularny nieregularny 75 LV 3 C 1,03 0,78 0,36 owalny nieregularny 76 XLV 93 B 1,10 0,95 0,35 owalny nieregularny 77 XLV 93 B 1,21 0,98 0,52 owalny wannowaty 78 XLV 83 D 0,94 0,82 0,32 owalny nieckowaty 79 XLV 83 B 1,04 0,90 0,25 nieregularny nieckowaty 80 XLV 74/75 D/C 0,65 0,54 0,23 owalny nieckowaty 81 LIV 15 D 0,78 0,54 0,08 owalny nieregularny 82 LIV 15 B 0,92 0,82 0,23 owalny nieregularny 83 LIV 15 B 1,70 1,31 0,32 nieregularny nieregularny dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym palenisko k. łuż. VEB/Hac jama k. jastorfska jama k. jastorfska kości zwierz. 13 kości jama dołek posłupowy k. jastorfska k. jastorfska jama k. jastorfska - - jama jama dołek posłupowy k. łuż. VEB/Hac

15 84 LIV 27 A 0,64 0,53 0,23 owalny nieckowaty 85 LIV 15 B 0,24 0,22 0,04 owalny nieckowaty 86 XLIV/ LIV 96/6 D/B 1,10 0,86 0,20 owalny nieckowaty 87 XLIV 96 D 0,50 0,50 0,10 kolisty nieckowaty 88 XLIV 87 BD 0,60 0,50 0,13 owalny wannowaty 89 XLIV/ LIV 96/6 D/B 0,78 0,76 0,14 kolisty nieckowaty 90 XLIV 68 C 0,70 0,52 0,13 owalny nieregularny 91 LIV 17 C 0,68 0,63 0,36 kolisty nieckowaty 92 LIV 17 C 0,68 0,33 0,10 owalny nieckowaty 93 LIV 17 A 0,76 0,75 0,20 kolisty nieckowaty 94 LIV 7 C 1,08 0,82 0,22 owalny nieckowaty 95 LIV 6/7 D/C 1,10 0,82 0,20 nieregularny nieckowaty 96 LIV 6 D 1,10 0,80 0,18 owalny nieckowaty 97 LIV 7 A 1,10 0,71 0,22 owalny nieckowaty 98 XLIV 98 C 1,90 1,66 0,37 gruszkowaty nieckowaty 99 XLIV 88 C 0,92 0,90 0,26 kolisty nieckowaty 100 XLIV 88 C 0,72 0,52 0,2 owalny nieregularny jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym jednorodne jednorodne dołek posłupowy jama k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac dołek posłupowy k. łuż. VEB/Hac jama k. jastorfska dołek posłupowy k. jastorfska jama dołek posłupowy jama dołek posłupowy dołek posłupowy k. jastorfska k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac 15

16 101 XLIV 88 C 0,78 0,62 0,31 owalny nieckowaty XLIV 88 C 0,96 0,82 0,26 nieregularny nieregularny 104 XLIV 79 BD 1,60 0,86 0,28 nieregularny nieregularny 105 XLIV 98/99 D/C 1,14 0,76 0,17 owalny nieckowaty 106 LIV 8 CD 0,66 0,66 0,14 nieregularny nieckowaty 107 LIV 18 BD 0,54 0,50 0,13 kolisty nieckowaty 108 XLIV 90 A 1,64 1,64 0,45 kolisty wannowaty 109 XLV 71 C 0,66 0,61 0,14 owalny nieregularny 110 XLV 71 AC 1,24 0,86 0,14 nieregularny nieckowaty 111 XLIV 80 D 0,92 0,86 0,26 gruszkowaty nieckowaty 112 XLIV 90 B 1,60 1,44 0,50 owalny nieregularny 113 XLV 81 A 1,46 1,06 0,43 nieregularny nieregularny 114 XLIV 90 B 1,84 1,34 0,37 nieregularny nieregularny sondaż jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne dołek posłupowy dołek posłupowy k. jastorfska k. łuż. VEB/Hac jama k. łuż dołek posłupowy k. łuż. VEB/Hac kość jama k. łuż. VEB/Hac 115 jw.. jw.. jw.. jw.. jw.. jw.. jw.. jw.. jw XLIV 90 BD 0,86 0,44 0,28 nieregularny nieckowaty 117 XLIV 90 B 0,22 0,20 0,04 owalny nieckowaty 118 XLIV 100 A 1,16 0,64 0,11 owalny nieckowaty jednorodne jednorodne 16

17 119 XLIV 99 D 0,78 0,62 0,12 owalny nieckowaty 120 LIV 9 C 1,12 0,88 0,30 nieregularny wannowaty 121 LIV 19 A 0,40 0,37 0,09 nieregularny nieregularny 122 LIV 19 A 0,90 0,76 0,36 nieregularny nieckowaty jednorodne jednorodne jama k. jastorfska jama k. łuż 17

18 Tabela 2. Święte, gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów. V EPOKA BRĄZU I OKRES HALSZTACKI C OKRES HALSZTACKI D I WCZESNY OKRES LATEŃSKI MŁODSZY OKRES PRZEDRZYMSKI Faza zasiedlenia chata dom szałas półziemian ka ziemianka zagroda jama Funkcja obiektu jama zasobowa dół posłupowy KULTURA ŁUŻYCKA KULTURA ŁUŻYCKA KULTURA JASTORFSKA rów studnia dół wapienny glinianka WSPÓŁCZESNOŚĆ 1 1 NIEOKREŚLONE dymarka mielerz piec krąg palenisko SUMA SUMA

19 Spis tabel, map i planów Spis tabel Tabela 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów nieruchomych. Spis map Mapa 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 22. Lokalizacja stanowiska na trasie budowy południowej obwodnicy Stargardu Szczecińskiego, w ciągu drogi krajowej nr 10. Mapa 2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 22. Lokalizacja stanowiska. Skala 1: Spis planów Plan 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 22. Plan sytuacyjno-wysokościowy z zasięgiem stanowiska. Plan 2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 22. Plan sytuacyjno-wysokościowy stanowiska z naniesioną siatką arową oraz przebadanymi arami. Plan 3. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan 22. Rozkład obiektów nieruchomych. 19

20

21

22

23

24

25 Henryk Machajewski Osadnictwo ludności kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu i okresu halsztackiego ludności jastorfskiej

26 Wstęp Charakterystyka źródeł Na stanowisku 22 w miejscowości Święte stwierdzono na obszarze około 1 ha pozostałości po osadzie ludności kultury łużyckiej oraz kultury jastorfskiej z młodszego okresu przedrzymskiego. Odkryto tam łącznie 122 obiekty nieruchome. Z tej grupy, na podstawie cech technicznych znajdującej się w nich ceramiki naczyniowej, 12 obiektów łączy się z kulturą łużycką, a 10 z jastorfską. Wszystkie z wymienionych, pomimo sygnalizowanej złożoności w procesie ich pojawiania się na stanowisku, znamionuje jednorodność kulturowa. Ich wypełniska stanowią treść pierwotną nieznacznie tylko przemieszaną z wypełniskiem warstwy. Nie zauważa się nawarstwiania obiektów. Metody analizy materiałów archeologicznych Zbiór fragmentów ceramiki poddano trójstopniowej analizie. Wpierw wyodrębniono formy naczyń. Podstawą do ich wydzielenia były wskaźniki szerokościowo wysokościowe, zwłaszcza stosunek R1: H1, R3:H1 oraz R1:R3 i R2:R4. Efektem tych zabiegów było wydzielenie poszczególnych grup naczyń. Kolejnym etapem była analiza zdobnictwa. Zwrócono uwagę na element zdobniczy i wątek zdobniczy (por. Machajewski, Pietrzak 2004, s. 95). Ostatnim etapem była analiza cech technicznych ceramiki. Zwrócono uwagę na grubość ścianek naczynia, fakturę powierzchni, przełom, domieszkę, barwę. Na tej podstawie wydzielono grupy techniczne ceramiki. Dokumentację źródłową dotyczącą ceramiki zestawiono w tabelach. 1. Osada ludności kultury łużyckiej Z osadą tą łączy się 12 obiektów oraz 396 fragmentów ceramiki i grudki polepy Analiza form kulturowych 21

27 Typologia ceramiki Nawiązując do typologii naczyń kultury łużyckiej pochodzących z Pomorza Zachodniego (Wesołowski 1983) i Wielkopolski Zachodniej (Kaczmarek 2002) wydzielono trzy grupy naczyń. Grupa A dzbany, naczynia o formie podobne do waz, ale z uchwytem (tabl. II: 4), Grupa B garnki, naczynia spełniające warunki H1>R1 (tabl. II: 1) Grupa C misy, naczynia spełniające warunki R1:H1> 2,0 Grupa D kubki, naczynia spełniające warunki R1>H1 i R3>H1, zaopatrzone w ucho (tabl. II: 5). Naczynia grupy A w kulturze łużyckiej na Pomorzu Zachodnim są spotykane w okresie od V okresu epoki brązu aż po rozwinięte etapy okresu halsztackiego (Kostrzewski 1958, s. 222, ryc. 188; Wesołowski 1983, s. 368, ryc. 115: 38). Zauważa się jednak, że okaz ze Świętego zaopatrzony jest już w uchwyt taśmowaty wyciągnięty jedynie do wysokości krawędzi wylewu, co może znamionować cechy stylistyczne charakterystyczne raczej dla rozwiniętych etapów okresu halsztackiego (por. Uciechowska Gawron 2007, s. 117, ryc. 12: 4). Z kolei naczynia grupy B reprezentują okazy spotykane w V okresie epoki brązu, częściej jednak dopiero na początku okresu halsztackiego, na co wskazuje nie tyle jego forma, ale zwyczaj zdobienia górnej krawędzi wylewu poprzecznymi liniami (por. Uciechowska Gawron 2007, s. 120, ryc. 15: 1). Grupa C jest reprezentowana jedynie przez małą misę z brzegiem zagiętym do wewnątrz, zdobiona niemal na całej powierzchni wątkiem paznokciowym. W kulturze łużyckiej na Pomorzu Zachodnim podobne naczynia są spotykane w V okresie epoki brązu oraz w okresie halsztackim (Uciechowska Gawron 2007, s. 120, ryc. 15: 5). Wreszcie grupa D, kubki, w kulturze łużyckiej należą do okazów wyjątkowo często reprezentowanych niemal przez całej dzieje tej kultury (Kostrzewski 1958, s.128, ryc. 95: 3; Uciechowska Gawron 2007, s. 116, ryc. 11: 1) Zdobnictwo Odsetek fragmentów naczyń pokrytych zdobnictwem jest niewielki. Wydzielono następujące wątki zdobnicze. I. Wątek paznokciowy (tabl. I: 3) II. Wątek linii zygzakowatej w połączeniu z poziomą (tabl. II: 2) III. Wątek wieloliniowych zygzaków (tabl. I: 4). 22

28 Wydzielone wątki zdobnicze uznać można w kulturze łużyckiej za charakterystyczne dla okresu od IV okresu epoki brązu aż po rozwinięte etapy okresu halsztackiego (Kaczmarek 2002, s ; Uciechowska Gawron 2007, s ) Mikromorfologia W mikromorfologii naczynia uwzględniono jedynie odmienności w uformowaniu wylewu. Wydzielono dwa jedynie typy wylewów. Typ I wylew wygięty na zewnątrz nie pogrubiony o krawędziach zaokrąglonych (tabl. I: 3) Typ II wylew wygięty na zewnątrz nie pogrubiony o krawędzi górą ściętej (tabl. I: 7). Typ III wylew wygięty na zewnątrz górą zwężający się (tabl. II: 4). Ogólna liczba zachowanych fragmentów wylewów jest niewielka. Wynosi ona jedynie 8 okazów. Trudno, zatem na tej podstawie formułować daleko idące wnioski. Generalnie, obydwa typy wylewów są charakterystyczne dla naczyń kultury łużyckiej spotykanych w V okresie epoki brązu i w okresie halsztackim Ogólne cechy techniczne naczyń ceramicznych Analizując cechy techniczne ceramiki zwrócono uwagę na następujące jej elementy: (a) grubość ścianek naczynia 3 kategorie; do 0,6 cm, od 0,7 do 0,9 cm, powyżej 0,9 cm; (b) przełom 3 kategorie; jedno dwu i trójbarwne, (c) granulacja domieszki; 4 kategorie; drobna 1-2 mm, średnia 3-4 mm, gruba 5-6 mm, bardzo gruba powyżej 6 mm, (d) faktura 6 kategorii; zagładzana, chropowacona, szorstka, wygładzana, gładka, wyświecana, (e) barwa 6 kategorii; ceglasta, jasnobrunatna, ciemnobrunatna, szara, ciemnoszara, czarna. Na podstawie tych cech zbiór 396 fragmentów ceramiki podzielono na trzy grupy techniczne. Grupa I ceramika cienkościenna o grubości do 0,6 cm, w przełomie jednobarwna, wyjątkowo dwubarwna, z domieszką drobną w postaci piasku zmieszanego z tłuczniem. Faktura powierzchni jest gładka, natomiast barwa jest ciemnoszara lub czarna. Grupa II ceramika średniościenna o grubości od 0,7 do 0,9 cm, w przełomie dwubarwna, z domieszką średnią w postaci piasku. Faktura powierzchni jest gładka, wyjątkowo chropowacona lub zagładzana, natomiast barwa jest ciemnobrunatna rzadziej jasnobrunatna. Grupa III ceramika grubościenna o grubości powyżej 0,9 cm, w przełomie dwubarwna, z domieszką średnią w postaci piasku. Faktura powierzchni jest chropowacona, natomiast barwa ciemnobrunatna. 23

29 Najwięcej było ceramiki grupy II (235 60, 9 %), znacznie mniej było grupy III (120-31,1 %), śladowo natomiast odnotowano grupę I (41 8 %). Tabela 3. Grubość ścianek naczynia Grubość ścianek naczynia liczba do 0,6 cm 31 od 0,7 do 0,9 cm 245 powyżej 0,9 cm 120 razem 396 Tabela 4. Przełom ścianek naczynia Przełom ścianek naczynia liczba jednobarwny 18 dwubarwny 298 trójbarwny 80 razem 396 Tabela 5. Granulacja w naczyniach ceramicznych Granulacja w naczyniach ceramicznych liczba 1 2 mm mm mm 140 powyżej 6 mm --- razem 396 Tabela 6. Faktura powierzchni naczynia Faktura powierzchni naczynia liczba zagładzana 9 chropowacona 198 szorstka 87 wygładzana 42 gładka 70 wyświecana --- razem

30 Tabela 7. Barwa powierzchni naczynia Barwa powierzchni naczynia liczba ceglasta --- jasnobrunatna 178 ciemnobrunatna 112 szara 34 ciemnoszara 52 czarna 20 razem Obiekty zabudowy osady Wśród 12 obiektów wydzielono 1 palenisko (obiekt 72), 3 jamy gospodarcze (obiekt 98, 105, 108) oraz 8 dołków posłupowych (obiekty 82, 87, 93, 99, 100, 103, 106, 121) Paleniska Do tego typu zaliczono obiekt 72, w poziomie nieregularny owal o wymiarach 1,20 x 0,80 m, w przekroju nieckowaty miąższości 0,54 m. Wypełnisko tworzyły kamienie osadzone w spaleniźnie i ciemnobrunatnym piasku próchnicznym oraz fragmenty naczyń ceramicznych. Był to zapewne obiekt wolnostojący (tabl. IV: obiekt 72) Jamy gospodarcze Wydzielono, kierując się kryterium ich wielkości i formy (por. Affelski, Ignaczak 2009), 3 obiekty tego typu (obiekt 98, 105, 108). W poziomie były kształtu nieregularnego owalu o wymiarach od 1,18 x 0,82 m do 1,7 x 1,6 m, w przekroju nieckowate miąższości do 0,5 m. Ich wypełnisko tworzył ciemnobrunatny piasek próchniczny przemieszany (obiekt 108) z kamieniami i licznymi fragmentami naczyń ceramicznych (tabl. IV: obiekt 108). 25

31 Dołki posłupowe Zaliczono tu 8 obiektów, w poziomie kształtu nieregularnego owalu o wymiarach od 0,50 x 0,48 m do 0,90 x 0,80 m, w profilu nieckowate głębokości do od 0, 10 do 0,22 m. Wypełnisko tworzyła jasnobrunatna próchnica lekko spiaszczona Chronologia osady Jedyną datującą cechą kulturową łączoną z osadą kultury łużyckiej jest ceramika naczyniowa. Analizując jej chronologię zauważono, że zbiór ten, z perspektywy przemian stylistycznych ceramiki w dorzeczu dolnej i środkowej Odry jest stosunkowo homogeniczny w tym sensie, że odzwierciedla cechy charakterystyczne dla V okresu epoki brązu i początku okresu halsztackiego (por. Kaczmarek 2008, s ) Rozplanowanie i charakter osady Wyniki analizy chronologii materiału ruchomego oraz chorologii elementów zabudowy uzasadniają przypuszczenie, ze była to osada o jednofazowej zabudowie, zajmująca obszar około 0,3 ha. Znaczne rozrzedzenie odkrytych pozostałości po zabudowie uniemożliwiają wyznaczenie reguł zabudowy osiedla. Przypuszczać można jedynie, że wyraźniejsze skupienie obiektów łużyckich znajdowało się w zachodniej części odkrytego obszaru stanowiska. Niewykluczone, że obiekty te mogły stanowić fragment rozleglejszego skupienia znajdującego się juz poza pasmem poddanemu badaniu archeologicznemu (por. Affelski, Ignaczak 2008, s. 20, ryc. 4). 2. Osada ludności kultury jastorfskiej Z osadą łączy się 10 obiektów oraz 146 fragmentów ceramiki, szczątki kostne zwierząt i bryłki polepy Analiza form kulturowych 26

32 Typologia ceramiki Z osadą tej grupy łączy się jedynie 146 fragmentów naczyń ceramicznych. Nawiązując do typologii naczyń z okresu przedrzymskiego w dorzeczu dolnej Odry i w Wielkopolsce opracowanych przez R. Wołągiewicza (1981) oraz H. Machajewskiego i R. Pietrzaka (2004). wydzielono następujące grupy naczyń. Grupa A misa ostroprofilowana z brzegiem wygiętym skośnie na zewnątrz (tabl. I: 2) Grupa B naczynie garnkowate z brzegiem zagiętym do wewnątrz (tabl. I: 1) Grupa C - naczynie jajowate z brzegiem nieznacznie wygiętym na zewnątrz (tabl. III: 1) Grupa D naczynie zbliżone do baniastego z brzegiem wygiętym na zewnątrz (tabl. III: 2). Naczynia grupy A stanowią klasyczną formę w grupie dolnonadodrzańskiej kultury jastorfskiej charakterystyczną dla II fazy jej rozwoju, a więc dla fazy A1 młodszego okresu przedrzymskiego (Wołągiewicz 1981, s. 193, tabl. XXVII: 23; Wołągiewicz 1983, s. 507, ryc. 203: 2, 4). Z kolei naczynia grupy B w kulturze jastrofskiej, być może tradycjami sięgające jeszcze stylistyki okresu halsztackiego, spotykane były niemal przez cały okres rozwoju tej kultury (Wołągiewicz 1983, s. 508, ryc, 204: 7; Machajewski, Pietrzak 2004, s. 114, tabl. VI: 2). Natomiast naczynia grupy C stanowią w kulturze jastorfskiej formę charakterystyczną dla II fazy jej rozwoju, datowaną na fazę A1 młodszego okresu przedrzymskiego (Wołągiewicz 1983, s. 510, ryc. 205: 7). Wreszcie naczynia grupy D uznaje się za typowe na niemal całym obszarze kręgu jastorfskiego dla jej fazy Ripdorf i Seendorf (faza A1 A3). Należą do naczyń wyjątkowo często w tym czasie spotykanych (por. Machajewski, Pietrzak 2004, s.111, tabl. III) Zdobnictwo Nie dysponujemy żadnymi informacjami w związku ze zdobieniem naczyń, jakkolwiek w kulturze jastorfskiej są spotykane naczynia wykonywane w nurcie zdobnictwa wywodzącego się z tradycji halsztackiej oraz kręgu kultury typu Kraghede (Wołągiewicz 1981, s. 193, tabl. XXVII). 27

33 Mikromorfologia W mikromorfologii naczyń uwagę zwrócono jedynie na wylewy. Dysponowano zbiorem zaledwie 5 egzemplarzy. W zbiorze tym wydzielono następujące typy. Typ I wysoki wylew wygięty skośnie na zewnątrz o krawędzi zaokrąglonej (tabl. I: 2) Typ II niski wylew wygięty na zewnątrz od strony wewnętrznej facetowany (tabl. III: 2) Typ III - niski wylew nieznacznie pogrubiony o krawędzi górą ściętej (tabl. III: 1). Wszystkie wylewy stanowią klasyczne przykłady dla naczyń ceramiki kultury jastrofskiej datowanych na II faze jej rozwoju, a więc na fazę A1 młodszego okresu przedrzymskiego (Machjaewski, Pietrzak 2004, s ) Ogólne cechy techniczne naczyń ceramicznych Analizując cechy techniczne ceramiki zwrócono uwagę na następujące jej elementy: (a) grubość ścianki naczynia 2 kategorie; do 0,6 cm, od 0,7 do 0,9 cm, (b) przełom 2 kategorie; jedno - i dwubarwny, (c) granulacja domieszki 2 kategorie; drobna 1-2 mm, średnia 3-4 mm, (d) faktura 4 kategorie; chropowacona, szorstka, wygładzana, gładka, (e) barwa 4 kategorie; jasnobrunatna, brunatna, szara, czarna. Na podstawie tych cech zbiór 146 fragmentów podzielono na dwie grupy. Grupa I ceramika cienkościenna o grubości do 0,6 cm, przełomie jednobarwnym, domieszce średniej w postaci piasku. Faktura powierzchni jest gładka lub wygładzana, barwa natomiast ciemnobrunatna. Grupa II ceramika średniościenna o grubości od 0,7 do 0,9 cm, przełomie dwubarwnym, domieszce drobnego lub średniego piasku. Faktura powierzchni jest chropowacona, szorstka i gładka, barwa natomiast jasnobrunatna i szara. Najwięcej było ceramiki grupy II (124 84,9 %), znacznie mniej I (22 15,1 %). Tabela 8. Grubość ścianek naczynia liczba do 0,6 cm 22 od 0,7 do 0,9 cm 124 razem

34 Tabela 9. Przełom ścianki naczynia liczba jednobarwny 34 dwubarwny 112 razem 146 Tabela 10. Granulacja domieszki liczba drobna 48 średnia 98 razem 146 Tabela 11. Faktura powierzchni naczynia liczba chropowacona 57 szorstka 42 wygładzana 10 gładka 5 razem 146 Tabela 12. Barwa powierzchni naczynia liczba jasnobrunatna 63 brunatna 47 szara 11 czarna 5 razem

35 2.2. Obiekty zabudowy osady Wśród 10 obiektów łączonych z osadą grupy gustowskiej wydzielono 6 jam gospodarczych (obiekty nr 74, 76, 77, 79, 94, 120) oraz 4 dołki posłupowe (obiekty nr 78, 95, 97, 101) Jamy gospodarcze Kierując się kryterium formy i wielkości (Jurkiewicz, Machajewski 2008), jako jamy gospodarcze uznano obiekty: 74, 76, 77, 79, 94, 120. W poziomie były to nieregularne owale lub prostokąty o wymiarach od 1,09 x 0,98 m do 1,02 x 1,16 m, w profilu nieckowate lub prostokątne, o głębokości dochodzącej do 0,4 m. Ich wypełniska tworzył brunatny piasek próchniczny (tabl. V: obiekt 74, 76, 77, 79) Dołki posłupowe Do tego typu zaliczono obiekty 78, 95, 97, 101. W poziomie były nieregularnie owalne o wymiarach od 0,89 x 0,70 m do 0,96 x 0,80 m, w profilu nieckowate, o głębokości do 0,20 m. Ich wypełnisko tworzył jasnobrunatny piasek próchniczny Chronologia osady Jedyną datującą cechą kulturową łączoną z osadą kultury jastorfskiej jest ceramika naczyniowa. Analizując jej chronologię zauważono, że zbiór ten z perspektywy przemian stylistycznych ceramiki w dorzeczu dolnej Odry jest homogeniczny. Odzwierciedla on, bowiem cechy tradycji fazy ripdorfskiej omawianego ugrupowania, datowanej na fazę A1 młodszego okresu przedrzymskiego. Tradycję tę reprezentują zwłaszcza naczynia grupy A, C i D, natomiast naczynia grupy B nawiązują jeszcze do wcześniejszych nurtów sięgających okresu halsztackiego. Na tej podstawie można zakładać, że pozyskany zbiór ceramiki naczyniowej pochodził z II fazy rozwojowej grupy nadodrzańskiej kultury jastrofskiej datowanej na stadium A1 młodszego okresu przedrzymskiego (Wołągiewicz 1981, s. 193, tabl. XXVII). 30

36 2.4. Rozplanowanie i charakter osady Wyniki analizy chronologicznej ceramiki oraz chorologii rozmieszczenia obiektów łączonych z kulturą jastorfską uzasadniają przypuszczenie, że była to osada o jednofazowej zabudowie zajmująca obszar około 0,4 ha. Sposób rozmieszczenia obiektów na odkrytym fragmencie osiedla uniemożliwia określenie sposobu jej rozplanowania. Wyraźne skupienie obiektów jastorfskich znajduje się w centralno zachodniej części odkrytego stanowiska. Zakończenie Odkryte pozostałości po dawnym osadnictwie w miejscowości Święte, stan. 22, na tle dziejów osadnictwa ludności kultury łużyckiej, a także jastorfskiej, ująć można w sposób następujący. Osadę kultury łużyckiej w dorzeczu dolnej Odry synchronizować należy zapewne z dziejami jej grupy zachodniopomorskiej, funkcjonującej w okresie od III po V okres epoki brązu lub nawet po początek okresu halsztackiego (Wołągiewicz 1986). Rozproszenie tego osadnictwa powiązane było z procesem formowania się wczesnego horyzontu osadnictwa kultury jastorfskiej w dorzeczu dolnej Odry reprezentowanego przez grupę/horyzont marianowicki (Wołągiewicz 1986; Machajewski 2006 b, s ). I właśnie z rozwiniętymi etapami funkcjonowania tej kultury łączyć należy przedmiotową osadę. Jej rozwój nastąpił w dobie upowszechniania się kultury jastorfskiej na Pomorzu Zachodnim, sięgającej na wschód aż po dorzecze Parsęty, i wkraczającej do Wielkopolski północnej (Machajewski 1999, s. 241). 31

37 Wykaz tabel Tabela 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych kultury łużyckiej (VEB i HaC) oraz jastorfskiej wraz z ich zawartością i funkcją. Tabela 2. Kunowo, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 31. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów nieruchomych kultury łużyckiej (VEB i HaC) oraz jastorfskiej. Tabela 3. Grubość ścianek naczynia (kultura łużycka) Tabela 4. Przełom ścianek naczynia (kultura łużycka) Tabela 5. Granulacja w naczyniach ceramicznych (kultura łużycka) Tabela 6. Faktura powierzchni naczynia (kultura łużycka) Tabela 7. Barwa powierzchni naczynia (kultura łużycka) Tabela 8. Grubość ścianek naczynia (kultura jastorfska) Tabela 9. Przełom ścianki naczynia (kultura jastorfska) Tabela 10. Granulacja domieszki (kultura jastorfska) Tabela 11. Faktura powierzchni naczynia (kultura jastorfska) Tabela 12. Barwa powierzchni naczynia (kultura jastorfska) Wykaz tablic Tablica I. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Wybór ceramiki kultury jastorfskiej (1 2 obiekt 77) i łużyckiej (3 7 obiekt 108). Rys. Ewa Pawlak. Tablica II. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Wybór ceramiki kultury łużyckiej (1 4 obiekt 108; 5 obiekt 87). Rys. Ewa Pawlak. Tablica III. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Wybór ceramiki kultury jastorfskiej (1 3 obiekt 78). Rys. Ewa Pawlak. Tablica IV. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 72 i 108 (kultura łużycka). Rys. Ewa Pawlak. Tablica V. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 74, 76, 77 i 79 (kultura jastofska). Rys. Ewa Pawlak. Wykaz fotografii Foto. 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 72 i

38 Foto. 2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 76 i 77. Foto. 3. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 78 i 79. Foto. 4. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 82 i 87. Foto. 5. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 93 i 94. Foto. 6. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 95 i 97. Foto. 7. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 98 i 99. Foto. 8. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 100 i 101. Foto.9. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 103 i 105. Foto. 10. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Rzuty poziome i profile obiektów 106 i

39 Tabela 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów obiektów nieruchomych kultury łużyckiej (VEB i HaC) oraz jastorfskiej wraz z ich zawartością i funkcją. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał zabytkowy Nr Szeroko Głębo ob. Długość Wypełnisko Funkcja Ha Ar Ćw. ść kość poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa inne [m] [m] [m] 72 LIV 26 BD 1,46 0,80 0,54 nieregularny nieckowaty palenisko 74 LV 2 C 1,14 1,04 0,29 nieregularny nieregularny 76 XLV 93 B 1,10 0,95 0,35 owalny nieregularny 77 XLV 93 B 1,21 0,98 0,52 owalny wannowaty 78 XLV 83 D 0,94 0,82 0,32 owalny nieckowaty 79 XLV 83 B 1,04 0,90 0,25 nieregularny nieckowaty 82 LIV 15 B 0,92 0,82 0,23 owalny nieregularny 87 XLIV 96 D 0,50 0,50 0,10 kolisty nieckowaty 93 LIV 17 A 0,76 0,75 0,20 kolisty nieckowaty 94 LIV 7 C 1,08 0,82 0,22 owalny nieckowaty 95 LIV 6/7 D/C 1,10 0,82 0,20 nieregularny nieckowaty 97 LIV 7 A 1,10 0,71 0,22 owalny nieckowaty 98 XLIV 98 C 1,90 1,66 0,37 gruszkowaty nieckowaty jednorodne dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym jednorodne Datowanie k. łuż. VEB/Hac jama k. jastorfska jama k. jastorfska kości zwierz. 13 kości jama dołek posłupowy k. jastorfska k. jastorfska jama k. jastorfska dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac jama k. jastorfska dołek posłupowy dołek posłupowy jama k. jastorfska k. jastorfska k. łuż. VEB/Hac 34

40 99 XLIV 88 C 0,92 0,90 0,26 kolisty nieckowaty 100 XLIV 88 C 0,72 0,52 0,2 owalny nieregularny 101 XLIV 88 C 0,78 0,62 0,31 owalny nieckowaty 103 XLIV 88 C 0,96 0,82 0,26 nieregularny nieregularny 105 XLIV 98/99 D/C 1,14 0,76 0,17 owalny nieckowaty 106 LIV 8 CD 0,66 0,66 0,14 nieregularny nieckowaty 108 XLIV 90 A 1,64 1,64 0,45 kolisty wannowaty 120 LIV 9 C 1,12 0,88 0,30 nieregularny wannowaty 121 LIV 19 A 0,40 0,37 0,09 nieregularny nieregularny jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy dołek posłupowy jama dołek posłupowy kość jama k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac k. jastorfska k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac k. łuż. VEB/Hac jama k. jastorfska jama k. łuż. VEB/Hac 35

41 Tabela 2. Święte, gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji obiektów nieruchomych kultury łużyckiej (VEB i HaC) oraz jastorfskiej. V EPOKA BRĄZU I OKRES HALSZTACKI MŁODSZY OKRES PRZEDRZYMSKI Faza zasiedlenia chata dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy Funkcja obiektu KULTURA ŁUŻYCKA KULTURA JASTORFSKA rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji palenisko SUMA SUMA

42 Tabl. I. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22 Wybór ceramiki kultury jastorfskiej (1,2) i łużyckiej (3 7). 37

43 Tabl. II. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22 Wybór ceramiki kultury łużyckiej 38

44 Tabl. III. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22 Wybór ceramiki kultury jastorfskiej. 39

45 Tabl. IV. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22 Rzuty poziome i profile obiektów 72 i 108 (kultura łużycka). 40

46 Tabl. V. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22 Rzuty poziome i profile obiektów 74, 76, 77 i 79 (kultura jastorfska). 41

47 42

48 43

49 44

50 45

51 46

52 47

53 48

54 49

55 50

56 51

57 Jakub Affelski Marcin Ignaczak Osadnictwo ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego D i wczesnego okresu lateńskiego

58 Uwagi wstępne Na stanowisku odkryto 12 obiektów kultury łużyckiej (KŁ), a także 283 fragmenty ceramiki naczyniowej. Analizą objęto wszystkie relikty osadnictwa KŁ. W sytuacjach tego wymagających, głównie przy charakterystyce obiektów nieruchomych i ceramiki, starano się stosować sformalizowane systemy opisu. W przypadku obiektów wiązało się to z jednoznaczną kwalifikacją do grupy funkcjonalnej, natomiast w przypadku ceramiki z zastosowaniem kwantyfikatorów cech na wszystkich poziomach analizy techno-stylistycznej. 1. Charakterystyka obiektów nieruchomych Na terenie objętym badaniami zlokalizowano 12 obiektów związanych z osadnictwem ludności KŁ. Reprezentują one najliczniejszą grupę tego rodzaju form osadowych, jakimi są jamy gospodarcze. Szczegółowa charakterystyka morfometryczna obiektów została przedstawiona w tabeli 1. W niniejszym opracowaniu zdecydowano się na podział obiektów wziemnych (głownie jam gospodarczych) zaproponowany przez Sylwestra Czopka (Czopek 2007). W ocenie autorów jest on stosunkowo obiektywną i czytelną formą analizy tego typu źródeł (Tabela 2). Wynika to z faktu, iż dotychczas stosowane systemy klasyfikacji obiektów osadowych KŁ, zaproponowane przez J. Michalskiego (1983), akcentują głownie ich pierwotną funkcję, trudną jednak do rekonstrukcji w przypadku jam gospodarczych (Czopek 2007, s. 174) Jamy gospodarcze W obrębie tej kategorii mieszczą się wszystkie zarejestrowane na stanowisku obiekty KŁ. Ze względu na niewielki zasób informacji, umożliwiający ich szczegółowe poznanie, w literaturze przedmiotu, określane są one jako: jamy gospodarcze, jamy zasobowe, jamy spichlerzowe, wybierzyska surowców, glinianki, piwniczki, składy surowca, ślady po konstrukcjach naziemnych, rowy itd. (Bönisch 2004; Czopek 2007; Ignaczak 2004a; Marchelak 2003; Michalski 1983; Muzolf 2002; Szamałek 1987 i inni). 53

59 Analiza szczegółowa form obiektów Cechy kierunkowe w interpretacji obiektów to: formy kształtu rzutu poziomego oraz pionowego. W założeniach tego typu analiza jest etapem przygotowawczym do podjęcia próby określenia szczegółowej funkcji jam gospodarczych Kształt rzutu poziomego Wyodrębnione na stanowisku Święte 22 jamy gospodarcze posiadały plan płaski, który zamykał się w dwóch kategoriach kształtu owalnej [typ II] i nieregularnej [typ IV] (Tabela 2). Cecha ta nie ma bezpośredniego przełożenia na zmienność w czasie i przestrzeni, a wiec nie możemy uznać jej za cechę diagnostyczną (Ignaczak 2004a, s. 101). Powierzchnia obiektów oscylowała od ok. 0,37 m 2 do ok. 2,8 m 2, szczegółowe dane morfo-metryczne przedstawione zostały w tabeli Kształt oraz struktura rzutu pionowego Profile obiektów zostały sklasyfikowane w obrębie 2 podstawowych kategorii kształtu: nieckowaty (A) i nieregularny (I) (Tabela 2). Miąższość obiektów tego typu wahała się w przedziale od 0,05 m do 0,68 m. Kategorią dominującą jest obiekt o przekroju nieckowatym. Według niektórych badaczy, zasypisko w kształcie niecki jest wypadkową długiego procesu niwelacji i bardzo rzadko jego forma jest bezpośrednim odzwierciedleniem pierwotnego wyglądu obiektu. W związku z zarysowanym faktem konstrukcje te mogą być w ograniczonym zakresie wykorzystywane do celów porównawczych (Kadrow 1991, s. 22; Ignaczak 2004a, s. 101). Układ warstw konsystencyjnych w obrębie jam gospodarczych zamyka się w dwóch kategoriach:, jednorodne i wielowarstwowe,. Dominującym układem jest zasypisko jednorodne 10 obiektów. 54

60 Analiza i charakterystyka poszczególnych typów bazowych jam gospodarczych 1 Typ II A - cechy formalne: rzut owalny, profil nieckowaty zarejestrowano 3 obiekty; Typ IV A - cechy formalne: rzut nieregularny, profil nieckowaty zarejestrowano 2 obiekt; Typ IV I - cechy formalne: rzut nieregularny, profil nieregularny zarejestrowano 7 obiektów; Próba interpretacji funkcjonalnej jam gospodarczych Jamy gospodarcze to grupa obiektów najtrudniejsza do klasyfikacji funkcjonalnej ze względu na wymienione wcześniej ograniczenia interpretacyjne. Niewielka pula informacji uniemożliwia w większości przypadków precyzyjne określenie funkcji obiektu, a wszelkie takie próby opierają się na dodatkowych informacjach dotyczących zawartości zasypiska lub specyficznych konstrukcji jego wnętrza Obiekty o charakterze zasobowym, magazynowym? W literaturze przedmiotu wymienia się kategorię obiektów osadowych, określaną jako: jamy spichlerzowe. Charakteryzują się one formą profilu w kształcie odwróconego trapezu (typ E) o niejednorodnym charakterze i odpowiedniej miąższości (często przekraczającej jeden metr por. Bönish 2004, s. 102, 103). Stosunek powierzchni do głębokości jest zmienny i uzależniony od czynników zewnętrznych takich jak poziom wód gruntowych, czy stan zachowania obiektu (Bönish 2004, s.102). Ograniczenie obiektów spichlerzowych do trapezowatej (typ E) formy profilu jest dużym uproszczeniem. Nierzadko odzwierciedleniem form zasobowych są profile czworokątne, U-kształtne, a czasami i nieckowate. Na analizowanym stanowisku do tej kategorii zabytków, na bazie cech morfometrycznych, można zaliczyć obiekty: 4, 8, 11 (Tabl. 1), 57, 66 (Tabl. 1). 1 Szczegółowa analiza opisowa znajduje się w tabeli 1. 55

61 Wnioski Ubogi zbiór obiektów reprezentujących osadnictwo KŁ na stanowisku Święte 22 oraz słabo rozpoznany ich mało czytelny układ przestrzenny, powoduje, że wszelkie rozważania na temat funkcji odkrytych źródeł jest bardzo trudny, a czasami wręcz niemożliwy. Tylko w przypadku pięciu obiektów, możemy na podstawie ich cech morfo-metrycznych wnioskować iż mogły one spełniać funkcje magazynową. Niemniej jednak, w ocenie autorów, opisane trudności nie pozwalają traktować tej hipotezy ze stuprocentową pewnością. 2. Źródła ruchome Najliczniejszą grupę znalezisk stanowi ceramika naczyniowa. Szczegółową specyfikację tych kategorii źródeł zawiera tabela Ceramika naczyniowa, specyfikacja informacji Studia nad ceramiką przeprowadzono wykorzystując dane na temat dwóch systemów wytwórczości ceramicznej: stylistycznego (morfologia + zdobnictwo) oraz technicznoużytkowego (technologia). Większą jednoznaczność przy opisie konkretnych cech gwarantowała formalizacja, więc w dalszych częściach wywodu korzystano z gotowych już metod, powstałych przy okazji badania bliskich przestrzennie materiałów osadowych pochodzących z epok neolitu i brązu Makromorfologia Wyodrębniono osiem podstawowych typów naczyń, które stały się podstawą dalszych badań, korzystając ze schematu analitycznego wypracowanego w studiach nad KŁ z obszaru Kujaw i Wielkopolski Wschodniej oraz badań źródłowych m.in. nad materiałami z Pomorza Zachodniego (Ignaczak 2002, s ; Ignaczak, Affelski 2009). Rejestr prezentowanych tamże typów jest w pełni adekwatny dla badania naczyń na stanowisku 22 w miejscowości Święte. Wyodrębniono następujące warianty naczyń: I kubki, czerpaki, II dzbany, III amfory, IV misy, V garnki, VI wazy, VII puchary, VIII talerze (szczegółowe definicje por. Ignaczak 2002, s ; Ignaczak 2004, s. 158). 56

62 W zdefiniowanym w ten sposób schemacie mieszczą się wszystkie odkryte na stanowiskach naczynia. W tabeli 4 przedstawione są poszczególne typy pochodzące z obiektów istotnych analitycznie. Skorelowanie tych wniosków z danymi na temat zdobnictwa powinno pozwolić na wydzielenie typów charakterystycznych dla poszczególnych faz rozwojowych kultury łużyckiej na stanowiskach objętych badaniami Zdobnictwo Wykorzystywano interkulturowy schemat opisu cech zdobnictwa autorstwa A. Kośko (1981, s ). Za szczególnie istotne dla rozważań chronologicznych uznano wszystkie wątki powstałe przy użyciu elementu zdobniczego guzów plastycznych. Szczegółową prezentację ilościową wszystkich wątków zdobniczych udokumentowanych na badanych stanowiskach zamieszczono w tabeli Mikromorfologia Niemierzalne części naczyń (definiowane poprzez cechy mikromorfologii) opisano na podstawie frekwencji typów: krawędzi wylewów (wg schematu Kośko 1981, s. 33), den (wg schematu Czebreszuka 1987, s ; wersja poprawiona Czebreszuk, Kośko, Szmyt 2006, s. 57, ryc. 3.6) oraz uch (wg schematu Kośko Czebreszuk, KośkoM. Szmyt 2006, s. 55, ryc. 3.5) w poszczególnych zespołach (tabela 4). Pozostałe informacje dotyczące morfologii naczyń przedstawiono w kolejnych etapach analizy, łącząc poszczególne typy z wyodrębnionymi jednostkami chronologicznymi. Najpewniej formowanie zwieńczeń naczyń, jak i uchwytów oraz den na tym etapie wytwórczości zostaje podporządkowane funkcji naczynia. Informacje te poświadczają zbiory pochodzące z badanego stanowiska, gdzie np. dużej liczbie naczyń w typie garnka/pucharu (typy V i VII) odpowiadały zwieńczenia opisywane jako wariant k oraz d charakteryzujący się prostym ścięciem wylewu naczynia lub profilowanym u góry krawędzią. Uwagę zwraca też wysoka frekwencja krawędzi o typie ścianek 18, co odpowiada formom o wylewie profilowanym na zewnątrz (tzw. naczynia tulipanowate). 57

63 Technologia W niniejszej pracy zastosowano model opisu cech technologicznych używany w badaniach kujawskich społeczności pradziejowych (Józwiak, Ignaczak, Domaradzka 2009, por. wersja wyjściowa Czebreszuk 1996, s ). Odnosi się on do znanej propozycji systemowego ujęcia technologii naczyń, w ramach systemu technicznego społeczeństw pradziejowych (Czerniak, Kośko 1980). Definiowane w ramach tego systemu są wszystkie czynności podjęte w trakcie wytwarzania naczyń, takie jak: a przygotowanie masy ceramicznej, b wylepienie naczynia oraz c wypalenie gotowej formy. W ramach tych czynności opisujemy: aa rodzaj domieszki, ab granulometrię domieszki, ac ilość domieszki, ba grubość naczynia, bb charakter wykończenia ścianki zewnętrznej, ca barwę wypału. Wszystkie te cechy przedstawione łącznie dla jednego naczynia opisują typ technologiczny I stopnia (tt I st.). Kumulacja takich typów w jednostki wyższego rzędu na podstawie podobieństwa cech pozwala definiować typy technologiczne II st (por. tabela 5). Obecnie wykorzystywany model jest wersją uszczegółowioną dla potrzeb studiów nad KŁ. Nawiązując do pomysłu periodyzacji technologicznej, system technologiczny KŁ umieszczono w ramach makrocyklu postwstęgowego (por. założenia: Czerniak, Kośko 1980, s ) i cyklu rozwinięto-brązowego (modyfikacja dotycząca epoki brązu Czebreszuk 1996, s ). Poczynione próby zdefiniowania schematu dla KŁ opierają się na propozycji J. Czebreszuka, poszerzając stworzoną przez niego listę typów technologicznych II stopnia (tt II st.) o związane z KŁ. Uszczegółowienia dotyczyły głównie sposobu potraktowania powierzchni zewnętrznej naczyń oraz kategoryzacji grup domieszek. Powstały w ten sposób rejestr uzupełnia istniejącą listę (Czebreszuk 1996, tab. 5) i pozwala na umieszczenie wytwórczości ceramicznej tego okresu w ramach cyklów IIa, IIb i IIc. Modyfikacje istniejącego schematu przedstawia tabela 5. Nowo zdefiniowane typy charakteryzują wytwórczość ceramiczną KŁ, a ich frekwencja w badanych zespołach z Wielkopolski, Kujaw, Mazowsza i Pomorza (por. Ignaczak, Affelski 2009) oscyluje w granicach 50%, pozostałe części zbioru każdorazowo można zapisać w systematyce wczesnobrązowej J. Czebreszuka (1996, s. 20). Nawiązanie do starszego systemu jest motywowane chęcią stworzenia ciągłego opisu tych cech kultury, ma to także uzasadnienie w konserwatywnym charakterze czynności technicznych wykonywanych w pradziejach przy wytwarzaniu naczyń (odwołanie do aspektu genezy kultury). Warto nadmienić, iż w systematyce KŁ nie są używane następujące typy 58

64 technologiczne II stopnia zdefiniowane przez J. Czebreszuka: 3, 10, 11, 20, 21, 27, 28, 30, 31, 32, 33. Zestawienie typów technologicznych KŁ w badanych zbiorach, oraz ich kwalifikację taksonomiczną zawiera tabela Chronologia Ustalenia chronologiczne oparto na obserwacji zmienności cech ceramiki naczyniowej, jedynej odpowiednio licznej kategorii źródeł ruchomych. Próby periodyzacji poprzedziły analizy homogenności poszczególnych układów osadniczych Badanie zwartości zespołów Utrwalony już schemat dla tego rodzaju zabiegów analitycznych opiera się na dwóch podstawowych czynnościach (por. Szmyt 2000, s. 231): (a) badaniu jedno/wielofazowości w obrębie stanowiska oraz (b) analizowaniu zwartości zespołów pochodzących z obiektów nieruchomych w przypadku osadnictwa wielofazowego. a. Przeprowadzone dla stanowiska w Świętem analizy techno-stylistyczne wykluczyły możliwość nakładania się na siebie kilku zróżnicowanych zestawów cech. Tak pod względem zdobniczym, jak i technologicznym badany zbiór może być traktowany jako zestaw jednoczasowy. Spotykane na naczyniach zdobnictwo zdradza cechy zwarte w ramach jednego horyzontu. Podobne wnioski można wysnuć na podstawie rozprzestrzenienia materiałów ruchomych w obrębie stanowiska (tabela 3). Występują one bowiem prawie na całym przebadanym obszarze. Największe skupiska pokrywają się z zasięgami stref wykorzystywanych gospodarczo i nie są reliktami wielokrotnego zasiedlenia. b. Prawdopodobnie osadnictwo pradziejowe na obszarze stanowiska charakteryzowała dynamika zmian czytelna na podstawie stratygrafii horyzontalnej. Powoduje to, iż układ źródeł w obiektach był praktycznie niezakłócony, a ewentualne domieszki materiału ruchomego innych kultur są łatwe do wyróżnienia. Przyjęto założenie, o homogenności źródeł zalęgających w obiektach. 59

65 3.2. Ocena taksonomiczna Szczegółowe analizy ceramiki pozwoliły na określenie datowników stylistycznych i technologicznych obserwowanych w poszczególnych zespołach. Wyróżniono jedną strukturę techno-stylistyczną odpowiadające młodszym zespołom okresu halsztackiego (okres HD) oraz wczesnemu okresowi lateńskiemu. Odpowiada to istniejącym w literaturze przedmiotu podziałom taksonomicznym, w których opisywana sekwencja datowana jest na schyłek KŁ (Kostrzewski 1958; Wesołowski 1983, 1993, 1995) Morfologia Badano rozprzestrzenienie typów o stosunkowo krótkiej chronologii, diagnostycznych dla prezentowanego zespołu. Wybrano następujące typy: 1) czerpaki typu I (4) o profilowanej i lekko zagiętej do wnętrza krawędzi (ryc. 2: 1) egzemplarze spotykane w zespołach ze stanowiska Święte nawiązują do schyłkowobrązowych lub (częściej) wczesnożelaznych (z poziomu HaC) zabytków z grupy zachodniopomorskiej (Kostrzewski 1958, ryc. 134: 2, 3; Wesołowski 1983, ryc. 119: 1; Górska-Garbarczyk 2003, ryc. 6: 3; Uciechowska- Gawron 2007, ryc. 12: 4) 2) garnki typu V (2c) o krawędzi wylewu profilowanej do wnętrza naczynia (ryc. 2: 6; 3: 1) spotykane głównie w zespołach z okresu halsztackiego C (Wesołowski 1983, ryc. 125:1, 3; Uciechowska-Gawron 2007, ryc. 13: 1, 2, 5) Zdobnictwo Jedynym spotykanym wątkiem jest ornamentyka guzów, spotykana pod wylewem naczyń [E-60]. Wystąpiła ona na naczyniu w typie garnka. Bezpośrednie i liczne analogie do tej stylistyki pochodzą m.in. (ograniczając sie do najbliższych obszarów) z całego Pomorza Zachodniego (Wesołowski 1983, ryc. 179; Uciechowska-Gawron 2007, ryc. 13:2,5) obszaru grupy warmińsko-mazurskiej KŁ (Dąbrowski, Mogielnicka-Urban 1981b, tabl. 32:23, 33:1,14, 36:2), a także Kujaw (Szamałek 1987, ryc. 30:d,f) i Ziemi Chełmińskiej (Chudziakowa 1974, tabl. IV:2,5; Jędrzejewski 2004, tabl. I:2). Wątki te wyznaczają schyłek epoki brązu i początek okresu halsztackiego C, lecz ich dokładne datowanie różni się w 60

66 poszczególnych przypadkach i bywa także przesuwane na okres halsztacki D (Jędrzejowski 2004, s ) Technologia Zmienność cech technologicznych ceramiki jest dużo mniejsza od pozostałych atrybutów. Szczegółowe studia nad spotykanymi w opracowaniu zespołami rozłącznych materiałów pozwoliły na dokonanie uogólnień charakteryzujących poszczególne zespoły i mających prawdopodobny walor chronologizujący. Wykaz cech wygląda następująco: 1) Stosowanie domieszki drobnego tłucznia w naczyniach grubościennych w proporcji wynoszącej co najmniej 50% zespołu. Jest to cecha technologiczna diagnostyczna dla zespołów datowanych na późne fazy KŁ (Ignaczak, Affelski 2008). 2) Stosowanie domieszki selekcjonowanego drobnego tłucznia kamiennego w, co najmniej 30% pojemników w zespole. Jest to cecha diagnostyczna dla faz V i młodszych KŁ. 3) Stosowanie obrzucania naczyń warstwą glinki, bez obmazywania widoczne w 25 do 30% naczyń w zespole. Jest to cecha diagnostyczna dla faz V i młodszych w rozwoju KŁ. Przedstawioną charakterystykę technologiczną zespołu wspomaga analiza frekwencji poszczególnych typów technologicznych II stopnia (Czerniak, Kośko 1980) w zespołach pochodzących z istotnych analitycznie obiektów. Próba takiej analizy jest umotywowana chęcią stworzenia schematu zmienności cech technologii adekwatnego do obserwowanych przemian morfologiczno-stylistycznych. W tabeli 6 zarysowano rzeczywistą frekwencje poszczególnych typów technologicznych II stopnia w zespołach definiowanych przez cechy stylistyczne. Zaobserwowane różnice podkreślono graficznie, a istotne w chwili obecnej wydają się następujące wnioski: 1) Zespoły stylistyki późnołużyckiej charakteryzuje duża frekwencja typów wyodrębnionych tylko dla tej jednostki, o numerach: 51, 53, 64, 65; cechą typową jest także obecność wielu innych receptur ( synkretyczność zachowań). 2) Stylistyka okresu halsztackiego D prezentuje się jako zwarty technologicznie zespół. Wytwórczość opierała się na recepturach ujednoliconych i wykorzystywanych w prawie wszystkich zespołach. Podkreślić więc można, iż obserwowany jest pewnego rodzaju zwrot w produkcji naczyń, które stają się pojemnikami wyrabianymi prawdopodobnie rzemieślniczo przy użyciu sprawdzonych receptur. 61

67 Wnioski W badanych źródłach obecne są cechy typowe dla fazy schyłkowej w rozwoju zespołów cyklu łużyckiego na Pomorzu. Obejmuje ona etap schyłku okresu halsztackiego i początków okresu lateńskiego utożsamiany na innych obszarach (głownie Pomorze Środkowe) z pojawieniem się elementów kultury pomorskiej. Etap okresu halsztackiego D i początków okresu lateńskiego Najbardziej typowe dla tego okresu są formy morfologiczne w typie garnka (typ V, typ szczególny 1a) oraz czerpaka o zagiętej do wnętrza krawędzi. Zdobnictwo tego okresu to przeważnie wątki plastyczne pojedyncze guzy spotykane pod wylewem naczynia. Podstawowa kwestie dla interpretacji tego epizodu osadniczego stanowi datowanie elementów relatywnie najmłodszych, w typie guzów plastycznych umieszczonych pod wylewem naczynia (pz: E-60). W chwili obecnej należałoby podobne elementy kulturowe datować na schyłek okresu halsztackiego. Występują one powszechnie także na obszarze Czech w zespołach schyłkowohalsztackich (Dreslerová 1996, fig. 37, 40, 41) i są datowane na okres HD 2, czyli już po okresie występowania ceramiki malowanej (Dreslerová 1996, s. 62). Spostrzeżenie to czyni zasadnym wydłużenie czasu trwania tych wątków na ziemiach polskich po schyłek okresu halsztackiego D (a może i po początki okresu LA). 4. Osadnictwo ludności kultury łużyckiej na stanowisku Święte 22 Badany obszar wchodzi w zakres potencjalnej strefy kontaktowej w ramach dalekosiężnych szlaków wymiany ponadregionalnej na Niżu Środkowoeuropejskim we wczesnej epoce żelaza (Bukowski 2003). Wpływa to znacząco na zakres działań interpretacyjnych Charakterystyka osadnictwa Przeprowadzone na stanowisku Święte 22 prace wykopaliskowe odsłoniły ślady epizodu osadniczego ludności KŁ. Niewielka ilość źródeł nieruchomych i ruchomych powoduje, że w tym przypadku charakter osadnictwa KŁ można określić jako obozowiskowy. Najprawdopodobniej mamy w tym przypadku do czynienia z reminiscencją złożonych 62

68 procesów osadniczy KŁ, które obejmowały teren Równiny Pyrzycko - Stargardzkiej. W ich ramach bogatemu i zwartemu systemowi osadniczemu reprezentowanemu przez duże osady otwarte odpowiadały mniejsze założenia, prawdopodobnie o charakterze gospodarczym. Mogły to być: gospodarcze zaplecze osady lub obszar wykorzystywany krótkotrwale (obozowisko) Elementy interpretacji genetycznej Rola stanowiska w Świętem dla badania osadnictwa KŁ na obszarze Pomorza Zachodniego może być oceniana na dwóch płaszczyznach: miejscu w sekwencji przemian kulturowych badanej strefy oraz roli w adaptacji nowych elementów cywilizacyjnych na obszar Niżu Polski Pozycja osadnictwa kultury łużyckiej w lokalnej sekwencji kulturowej Obszar badanej aglomeracji, jak już podkreślano we wcześniejszych fragmentach pracy, jest oceniany jako potencjalna strefa kontaktowa dla społeczeństw miejscowej KŁ z terenami południowoeuropejskimi. Odkryte na badanym terenie stanowisko z okresu halsztackiego D ugruntowuje pogląd o wczesnym pojawianiu się nowych, halsztackich wzorców w KŁ na obszarze Pomorza Zachodniego. Cała strefa kontaktowa związana prawdopodobnie z biegiem Odry charakteryzuje się lokalną odrębnością, ale i łatwością w przejmowaniu nowych wzorców (Derrix 2001). U schyłku okresu halsztackiego jej związki z zespołami z Wielkopolski i Śląska prawdopodobnie ulęgają zacieśnieniu. Poświadczają to elementy stylistyczne spotykane m.in. także na stanowiskach Głazowie 2 i 8 (Ignaczak, Affelski 2009; Affelski, Ignaczak 2009) Kwestia rozprzestrzenienia się obcych elementów kulturowych w środowisku kultury łużyckiej na obszarze Pomorza Zachodniego Etapy powstawania, rozwoju i zaniku KŁ na Pomorzu każdorazowo wiąże się z adaptacją kulturowo obcych elementów w jej środowisku. Dla stanowiska w Świętem elementy te obserwowano w fazie osadniczej utożsamianej z wpływami grupy 63

69 zachodniowielkopolskiej i śląskiej w czasie przyjmowania nowych tradycji związanych z przełomem epoki brązu i żelaza. Aspekt wtórności osadnictwa w badanej strefie wobec obszaru Wielkopolski był już akcentowany w literaturze wielokrotnie (por. Derrix 2001). Teza ta wydaje się w świetle najnowszych badań potwierdzona tak dla okresu HC 1 /HC 2 jak i dla okresu HD 2. Bliskie analogie są widoczne głownie w: wytwórczości ceramicznej, a także w sposobach zagospodarowywania osad. W okresie formowania się wzorców halsztackich z południa napływają prawdopodobnie pierwsze fale ceramiki o ewidentnej południowej proweniencji. O ile malowanie nie znajduje na obszarze Pomorza naśladownictwa to pojawiają się tutaj licznie listwy plastyczne zdobione odciskami palcowymi oraz guzy plastyczne umieszczane pod wylewem. Te oczywiste związki prawdopodobnie potwierdzą jeszcze kolejne badania. 64

70 Spis tabel, tablic i fotografii Spis tabel Tabela 1a. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Zestawienie funkcji i cech morfometrycznych obiektów nieruchomych schyłkowej kultury łużyckiej Tabela 1b. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji obiektów nieruchomych schyłkowej kultury łużyckiej. Tabela 2. Schemat podziału jam gospodarczych wg. Sylwestra Czopka (2007) z modyfikacjami autorów. Tabela 3. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Zestawienie źródeł ruchomych kultury łużyckiej Tabela 4. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Specyfikacja cech ceramiki wydzielonej kultury łużyckiej Tabela 5. Definicje typów technologicznych II stopnia charakteryzująca zespoły kultury łużyckiej (uszczegółowienie schematu klasyfikacji wg. J. Czebreszuk 1996) Tabela 6. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Specyfikacja cech technologii (typy technologiczne II stopnia) w zbiorze ceramiki z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza Spis tablic Tablica 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Obiekty ludności kultury łużyckiej Tablica 2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ceramika ludności kultury łużyckiej: 1 4 ob. 8; 5 ar 44C; 6 8 ar 13B Tablica 3. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ceramika ludności kultury łużyckiej: 1,2 ob. 8. Spis fotografii Fot. 1. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. A. Rzut poziomy obiektu 4 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 4 (kultura łużycka). Fot. 2. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. A. Rzut poziomy obiektu 11 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 11 (kultura łużycka). Fot. 3. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. A. Rzut poziomy obiektu 21 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 21 (kultura łużycka). Fot. 4. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. A. Rzut poziomy obiektu 66 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 66 (kultura łużycka). 65

71 Tabela 1a. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Zestawienie funkcji i cech morfometrycznych obiektów nieruchomych schyłkowej kultury łużyckiej Lp. Obiekt Odcinek Ar Ćwiartka Długość [m] Szerokość [m] Głębokość [m] Rzut Profil Wypełnisko Kultura Tablica Foto 1 4 LV 3/13 D/B 1,40 1,10 0,68 nieregularny nieckowaty dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym KŁ 1, XLV 76/86 C/A 1,44 1,28 0,46 nieregularny nieregularny KŁ Tabl XLV 75/76 D/C 2,04 1,22 0,40 nieregularny nieregularny KŁ 3, XLV 100 BD 1,72 1,68 0,42 nieregularny nieregularny jednorodne KŁ 5, XLV 89 BD 1,36 1,32 0,24 nieregularny nieregularny KŁ 6 23 XLV 78 C 0,66 0,57 0,09 owalny nieckowaty KŁ 7 26 XLV 67/68 D/C 1,40 1,23 0,24 owalny nieckowaty KŁ 8 29 XLV 67 D 0,80 0,66 0,15 owalny nieckowaty KŁ Tabl LIV 29 B 2,00 1,36 0,40 nieregularny nieregularny dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym KŁ LV 1 AC 1,10 0,66 0,22 nieregularny nieregularny KŁ LV 1 B 2,00 1,40 0,46 nieregularny nieregularny KŁ XLIV 100 B 1,54 1,26 0,50 nieregularny nieckowaty KŁ Tabl. 1 7, 8 66

72 Tabela 1b. Święte, gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji obiektów nieruchomych schyłkowej kultury łużyckiej. Funkcja obiektu chata Faza zasiedlenia dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji palenisko SUMA OKRES HALSZTACKI D I WCZESNY OKRES LATEŃSKI KULTURA ŁUŻYCKA SUMA

73 Tabela 2. Schemat podziału jam gospodarczych wg. Sylwestra Czopka (2007) z modyfikacjami autorów. I II III IV? A B C D E F G H I A IIA III A IV A?A I B IIB III B IV B?B I C II C III C IV C? C I D II D III C IV C?C I E II E III D IV D?D I F II F III E IV E?E I G II G III F IV F?F I H II H III G IV G?G I I II I III H IV H?H I? I? II? III? IV??? 68

74 Tabela 3. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Zestawienie źródeł ruchomych kultury łużyckiej Lp. Obiekt Wykop W-wa Wylew Brzusiec Dno Ucho Σ cw. B C cw. D cw. BD cw. D cw. C D D cw.a cw.b cw. C B cw. B I WM cw. C B/12D cw. C I WM cw. D II WM C II WM D cw. B II WM C I WM C I WM B I WM C I WM ? I WM ? 1 1 Suma

75 Tabela 4. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Specyfikacja cech ceramiki wydzielonej kultury łużyckiej Lp. Lokalizacja Obiekt Wykop Warstwa Typ makromorfologiczny Zdobienie Typ mikromorfologiczny Krawędź Dno Ucho Rycina B 2C Ryc. 2: c I 10e Ryc. 2: c 1k Ryc. 2: c 17k Ryc. 2: C 1k Ryc. 2: C 11j Ryc. 3: C I 1k? Ryc. 3: C 2C C 1C B 10a B 1k Ryc. 2: B V 19k Ryc. 2: C II WM 10e 3B Ryc. 2: C II WM k:e-55:1? C II WM 1k C II WM 10e C II WM 10e D 1a 70

76 Tabela 5. Definicje typów technologicznych II stopnia charakteryzująca zespoły kultury łużyckiej (uszczegółowienie schematu klasyfikacji wg. J. Czebreszuk 1996) tt II st Cechy czynności techniczno użytkowych aa ab ac ad1 ad2 ba bb ca 2, 3, 4 1, 2 1, 2 2 2, 3 03, 04; 11, 12, 13 IIb 04,03; 04,01; 03; ,2,3,4 1, 2 1, 2 11, 2 2, 3 2,3,4-11,12 11, 13 IIb ,2,3,4 1, 2 1, 2 2 2, 3 6,7,8-11,12 11,12,13,2 IIb ,5,6,7 2 1, 2 2 2, 3 04,03,02,01 11,13,2 IIc ,5,6,7 2 1, 2 2 2, 3 1,2,3,4-11,12 12,13,2 IIc ,6,7 2 1, 2, 3 2 2, 3 6,7,8-11,12 11,12,13 IIc ,2,3,4 1, 2 1, ,7,8-11,12 11,12,2 IIb ,2,3,4 1, 2 1, 2 2 2, 3 6,7,8-11,12; 11,12,13, IIb 01,02,03 2, ,2, ,8-9,11 11,12,2 IIb ,2,3 1 1, 2, , 3 4,6,8-9,11; 11,12,2 IIb ,2,3, ,8-9,10 11,12,13 IIb ,2,3,4 1 1, 2 2 1, 2, 3 6,8-9,11,12 01,02,03,04 11,12,13 2,3 IIb ,2,3,4 1, 2 1, 2, ,5,6,7,8-9,11,12 11,12,13,2 IIb 1,2,3,4 1, 2 1, 2, 3 1 2, 3 6,8-9,10 11,12,13 IIb 1,2,3,4 1, 2 1, 2, 3 1 2, 3 6,8-11,12 11,12,13,2 IIb Cykl technologiczny 71

77 Tabela 6. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Specyfikacja cech technologii (typy technologiczne II stopnia) w zbiorze ceramiki kultury łużyckiej Makrocykl Cykl Grupa technologiczna I II Ib IIa IIb IIc III IIIa M Typ technologiczny II stopnia Liczba ceramiki w zespołach A D E F G H J K L Suma określeń

78

79

80

81 Fot. 1. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. A. Rzut poziomy obiektu 4 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 4 (kultura łużycka). 76

82 Fot. 2. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. A. Rzut poziomy obiektu 11 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 11 (kultura łużycka). 77

83 Fot. 3. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. A. Rzut poziomy obiektu 21 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 21 (kultura łużycka). 78

84 Fot. 4. Święte, pow. Stargard, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. A. Rzut poziomy obiektu 66 (kultura łużycka). B. Rzut pionowy obiektu 66 (kultura łużycka). 79

85 Zbigniew Woźniak Ślady osadnictwa z czasów współczesnych

86 Charakterystyka znalezisk Pozostałości osadnictwa współczesnego to pojedynczy obiekt oznaczony numerem 6 oraz pochodzący z jego wypełniska drobny fragment brzuśca naczynia wypalonego z glin żelazistych w atmosferze silnie utleniającej na kolor ceglasty. Przedmiotowy ułamek pokryty był od wewnątrz ciemnobrunatną polewą, natomiast od strony zewnętrznej nosił ślady okopceń. Powyższą technikę należy wiązać ze współczesnością. Pojedynczy obiekt współczesny (nr 6) to nieregularna w swym zarysie jama o płytkim nieckowatym profilu i wypełnisku zbudowanym z brunatnej próchnicy oraz spiaszczonej gliny (por. tabela 1). 82

87 Spis tabel, rycin i fotografii Spis tabel Tabela 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów współczesnych obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem. Tabela 2. Święte, gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych współczesnych obiektów nieruchomych. Spis rycin Ryc.1. Święte, pow. Stargard Szczeciński. woj. zachodniopomorskie, stan.22. Rzut poziomy i profil obiektu 6 (czasy współczesne) Spis fotografii Fot.1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan.22. Rzut poziomy obiektu 6 (czasy współczesne) Fot.2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan.22. Rzut poziomy obiektu 6 (czasy współczesne) 83

88 Tabela 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów współczesnych obiektów nieruchomych wraz z ich zawartością i funkcją oraz datowaniem. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał zabytkowy Nr Szeroko Głębo ob. Długość Wypełnisko Funkcja Datowanie Ha Ar Ćw. ść kość poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa inne [m] [m] [m] 6 LV 3 D 1,74 1,22 0,22 nieregularny wannowaty jama wsp. Legenda: wsp. - współczesność 84

89 Tabela 2. Święte, gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych współczesnych obiektów nieruchomych. Funkcja obiektu chata Faza zasiedlenia dom szałas półziemian ka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji SUMA WSPÓŁCZESNOŚĆ 1 1 SUMA

90 86

91 Fot.1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan.22 Rzut poziomy obiektu 6 (czasy współczesne) Fot.2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan.22 Rzut poziomy obiektu 6 (czasy współczesne) 87

92 Daniel Żychliński Obiekty nieruchome o nieokreślonej chronologii

93 Charakterystyka znalezisk Jak już wcześniej zaznaczono na stanowisku 22 w Świętym odkryto aż 87obiekty nieruchome, które nie dostarczyły jakichkolwiek wskazówek co do czasu swojego powstania, jak również użytkowników. Nie udało się także stwierdzić ich faktycznego wykorzystania w strukturze osad znajdujących się na badanej przestrzeni. W określeniu przynależności kulturowej nie była pomocna ani stratygrafia horyzontalna stanowiska, ani morfologia rzeczonych obiektów. Wszystkie 87 obiektów zostało określone jako jamy. Nie ma obecnie żadnej możliwości bliższego sprecyzowania ich pierwotnego przeznaczenia. Istotność takich obiektów dla opracowania wyników badań stanowiska w Świętym była niewielka z tego też względu poniżej przedstawiony zostanie ich zsyntetyzowany opis. Natomiast ich szczegółowa charakterystyka znajduje się w tabeli nr 1. Przedmiotowe obiekty jamy o nieokreślonej funkcji były silnie zestandaryzowane tak pod względem wyglądów, jak i morfologii. W rzutach poziomych zarysowywały się z reguły jako nieregularne, rzadziej owalne czy koliste plamy. Przypadki gruszkowate stanowiły zupełny ewenement. Omawiane jamy najczęściej były barwy jasnobrunatnej lub nawet jaśniejszej, co związane było zapewne z silnym przmywaniem podłoża oraz niewielką ilością próchnicy pierwotnej, która dostała się ich wypełnisk. Ich wymiary były raczej zbliżone i tylko w wyjątkowych sytuacjach odbiegały od średniej. Długości oscylowały pomiędzy 2,29, a 0,27 m przy czym najwyższą frekwencje odnotowano w przedziale 1 m. Analogiczną sytuację zarejestrowano na płaszczyźnie szerokości badanych jam, gdzie największa wyniosła 2,16, a najmniejsza 0,24 m. Jednak zdecydowana większość okazów miała szerokości zamykające się w ramach 0,5-1 m. Profile omawianej grupy obiektów były najczęściej nieregularne lub nieckowate. Natomiast okazy wannowate spotykano nielicznie. Miąższości jam wahały się w granicach 0,5 do 0,04 m. Najczęściej jednak nie przekraczały głębokości 0,3 m. Wypełniska jam nieokreślonych funkcjonalnie i chronologicznie były prawie zawsze jednorodne i, zbudowane z bardzo silnie spiaszczonej i przepłukanej próchnicy pierwotnej o słabej intensywności (barwa jasnobrunatna lub jaśniejsza). Do zupełnych wyjątków należały egzemplarze (2) o wypełniskach dwuwarstwowych. Podsumowując powyższy przegląd należy stwierdzić, iż tak znaczna liczba obiektów 89

94 jam o nieokreślonej funkcji i chronologii wydaje się potwierdzać jedynie marginalne znacznie obszaru stanowiska 22 w strukturze osiedli pradziejowych i nowożytnych, które funkcjonowały na dalej położonych terenach. Można przyjąć, iż w była to strefa jedynie z rzadka wykorzystywana w trakcie zajęć gospodarskich. Obserwacja taka potwierdza wysuniętą już we wstępie opracowania sugestię, iż właściwe osiedle część mieszkalna znajdowała się na terenach położonych na południowy-zachód od trasy inwestycji. 90

95 Spis tabel Tabela 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów nieokreślonych chronologicznie i funkcjonalnie obiektów nieruchomych. Tabela 2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów o nieokreślonej chronologii. 91

96 Tabela 1. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Charakterystyka form i rozmiarów nieokreślonych chronologicznie i funkcjonalnie obiektów nieruchomych. Lokalizacja Wymiary obiektu Rzut Materiał zabytkowy Nr Szeroko Głębo ob. Długość Wypełnisko Funkcja Datowanie Ha Ar Ćw. ść kość poziomy pionowy ceramika krzemienie polepa inne [m] [m] [m] 3 LV 13 B 0,90 0,84 0,25 nieregularny wannowaty 5 LV 3 BD 2,29 1,22 0,28 nieregularny nieregularny 7 XLV 75 D 1,43 1,33 0,40 nieregularny nieckowaty 9 XLV 95 C 0,94 0,64 0,24 nieregularny nieckowaty 10 XLV 87 A 0,86 0,82 0,32 kolisty nieckowaty 13 XLV 98 B 1,32 1,10 0,24 nieregularny nieckowaty 14 XLV 99 C 1,40 1,14 0,41 owalny nieckowaty 15 XLV 76/77 B/A 0,70 0,64 0,14 nieregularny nieregularny 16 XLV 77 B 1,12 0,70 0,14 owalny nieregularny 17 XLV 66 A 0,50 0,46 0,05 kolisty wannowaty 18 LV 5 BD 1,00 0,91 0,16 nieregularny nieckowaty 19 LV 6 C 0,76 0,62 0,34 owalny nieckowaty 20 LV 10 C 1,61 1,30 0,14 nieregularny nieregularny 24 XLV 78 C 0,54 0,44 0,10 owalny wannowaty dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym 92

97 31 LV 11 A 1,40 1,02 0,16 owalny nieckowaty 35 LIV 30 AB 1,20 0,98 0,35 nieregularny nieckowaty 36 LIV 20/30 D/B 1,45 0,98 0,13 nieregularny wannowaty 37 XLV 71 D 0,53 0,47 0,26 owalny nieckowaty 38 LIV 20 B 2,13 1,30 0,24 owalny nieckowaty 39 LIV 10 D 1,59 1,38 0,26 owalny nieregularny 40 LIV 10 D 1,55 1,00 0,22 nieregularny nieckowaty 46 XLIV 100 D 0,49 0,37 0,13 owalny nieckowaty 47 XLIV 100 D 0,41 0,41 0,12 kolisty nieckowaty 48 XLIV 100 D 0,42 0,36 0,15 owalny nieckowaty 50 XLV 91 C 0,27 0,26 0,09 kolisty nieckowaty 51 XLV 91 A 0,60 0,51 0,18 nieregularny nieckowaty 52 XLV 91 A 0,68 0,50 0,16 nieregularny nieckowaty 53 XLV 91 A 0,32 0,24 0,10 owalny nieckowaty 54 XLV 72 D 0,33 0,29 0,14 owalny nieckowaty 55 XLV 91 B 0,96 0,62 0,18 nieregularny nieckowaty 56 LIV 20 A 1,04 0,92 0,14 owalny nieckowaty 58 XLV/L V 91/92, 1/2 D/C, B/A 1,53 0,93 0,18 nieregularny nieregularny jednorodne 93

98 59 XLV 92 C 1,52 1,02 0,15 owalny nieckowaty 60 XLV 92 C 0,88 0,60 0,18 owalny nieckowaty 61 XLV 92 D 0,61 0,58 0,12 owalny nieckowaty 63 XLV 92 B 0,62 0,54 0,10 owalny nieckowaty 64 XLV 91 B 0,76 0,58 0,10 nieregularny nieckowaty 65 XLV 81 C 0,60 0,62 0,20 nieregularny nieckowaty 67 LV 11 C 2,26 2,16 0,44 nieregularny nieregularny 68 LIV 20/30 D/B 1,73 1,21 0,23 nieregularny nieregularny 69 LIV/L V 20/11 D/C 1,74 0,66 0,12 nieregularny nieregularny 71 XLV 7 D 0,70 0,64 0,09 nieregularny nieckowaty 73 LV 21 B 0,46 0,32 0,13 gruszkowaty nieckowaty 75 LV 3 C 1,03 0,78 0,36 owalny nieregularny 80 XLV 74/75 D/C 0,65 0,54 0,23 owalny nieckowaty 81 LIV 15 D 0,78 0,54 0,08 owalny nieregularny 83 LIV 15 B 1,70 1,31 0,32 nieregularny nieregularny 84 LIV 27 A 0,64 0,53 0,23 owalny nieckowaty 85 LIV 15 B 0,24 0,22 0,04 owalny nieckowaty 86 XLIV/ LIV 96/6 D/B 1,10 0,86 0,20 owalny nieckowaty dwuwarstwowe w układzie horyzontalnym jednorodne jednorodne - - jama jama - 94

99 89 XLIV/ LIV 96/6 D/B 0,78 0,76 0,14 kolisty nieckowaty 90 XLIV 68 C 0,70 0,52 0,13 owalny nieregularny 91 LIV 17 C 0,68 0,63 0,36 kolisty nieckowaty 92 LIV 17 C 0,68 0,33 0,10 owalny nieckowaty 104 XLIV 79 BD 1,60 0,86 0,28 nieregularny nieregularny 107 LIV 18 BD 0,54 0,50 0,13 kolisty nieckowaty 109 XLV 71 C 0,66 0,61 0,14 owalny nieregularny 110 XLV 71 AC 1,24 0,86 0,14 nieregularny nieckowaty 111 XLIV 80 D 0,92 0,86 0,26 gruszkowaty nieckowaty 112 XLIV 90 B 1,60 1,44 0,50 owalny nieregularny 117 XLIV 90 B 0,22 0,20 0,04 owalny nieckowaty 122 LIV 19 A 0,90 0,76 0,36 nieregularny nieckowaty jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne jednorodne 95

100 Tabela 2. Święte, pow. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, stan. 22. Ogólna charakterystyka funkcji zbadanych obiektów o nieokreślonej chronologii. Funkcja obiektu chata Faza zasiedlenia dom szałas półziemianka ziemianka zagroda jama jama zasobowa dół posłupowy rów studnia dół wapienny glinianka dymarka mielerz piec krąg miejsce kremacji SUMA NIEOKREŚLONE

101 Bibliografia Affelski J., Ignaczak M., 2008, Osadnictwo kultury łużyckiej w Łękach Górnych, gmina Krzyżanów, woj. łódzkie, stan. 1, w: L. Czerniak, J. Gąssowski (red.), Via Archaeologica Pultuskiensis, t. II, s Baron J Przestrzenna organizacja osad ludności kultury łużyckiej na przykładzie stanowiska w Polwicy, pow. wrocławski, Archeologiczne Zeszyty autostradowe, tom 4, Wrocław. Baron J Intra-Site analysis AT Bronze Age Settlements In SW Poland, w: Analecta Archaeologica Ressoviensia, t. 2, Rzeszów, s Bönisch E Häuser, Speicherplätze und Siedlungsmuster Neues zu Siedlungen der Lusitzer Kultur links der Neiße, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, z.2, s Bukowski Z Pomorze w epoce brązu w świetle dalekosiężnych kontaktów wymiennych, Gdańsk. Bukowski Z Kierunki rozwojowe Pomorza w epoce brązu, w: M. Fudziński, H. Paner (red.) XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1, Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, s Chachlikowski P., Ignaczak M Kamieniarstwo, w: J. Bednarczyk, L. Czerniak, A. Kośko (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. Tom III Kujawy, cz. 5. Osadnictwo społeczeństw kultur cyklu łużyckiego, Poznań, s Chudziakowa J Grodzisko kultury łużyckiej w Gzinie, Toruń. Cygan S Wczesnosłowiańskie półziemianki kwadratowe na terenie Polski, Czech, Słowacji, wschodnich Niemiec i Dolnej Austrii, Rzeszów. Czebreszuk J Społeczności Kujaw w początkach epoki brązu, Poznań. Czebreszuk J., Ignaczak M., Łoś J Osadnictwo wczesnej kultury łużyckiej w Narkowie, gmina Dobre, stanowisko 9. Z badań nad początkami kultury łużyckiej na Niżu Polski, Poznań. Czebreszuk J., Kośko A., Szmyt M Zasady analizy źródeł ceramicznych z okresu późnego neolitu oraz interstadium epok neolitu i brązu na Kujawach, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.), Opatowice Wzgórze Prokopiaka. Tom I. Studia i materiały do badań nad późnym neolitem Wysoczyzny Kujawskiej, Poznań, s Czerniak L Rozwój społeczeństw kultury późnej ceramiki wstęgowej na Kujawach, Poznań. 97

102 Czerniak L., Kośko A Zagadnienie efektywności poznawczej analizy chronologicznej ceramiki na podstawie cech technologicznych, Archeologia Polski XXV, s Dąbrowski J. (red.) 1981 Woryty. Studium archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. Dąbrowski J., Mogielnicka-Urban M. 1981a Cmentarzysko kultury łużyckiej w Worytach (stan. 1) badania w latach , w: J. Dąbrowski (red.) Woryty. Studium archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej, Wrocław-Warszawa- Kraków-Gdańsk-Łódź, s Dąbrowski J., Mogielnicka-Urban M. 1981b Materiały kultury łużyckiej z badań na stanowiskach 2 5 w Worytach w latach , w: J. Dąbrowski (red.) Woryty. Studium archeologiczno-przyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, s Dąbrowski J., Mogielnicka-Urban M. 1981c Analiza materiałów kultury łużyckiej ze stanowisk 1 5 w Worytach, w: J. Dąbrowski (red.) Woryty. Studium archeologicznoprzyrodnicze zespołu osadniczego kultury łużyckiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk- Łódź, s Derrix C Frühe Eisenfunde im Odergebiet. Studieren zur Hallstattzeit in Mitteleuropa, Bonn. Dzięgielewski K Possibilities of identyfication and dating of tree windthrow structures on archaeological sites (based on the examples from Podłęże, site 17), Sprawozdania Archeologiczne, t. 59, s , Kraków. Gedl M Środkowa i młodsza epoka brązu i wczesna epoka żelaza (cykl łużycko pomorski). Stosunki gospodarcze, w: J. Kmieciński (red.), Pradzieje ziem polskich, Tom I, Od paleolitu do środkowego okresu lateńskiego, Część 2. Epoka brązu i początki epoki żelaza, Warszawa Łódź, s Gedl M Die Hallststteinflüsse auf den Polnischen Gebieten in der Früheisenzeit, Warszawa-Kraków. Górska-Garbarczyk B Nowe materiały do poznania kultury łużyckiej w Borach Tucholskich, w: M. Fudziński, H. Paner (red.) XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1, Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, s Grygiel R The household clusters as a fundamental social unit of the Brześć Kujawski group of the Lengyle Culture in the Polish Lowlands, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego I Etnograicznego w Łodzi. Seria Archeologiczna, nr 31, s Ignaczak M Ze studiów nad genezą kultury łużyckiej w strefie Kujaw, Poznań. 98

103 Ignaczak M. 2004a Osadnictwo społeczności kultury łużyckiej, w: J. Bednarczyk, L. Czerniak, A. Kośko (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. Tom III Kujawy, cz. 5. Osadnictwo społeczeństw kultur cyklu łużyckiego, Poznań, s Ignaczak M. 2004b Kres nomadyzmu w epoce brązu? Uwagi na marginesie aktualnych studiów nad osadnictwem kultury łużyckiej na Kujawach, w: A. Kośko, M. Szmyt (red.) Nomadyzm a pastoralizm w międzyrzeczu Wisły i Dniepru (neolit, eneolit, epoka brązu), Poznań, s Ignaczak M Wzorce kulturowe lasu/lasostepu strefy Pontyjskiej w niżowych zespołach kręgu łużyckiego, w: J. Bednarczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz, M. Szmyt (Ed.) Na pograniczu światów. Studia z pradziejów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi Aleksandrowi Kośko w 60. rocznicę urodzin, Poznań. Ignaczak M. 2009a Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej na stanowiskach 26 (Nr Aut. 131), 29 (Nr Aut. 130), 70 (Nr Aut. 129) w Dopiewie, woj. wielkopolskie, w: L. Czerniak (red.) Badania ratownicze na trasie autostrady A2 w Dopiewie, Gdańsk (w druku). Ignaczak M. 2009b Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej na stanowisku 6/7 w Kątach (Nr Aut. 341), gm. Słupca, woj. wielkopolskie, w: R. Pietrzak (red.) Osadnictwo wielokulturowe na stanowisku Kąty, gmina Słupca, stanowisko 6/7, Poznań (w druku). Ignaczak M. 2009c Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, w: J. Bednarczyk, J. Kabaciński, A. Kośko (red.) Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne Kotliny Kolskiej, Poznań (w druku). Ignaczak M. 2009d Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej, w: M. Ignaczak (red.) Osadnictwo pradziejowe i nowożytne w Krągoli, gm. Stare Miasto, woj. wielkopolskie, stan. 25 (nr AUT 381), Poznań (w druku). Ignaczak M. 2009e Osadnictwo społeczeństw kultury łużyckiej w Powodowie II, stanowisko 1 (Nr AUT 23), gm. Wartkowice, woj. łódzkie, w: J. Kabaciński (red.) Osadnictwo pradziejowe i średniowieczne w Powodowie, gm. Wartkowice, woj. łódzkie, stanowisko 1 (Nr AUT 23), Poznań (w druku). Ignaczak M., Affelski J Osadnictwo kultury łużyckiej w Łękach Górnych, gm Krzyżanów, woj. Łódzkie, [w:] Lech Czerniak, J. Gąssowski (red.), Via Archaeologica Pultuskiensis, tom II, Osada wielokulturowa w Łękach Górnych gm. Krzyżanów, woj. łódzkie, s. 9-60, Pułtusk. 99

104 Ignaczak M., Affelski J Osadnictwo kręgu łużyckiego na stanowisku Janów Pomorski 1 (praca w maszynopisie). Jędrzejewski R Osada ludności kultury łużyckiej w Kałdusie, gm. Chełmno, woj. kujawsko-pomorskie, w: M.J. Hoffmann, J. Sobieraj (red.) Pruthenia Antiqua, vol. I, Człowiek a środowisko w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza u południowo-wschodnich pobrzeży Bałtyku, Olsztyn, s Józwiak B., Ignaczak M., Domaradzka S Sformalizowany opis technologii ceramiki dla potrzeb programu Ceramtech, v.1 (praca w maszynopisie). Jurkiewicz B., Machajewski H., 2008, Osada z okresu przedrzymskiego w Łękach Górnych, gmina Krzyżanów, woj. łódzkie, stan. 1, w: L. Czerniak, J. Gąssowski (red.), Via Archaeologica Pultuskiensis, t. II, s Kaczmarek M Zachodniowielkopolskie społeczności kultury łużyckiej w epoce brązu, Poznań. Kaczmarek M., 2008, Remarks on the Urad type pottery style in Lubusz Land and western Wielkopolska during the Late Bronze Age, w: A. Błażejewski (red.), LABOR ET PATIENTIA. STUDIA ARCHAEOLOGICA STANISLAO PAZDA DEDICATA, Wrocław, s Kadrow S Iwanowice, stanowisko Babia Góra, cz. I. Rozwój przestrzenny osady w czesnego okresu epoki brązu, Kraków. Kondracki J Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno geograficzne, Warszawa. Kondracki J Geografia regionalna Polski, Warszawa. Kostrzewski J Kultura łużycka na Pomorzu, Poznań. Kośko A Rozwój kulturowy społeczeństw Kujaw w okresie schyłkowego neolitu i wczesnej epoki brązu, Poznań. Kośko A Udział południowo-wschodnioeuropejskich wzorców kulturowych w rozwoju niżowych społeczeństw kultury pucharów lejkowatych, Poznań. Kruk J., Milisauskas S Wyżynne osiedle neolityczne w Bronocicach, woj. kieleckie, Archeologia Polski, t. 26 (1), s Lew S Budownictwo ludowe dorzecza Sanu w XIX i XX wieku, Rzeszów. Machajewski H., 1999, Zur Erforschung von kulturellem und siedlungsgeschichtlichem Wandel in Westpommern vom 1.Jh.v.u.Z.bis zum 5./6. Jh.u.Z., Ethnographisch- Archäologische Zeitschrift, 40, Berlin, s

105 Machajewski H., 2006a, Pomorze Środkowe w okresie rzymskim i we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów,w: W. Nowakowski (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, Koszalin, s Machajewski H., 2006b, Cmentarzysko ludności kultury jastorfskiej z fazy marianowskiej oraz grób z młodszego okresu przedrzymskiego w Troszynie, pow. Kamień Pomorski, stan. 10, w: W. Nowakowski (red.), Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu, Koszalin, s Machajewski H., Pietrzak R., 2004, Z badań nad ceramika naczyniową z okresu przedrzymskiego w Wielkopolsce, w: H. Machajewski (red.), Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko Kujawskiej, Poznań, s Marchelak I., Tyszler L Osada kultury łużyckiej epoki brązu i okresu halsztackiego, w: R. Grygiel (red.), Via Archaeologica Lodziensis, Tom I, Ratownicze badania na stanowisku 6-7 w Kowalewicach, pow. Zgierz, woj. łódzkie (trasa autostrady A2), Łódź, s Michalski J Zagadnienie systematyzacji i interpretacji obiektów nieruchomych (Ze studiów nad osadami otwartymi kultury łużyckiej), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 5: Michalski J Typy osad otwartych kultury łużyckiej, ich rozprzestrzenienie na terenie Polski oraz liczba zamieszkującej je ludności, w: Przemiany ludnościowe i kulturowe I tysiąclecia p.n.e. na ziemiach między Odrą i Dnieprem, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk, s Mogielnicka-Urban M Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk - Łódź. Muzolf B Kompleks osadniczy z okresów halsztackiego i lateńskiego. Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych na terenie odkrywki Szczerców S.A. na stanowisku nr 12 w Grabku, gm. Szczerców, woj. łódzkie, w: R. Grygiel (red.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki Szczerców Kopalni Węgla Brunatnego Bełchatów S.A., t.2, s Purowski T Cmentarzysko kultury łużyckiej w Ożumiechu na północnym Mazowszu, Warszawa. Szamałek K Kruszwicki zespół osadniczy w młodszej epoce brazu i w poczatkach epoki żelaza, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdansk-Łodź. Szamałek K Zmiany w technologii i stylu ceramiki z osad kultury łużyckiej w świetle badań materiałów nadgoplańskich, Fontes Archaeologici Posnanienses 37, s

106 Szamałek K., Gaździk M., Mrowiec E Osada ludności kultury łużyckiej i pomorskiej, w: L. Czerniak (red.) Badania archeologiczne na terenie odkrywki Szczerców Kopali Węgla Brunatnego Bełchatów S.A., tom 3. Część I. Wyniki badań archeologicznych w Grabku, gm. Szczerców, woj. łodzkie, stanowisko 9, Poznań, s Szmyt M Osadnictwo społeczności kultury amfor kulistych, w: A. Kośko (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. Tom III Kujawy, cz. 4. Osadnictwo kultur późnoneolitycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu: /1300 przed Chr., Poznań, s Uciechowska-Gawron A Interwencyjne badania archeologiczne na osadach kultury łużyckiej w Swobnicy stanowiska 22 i 23 (AZP 38-06/24, 38-06/25) gm. Banie woj. zachodniopomorskie, w: M. Fudziński, H. Paner (red.) XIII Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1, Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, s Uciechowska-Gawron A Analiza porównawcza ceramiki łużyckiej ze stanowisk osadniczych w rejonie Dolnej Odry, w: M. Fudziński, H. Paner (red.) Aktualne problemy kultury łużyckiej na Pomorzu, Gdańsk, s Wanzek B Die jungbronzezeitliche Großsiedlung von Berlin Buch Erste Vorlage ausgewählter Funde unde Befunde, Biblioteka Archeologii Środkowego Nadodrza, Zeszyt 2, Zielona Góra. Wesołowski S Plemiona kultury łużyckiej na terenie Szczecina, w: W. Filipowiak, G. Labuda (red.) Dzieje Szczecina, t. 1, Warszawa-Poznań, s Wesołowski S Nowsze badania nad kulturą łużycką na Pomorzu Zachodnim, w: Miscellanea Archeologica Thaddeo Malinowski dedicata quae Franciscus Rożnowski redigendum curavit, Słupsk-Poznań, s Wesołowski S Próba oceny stanu badań nad osadnictwem kultury łużyckiej na Pomorzu Zachodnim, w: E. Wilgocki, P. Krajewski, M. Dworaczyk, D. Kozłowska (red.), 50 lat archeologii polskiej na Pomorzu Zachodnim, Szczecin, s Wesołowski S., 1984, Plemiona kultury łużyckiej na terenie Szczecina (od XII do IV w. p.n.e.), w: W. Filipowiak, G. Labuda (red.), Dzieje Szczecina, t. I, Warszawa Poznań, s Wołągiewicz R., 1981, Grupa nadodrazńska, w: J. Wielowiejski (red.), Prahistoria ziem polskich, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk, t. V, s Wołągiewicz R., 1984, U schyłku starożytności. Okres przedrzymski i okres rzymski (IV w. p.n.e. V w.n.e.), w: W. Filipowiak, G. Labuda (red.), Dzieje Szczecina, t. I, Warszawa Poznań, s

107 Wołągiewicz R., 1986, Cmentarzysko w Marianowie i problem schyłku kultury łużyckiej na Pomorzu, w: T. Malinowski (red.), Problemy kultury łużyckiej na Pomorzu, Słupsk, s

108 Aneks 1. Małgorzata Malkiewicz Analiza palinologiczna osadów organicznych stanowiska archeologicznego Święte 22. Wstęp Na zlecenie Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich, Oddział lubuski, w Zielonej Górze, w wrześniu 2008 roku, w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska archeologicznego Święte wykonano odwierty sondą ręczną i pobrano profil litologiczny miąższości 6,00 m. Osady zostały opisane makroskopowo w terenie, podczas pobierania profilu, przez dr Małgorzatę Malkiewicz oraz dodatkowo podczas opróbowania w laboratorium przez mgr Krzysztofa Sadowskiego. Profil litologicznych osadów organicznych, dla których wykonano analizę palinologiczną przedstawia się następująco: głębokość [m] opis osadu 0,00 4,25 torf mszysty, słabo rozłożony 4,25 5,45 gytia ciemnobrunatna 5,45 5,50 gytia ciemnoszara 5,50 5,56 gytia ciemnobrunatna 5,56 5,60 gytia ciemnoszara 5,60 5,65 mułek jasnoszary 5,65 6,00 piasek drobnoziarnisty, jasnoszary Celem analizy pyłkowej było: 1. określenie wieku badanych osadów organogenicznych 2. odtworzenie historii kopalnej roślinności najbliższej okolicy i jej przemian w kolejnych stadiach sukcesyjnych 3. rekonstrukcja środowiska przyrodniczego warunków ekologiczno-klimatycznych i paleogeograficznych 4. odtworzenie warunków sedymentacji analizowanych osadów, charakterystyka poszczególnych faz rozwoju zbiornika sedymentacyjnego oraz uchwycenie momentu wypłycania zbiornika sedymentacyjnego i rozpoczęcia sedentacji torfowej

109 5. wyróżnienie faz osadniczych i ocenę bezpośredniego oddziaływania osadnictwa na środowisko przyrodnicze badanego obszaru Metodyka badań Analizie palinologicznej poddano 58 próbek. Materiał o objętości ok. 10 cm 3 pobierano z rdzeni o niezaburzonej strukturze w odstępach średnio co 10 centymetrów. Sposób przygotowania materiału do analizy pyłkowej był uzależniony od rodzaju osadów w poszczególnych próbkach. Utwory torfowe i gytie zadano 10% kwasem solnym (HCl) w celu usunięcia węglanu wapnia oraz 15% wodą utlenioną (H 2 O 2 ) by pozbyć się większych fragmentów roślinnych. Natomiast próbkę z głębokości 5,60 m, ze znaczną zawartością części mineralnych mułek jeziorny, traktowano przez 24 godziny stężonym kwasem fluorowodorowym (HF). Tak przygotowany materiał macerowano stosując acetolizę Erdtmana (1952). Próbki przechowywano w czystej glicerynie, barwiąc materiał fuksyną zasadową. Sporomorfy oznaczano i liczono przy użyciu mikroskopu świetlnego, korzystając z obiektywów o powiększeniach 20x i 40x. Spektra pyłkowe były liczone co najmniej na dwu preparatach. We wszystkich badanych próbkach stan zachowania sporomorf był dobry. Nie stwierdzono ziarn zniszczonych i nieoznaczalnych. Materiał sporowo-pyłkowy liczono średnio do sumy 1000 sporomorf dla jednej próbki. Wyniki analizy pyłkowej przedstawiono na procentowym diagramie pyłkowym. Obliczenia procentowe oparto na podstawowej sumie totalnej (AP + NAP), do której włączono drzewa, krzewy i krzewinki (AP) oraz rośliny zielne (NAP). Z sumy totalnej wyłączono rośliny zarodnikowe, wodne, bagienne i glony. W diagramie pyłkowym wydzielono lokalne poziomy zespołów pyłkowych, które ponumerowano od spągu do stropu profilu i oznaczono pierwszymi trzema literami pochodzącymi od nazwy stanowiska. Charakterystyka diagramu pyłkowego profilu Święte Diagram pyłkowy Święte obejmuje 58 spektrów pyłkowych z głębokości 0,10 5,60 m. Zostało w nim wydzielonych 8 lokalnych poziomów zespołów pyłkowych, które są ponumerowane cyframi arabskimi od spągu do stropu profilu z sygnaturą ŚW (Święte). Lokalne poziomy zespołów pyłkowych (L PAZ) obejmują osady charakteryzujące się występowaniem określonego zespołu pyłku i spor, pochodzącego z czasu osadzania się danych warstw. 105

110 ŚW 1 Betula-Pinus (próbki nr 54 58, głęb. 5,60 5,40 m) Charakterystyczną cechą tego poziomu są wysokie wartości procentowe brzozy (Betula) do 70,0 % i sosny (Pinus) do 32,5%. Spośród innych drzew obecne są: wiąz (Ulmus), topola (Populus) i leszczyna (Corylus). Niskoprocentowe krzywe tworzy brzoza karłowata (Betula nana), wierzba (Salix) i jałowiec (Juniperus). Udział roślin zielnych NAP nie przekracza 17,5%. Reprezentowane są one przede wszystkim przez trawy (Poaceae) i turzyce (Cyperaceae). ŚW 2 Corylus-Quercus-Ulmus (próbki nr 50 53, głębokość 5,30 5,00 m) Charakterystyczną cecha tego poziomu są wysokie wartości procentowe leszczyny, z maksimum 20,5%.Udział Betula spada do 25,5%, a Pinus waha się od 15,0 do 25,5%. Na znaczeniu zyskuje wiąz, którego udział waha się od 1,0 do 4,6%. Pojawia się pyłek dębu (Quercus), olszy (Alnus), lipy (Tilia) i jesionu (Fraxinus). Populus i Salix tworzą ciągłe, niskoprocentowe krzywe. Sporadycznie obecna jest Betula nana i Salix. Wartości procentowe NAP są niskie, w granicach 10%. ŚW 3 Quercus-Corylus-Ulmus (próbki nr 47 49, głęb. 4,90 4,70 m) Wzrasta znaczenie dębu, z maksimum 21,5% oraz wiązu, z maksimum 5,9%. Udział sosny spada do 9,9%, a brzozy nieznacznie wzrasta, do 35,5%. Wartości olszy wahają się od 11,0% do 17,0%. Lipa i jesion tworzą ciągłe niskoprocentowe krzywe. Udział roślin zielnych wynosi około 6,0%. ŚW 4 Corylus-Alnus-Quercus (próbki nr 37 46, głęb. 4,60 3,70 m) Wzrasta znaczenie olszy, z maksimum 26,0% oraz leszczyny, z maksimum 21,5%. Udział dębu spada średnio do 12,0%, a wiązu do 1,3%. Wartości Betula wahaja się od 13,0-35,0%, a Pinus od 5,6-11,1%. Lipa osiąga w tym poziomie swoje maksimum, które wynosi 2,0%. Na znaczeniu zyskuje jesion. W dalszym ciągu obecna jest wierzba i topola. Pojawia się pyłek graba i buka oraz niskoprocentowa krzywa świerka (Picea). Średnie wartości procentowe NAP wynoszą 12,0%. ŚW 5 Alnus-Corylus-Quercus (próbki nr 30 36, głęb. 3,60 3,00 m) Na znaczeniu zyskuje Alnus i Corylus. Wartości olszy wahają się od 17,5-33,5%, a leszczyny od 7,5-16,5%. Nieznacznie spada ilość dębu (średnio do 9,6%). Udział brzozy i sosny jest 106

111 nieznacznie niższy w porównaniu z poziomem poprzednim. Wiąz, jesion i lipa tworzą ciągłe, niskoprocentowe krzywe. Udział graba waha się od 0,9 do 2,2%, a buka od 0,3 do 1,3%. W dalszym ciągu obecna jest wierzba, topola i świerk. Pojawia się jodła i bluszcz, chmiel, cis, klon, trzmielina. Wzrasta udział roślin zielnych, średnio do 22%. ŚW 6 Alnus-Quercus-Carpinus (próbki nr 13 29,głęb. 2,90 1,30 m) Charakterystyczną cechą tego poziomu są wysokie wartości procentowe roślin zielnych, wynoszące średnio 29,9%. Udział Alnus waha się od 10,9% do 18,5%, Quercus od 5,3% do 11,2%, oraz Corylus od 2,1% do 10,0%. Na znaczeniu zyskał Carpinus i Fagus, których wartości wahają się odpowiednio do 1,4% do 6,0% dla graba i 0,7% do 2,9% dla buka. Udział Ulmus jest nieduży, średnio 0,5%, a Fraxinus 0,3%. Udział Betula i Pinus jest porównywalny z poprzednim poziomem. W dalszym ciągu obecne są: świerk, wierzba, topola, bluszcz, cis, chmiel, klon, trzmielina i kalina. Pojawia się dziki bez (Sambucus) i wiciokrzew (Lonicera). ŚW 7 Carpinus-Alnus-Fagus (próbki nr 9 12, głęb. 1,20 0,90 m) Najwyższe wartości procentowe w tym poziomie osiąga Alnus i Carpinus do 23,5%. Udział Betula waha się od 10,5% do 35,5%, Pinus od 8,5% do 11,6%, Quercus od 5,5% do 17,7%, a Corylus od 5,7% do 8,9%. Spadają wartości Ulmus średnio do 0,3%. Wzrasta udział Fagus do 4,9%. Nadal obecne są tylko chmiel i klon. Udział roślinn zielnych spadł, średnio do 11,8%. ŚW 8 Pinus-NAP (próbki nr 1 8, głęb. 0,80 0,10 m) Charakterystyczną cechą tego poziomu są najwyższe w całym profilu wartości procentowe roślin zielnych, których średnia wartość wynosi 45,4%. Spada znaczenie leszczyny, graba i buka. Udział olszy waha się od 4,1% do 17,5%, a dębu od 5,8% do 16,5%. Wartości Betula i Pinus nadal są niskie. Pozostałe drzewa tworzą niskoprocentowe krzywe. Pojawia się jałowiec. Wiek osadów i korelacja lokalnych poziomów pyłkowych L PAZ Wydzielone w stanowisku Święte lokalne poziomy zespołów pyłkowych skorelowano z jednostkami chronostartygraficznymi holocenu, którego granice wyznaczają datowania bezwzględne (Mangerud i in. 1974). Najstarsze osady z głębokości 5,60 5,40 m odpowiadające lokalnemu poziomowi pyłkowemu ŚW 1 Betula-Pinus, skorelowano z protokratycznym stadium holocenu (Birks 107

112 1986), któremu odpowiada okres preborealny. Mezokratyczne stadium holocenu (okresy borealny i atlantycki) reprezentują osady z głębokości 5,30 4,30 m. Odpowiadają mu lokalne poziomy pyłkowe: ŚW 2 Corylus-Quercus-Ulmus, ŚW 3 Quercus-Corylus-Ulmus oraz starsza część poziomu ŚW 4 Corylus-Alnus-Quercus. Telokratyczne stadium holocenu według podziału Birks (1986) reprezentowane jest przez dwa okresy subborealny i subatlantycki. W analizowanym profilu temu wiekowi odpowiadają osady z głębokości 4,20 0,10 m i reprezentowane są przez młodszy odcinek poziomu ŚW 4 Corylus-Alnus-Quercus oraz przez lokalne poziomy pyłkowe ŚW 5 Alnus-Corylus-Quercus, ŚW 6 Alnus-Quercus- Carpinus, ŚW 7 Carpinus-Alnus-Fagus oraz ŚW 8 Pinus-NAP. Na diagramie pyłkowym (ryc.1) zestawiono biostratygrafię L PAZ stanowiska Święte z jednostkami chronostratygraficznymi holocenu. Paleogeografia i historia roślinności w okolicy miejscowości Święte Zmiany w szacie roślinnej zarejestrowane na stanowisku Święte wykazują duże podobieństwo do holoceńskiej sukcesji roślinności zachodniej części Pobrzeża Bałtyku (Latałowa 1999) i Pomorza Zachodniego (Krupiński 1991) oraz nie odbiegają w zasadniczych zarysach od krajobrazów rekonstruowanych dla innych regionów Polski (Wasylikowa 1964; Ralska-Jasiewiczowa 1966; Tobolski 1966, 1977, 1998; Balwierz, Żurek 1987; Noryśkiewicz 1987,1995; Kupryjanowicz 1991; Tobolski i in. 1998; Ralska-Jasiewiczowa i in. 1998; Nalepka 2004, 2005). Akumulacja osadów jeziornych w stanowisku Święte rozpoczęła się w okresie preborealnym. Odpowiada mu odcinek profilu z głębokości 5,40-5,60 m. Charakteryzuje się on wysokim udziałem drzew (AP), na który przede wszystkim składa się pyłek brzozy (Betula) i sosny (Pinus) oraz w mniejszych ilościach wierzby (Salix), jałowca (Juniperus), brzozy karłowatej (Betula nana), topoli (Populus), wiązu (Ulmus) i leszczyny (Corylus). Powyższy skład florystyczny spektrów pyłkowych pozwala przyjąć, że w na badanym terenie rozwinęły się zbiorowiska leśne. Były to lasy brzozowo-sosnowe z domieszką topoli, przypuszczalnie osiki (Populus tremula). Ważnym składnikiem podszytu w tych lasach były zapewne leszczyna i jałowiec. W badanej okolicy pojawił się wówczas również wiąz. Porastał on siedliska żyzne i wilgotne, zazwyczaj w obniżeniach terenu i na brzegach cieków wodnych. Wraz z wierzbą i topolą budował rozwijające się w okolicy lasy łęgowe. W tym czasie rozpoczęła się również ekspansja leszczyny. Wraz z jałowcem i wierzbą opanowywała ona prześwietlenia leśne i zaczęła wypierać zbiorowiska brzozy, o czym świadczy spadek 108

113 znaczenia Betula w górnej części okresu preborealnego. Obecność leszczyny w osadach preborelanych ze stanowiska Święte oraz pobliskiego Czarnowa i Sobiemyśla, a także innych stanowiskach z północno-zachodniej Polski potwierdza kierunek jej migracji z obszaru Maklemburgii i Brandenburgii (Ralska-Jasiewiczowa 1983). W najbliższym otoczeniu zbiornika wodnego, w miejscach wilgotniejszych, rosły między innymi trawy (Poaceae), turzycowate (Cyperaceae), przytulia (Galium), rutewka (Thalictrum) oraz przedstawiciele rodziny Asteraceae, Apiaceae i Ranunculaceae. Ówczesny klimat był umiarkowany i sprzyjał rozwojowi zbiorowisk leśnych, z temperaturą lipca w granicach C (Wasylikowa 1964). Okres borealny, któremu odpowiada odcinek z głębokości 5,00-5,30 m, charakteryzuje się wysokim udziałem drzew, najpierw brzozy, potem leszczyny oraz wzrastającym znaczeniem dębu, olszy i wiązu. Niski udział procentowy roślinności zielnej świadczy o tym, że obszar wokół jeziora był niemal całkowicie zalesiony. Były to przede wszystkim lasy brzozowo-sosnowo z leszczyną w podszyciu. Udział procentowy leszczyny, dochodzący do 20,5% może wskazywać również na rozwój samodzielnych zarośli leszczynowych lub niskopiennych drzewostanów, które mogły rozwinąć się na nasłonecznionych zboczach w pobliskiej okolicy. Leszczyna, jako gatunek cieniodajny, mogła przyczyniać się do ograniczania wzrostu światłożądnych siewek brzozy i sosny, a to z kolei przyczyniało się do stopniowej eliminacji tych drzew, zwłaszcza na żyźniejszych siedliskach (Iversen 1960). W obniżeniach terenu nadal panowały lasy łęgowe, w których coraz większą rolę zaczynała mieć olsza i jesion. W optimum klimatycznym holocenu, któremu odpowiadają spektra pyłkowe z głębokości 4,30-4,90 m, w okolicach stanowiska Święte nastąpiło duże zróżnicowanie zbiorowisk leśnych. Sprzyjające warunki edaficzne i klimatyczne w tym czasie umożliwiły rozwój mezofilych, wielogatunkowych lasów liściastych. Obecność bluszczu (Hedera) i jemioły (Viscum) i innych krzewów o wyższych wymaganiach termicznych potwierdza bardzo łagodne warunki klimatyczne w okresie atlantyckim. Występowanie kwitnącego bluszczu wskazuje na wzrastającą oceanizację klimatu (Mamakowa 1989), umiarkowanie wysokie temperatury letnie oraz łagodne zimy, z temperaturą najzimniejszego miesiąca nie niższą jak 1,5 C (Iversen 1944). Natomiast obecność Viscum pozwala przyjąć wysokie temperatury sezonu letniego, nawet do 18ºC (Iversen 1944).W tym czasie w najbliższym sąsiedztwie stanowiska na żyznych glebach rozwijały się zbiorowiska leśne z dębem, lipą, wiązem, jesionem i klonem w drzewostanie oraz leszczyna w podszyciu. Miejsca wilgotne, okresowo zalewane przez wodę i obniżenia terenu opanowane były przez lasy łęgowe i olesy, w których rosły przede wszystkim olsza, wiąz, jesion, topola i wierzba. W podszyciu obecna 109

114 zapewne była leszczyna, kalina i chmiel. W runie tych lasów oraz w najbliższym sąsiedztwie jeziora rosły liczne rośliny zielne. W okolicy stanowiska, siedliska suchsze i mniej żyzne, opanowane były przez lasy w typie borów mieszanych sosnowo- dębowych z udziałem brzozy, topoli i leszczyny. W ich runie rósł zapewne między innymi wrzos (Calluna), borówka z rodziny Ericaceae, niektóre trawy, szczaw (Rumex). Pod koniec okresu atlantyckiego w niedalekim sąsiedztwie badanego stanowiska zaczęły pojawiać się pojedyncze buki i graby. Spektra pyłkowe z głębokości 1,70-4,20 m charakteryzują się spadkiem udziału wiązu, lipy i jesionu i odpowiadają okresowi subborealnemu. Spadek wiązu w zbiorowiskach leśnych datowany został na około lat 14 C BP i jest zjawiskiem powszechnie opisywanym, zarówno z terenu Polski, jak i innych części Europy (Iversen 1960; Huntley, Birks 1983; Ralska-Jasiewiczowa i in. 2003, Latałowa 1999). W tym czasie na omawianym terenie zmianom podlegały zarówno mezofilne lasy mieszane jak i zbiorowiska borowe. Na obszarach suchszych nadal występowały bory mieszane z dębem, sosną, brzozą, topolą, świerkiem i lipą oraz leszczyną i dzikim bzem (Sambucus). Równocześnie mogły pojawić się płaty widnych lasów dębowych, zwłaszcza w starszej części tego okresu. W miejscach żyznych o dużej wilgotności siedliska utrzymywały się łęgi, ale z mniejszym już znaczeniem wiązu i jesionu w drzewostanie. Wzrost udziału olszy i wierzby, zwłaszcza w poziomie ŚW 5 Alnus-Corylus-Quercus, sugeruje, że lasy w typie olesów, położone w obniżeniach terenu, okresowo zalewane przez wody, podlegały zmianom w stopniu minimalnym. Przemiany zbiorowisk leśnych sprzyjały zasiedlaniu terenu przez grab (Carpinus) i buk (Fagus), których znaczenie w zbiorowiskach leśnych wzrosło już od młodszej części poziomu ŚW 4 Corylus- Alnus-Quercus. Od początku okresu subborealnego widoczne są nieznaczne spadki udziału sosny oraz nieduży wzrost znaczenia Corylus i Quercus. Prawdopodobnie efekt intensywniejszego pylenia leszczyny i dębu oraz obecność Juniperus i Calluna może być reakcją na wybiórcze usuwanie drzew i tworzenie prześwietleń przez ówczesnego człowieka. Ze zmianami składu lasów mieszanych ściśle związana jest również obecność indykatorów rolniczej i pasterskiej działalności człowieka. W diagramach pyłkowych z Pobrzeża Bałtyku (Latałowa 1992,1999) we wczesnej i środkowej fazie okresu subborealnego rejestrowane były wahania krzywych drzew i roślin zielnych, które wiązano z kolejnymi etapami osadnictwa neolitu. Być może pewne z tych etapów zostały uchwycony w diagramie pyłkowym z Świętego. W okresie subborealnym doszło do zwilgotnienia klimatu połączonego z ochłodzeniem. Zwiększony udział olszy i wzrastająca ilość świerka w tym czasie, wskazują 110

115 na wzrastające zwilgotnienie klimatu w północno-zachodniej Polsce. Świerk jest drzewem wymagającym odpowiedniej wilgotności powietrza i gleby (Obmiński 1977). Ponadto występowanie w tym poziomie Hedera wskazują na średnie temperatury stycznia nie niższe od -0,5 C, a pojawienie się cisa (Taxus baccata) wskazuje nawet na łagodniejsze zimy niż by to wynikało tylko z obecności Hedera (Iversen 1944). Cis jest drzewem najlepiej rozwijającym się w klimacie o dużej wilgotności powietrza, łagodnych zimach i nieupalnych latach (Seneta, Dolatkowski 1997). Spektra pyłkowe z głębokości 0,10-1,60 m charakteryzują się stopniowym spadkiem udziału dębu, leszczyny i olszy oraz wzrostem znaczenia sosny i odpowiadają okresowi subatlantyckiemu. W tym czasie doszło do dalszych zmian w zbiorowiskach leśnych, które były wynikiem postępującego ochłodzenia i zwilgotnienia klimatu oraz rosnącej presji antropogenicznej. W starszej części tego okresu (górna część poziomu ŚW 6 Alnus-Quercus- Carpinus oraz poziom ŚW 7 Carpinus-Alnus-Fagus znaczącą rolę w zbiorowiskach leśnych nadal miała olsza, wchodząca w skład lasów łęgowych i olesów. Na siedliskach suchszych i umiarkowanie wilgotnych panowały bory mieszane z sosną, dębem, brzozą, topolą, świerkiem, bukiem i lipą oraz leszczyną w podszyciu. Natomiast żyzne gleby porastały lasy dębowo-grabowe z bukiem. W młodszej części okresu subatlantyckiego (poziom pyłkowy ŚW 8 Pinus--NAP) w badanej okolicy doszło do znacznego odlesienia terenu, o czym świadczy spadek udziału większości drzew liściastych oraz wzrost udziału roślin zielnych. Sąsiedztwo badanego stanowiska porastały przede wszystkim bory sosnowe i sosnowobrzozowe. Znacznie mniejsze znaczenie miały tu bory mieszane i lasy dębowo-grabowe z bukiem. Lokalnie, na obszarze powstałego torfowiska i w miejscach o znacznej wilgotności podłoża, występowały lasy łęgowe z olszą, wiązem, jesionem i wierzbą. Fazy rozwoju zbiornik jeziornego Zbiornik w stanowisku Święte od początku powstania był eutroficznym zbiornikiem o niedużej głębokości. Wokół niego rozwijała się strefa szuwarów, początkowo reprezentowana przez jeżogłówkę (Sparganium), paprocie (Polypodiaceae) i skrzypy (Equisetum). W młodszej części okresu borealnego (próbki nr 50-51) głębokość omawianego zbiornika wynosiła prawdopodobnie około 2 metrów. Świadczy o tym obecność w tym czasie grzybieni białych (Nymphaea alba), które preferują wody eutroficzne, o głębokości dochodzącej do 2 m (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). W okresie atlantyckim rozpoczęło się powolne zarastanie zbiornika od jego brzegów. Na pojawiających się obszarach zatorfionych i 111

116 podmokłych rozwijają się liczne turzyce, trawy, paprocie z rodziny Polypodiaceae oraz liczna roślinność zielna preferująca takie warunki wilgotnościowe. W tym czasie następuje również powiększenie się strefy szuwarowej, którą w dalszym ciągu buduje jeżogłówka oraz pojawia się pałka szerokolistna (Typha latifolia). Natomiast strefa roślinności o liściach pływających po powierzchni wody opanowana została przez grzybienie białe (Nymphaea alba). Proces wypłycania i zarastania zbiornika wodnego kontynuowany był w okresie subborealnym. Na zatorfionych brzegach zbiornika, obok licznych traw, turzyc, paproci i skrzypów, pojawił się bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata). Jest to gatunek, który preferuje podłoże stałe, silnie podmokłe, typu torfowego. Najczęściej porasta torfowiska niskie (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). Do połowy okresu subborealnego w centralnej i zarazem najgłębszej części zbiornika istniało jeszcze oczko wodne, o czym świadczy obecność grzybieni białych, grążela (Nuphar) i rdestnicy (Potamogeton). Natomiast w młodszej części okresu subborealnego nastąpiło prawie całkowite zarośnięcie zbiornika. Świadczy o tym brak roślinności wodnej i glonów z rodzaju Pediastrum. Natomiast sporadyczna obecność pływacza (Utricularia) wskazuje na niewielkie zagłębienia ze stagnującą wodą. Pływacz jest gatunkiem, który lubi wody płytkie, eutroficzne o mulistym bądź torfowym podłożu i ubogie w węglany (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). Takie siedlisko z płytką, być może okresowo pojawiającą się wodą, mogło istnieć nawet do połowy okresu subatlantyckiego. W okresie subatlantyckim kontynuowany był proces zarastania zbiornika. W tym czasie strefa szuwarów straciła na znaczeniu, natomiast doszło do rozwoju torfowiska typu niskiego Wysoki udział procentowy wierzby w młodszej części tego okresu może wskazywać, że na powstałe torfowisko wkroczyły zarośla wierzbowe. Nie wykluczona jest także obecność innych drzew, jak: topoli, olszy, wiązu czy jesionu. Prawdopodobnie na samym torfowisku jak i w jego najbliższym sąsiedztwie występował las łęgowy lub oles, o czy świadczy duża ilość olszy. Ślady działalności człowieka Występujące na Pomorzu Zachodnim liczne jeziora i doliny rzek stwarzały dogodne warunki penetracji środowiska przyrodniczego przez człowieka. Paleolityczna i mezolityczna działalność człowieka opierała się głównie na zbieractwie, łowiectwie i rybołówstwie i nie powodowała trwałych przekształceń środowiska naturalnego, co z kolei bardzo słabo zaznaczało się w diagramach pyłkowych. Być może rejon stanowiska Święte był penetrowany przez człowieka już od początku mezolitu, jednak brak jest palinologicznych przesłanek by 112

117 potwierdzić tą działalność. Pierwsze ślady, które można wiązać o obecnością człowieka na tym terenie pojawiają się dopiero na głębokości 3,80 m, w poziomie korelowanym z okresem subborealnym, archeologicznie odpowiadająca neolitowi. W procentowym diagramie pyłkowym stanowiska Święte wyróżniono 7 faz osadniczych (ryc.1). Ze względu na brak datowań 14 C wydzielenia faz osadniczych opierają się tylko na wynikach analizy palinologicznej i nie jest możliwe skorelowanie ich z poszczególnymi kulturami archeologicznymi. Cztery fazy osadnicze stanowiska Święte zarejestrowano w obrębie okresu subborealnego, który rozpoczął się lat kalendarzowych BP i trwał do lat kalendarzowych BP. Trzy kolejne fazy osadnicze stwierdzono w obrębie okresu subatlantyckiego, którego początek wyznaczany jest na ok lat kalendarzowych BP. Wydzielenie fazy osadniczej 1 (głębokość 3,40-3,80 m) oparto głównie na spadku krzywej wiązu, jesionu, lipy, dębu oraz wzroście krzywej leszczyny i występowaniu wrzosu (Calluna). Zarejestrowane zmiany wskazują na zaburzenia w składzie i strukturze ówczesnych lasów, głównie poprzez powstawanie śródleśnych prześwietleń. Wzrost liczebności leszczyny jest następstwem powstałych zmian i dowodem na jej rozwój poza osłoną drzewostanu. Według Latałowej (1992) produktywność pyłku leszczyny była dużo wyższa w obrębie lokalnych prześwietleń i na okrajkach lasów niż w przypadku występowania jej w warstwie podszytu. Brak węgielków drzewnych sugeruje, że do powstawania prześwietleń prawdopodobnie nie wykorzystywano ognia, a raczej stosowano śródleśny wypas zwierząt. Tego typu działania nie powodowały jeszcze zbyt silnych i trwałych zmian w strukturze ówczesnych lasów. Niewielki spadek wartości wiązu, jesionu, lipy i dębu w pierwszej części tego przedziału czasowego oraz niewielkie zmiany w składzie NAP wskazują, że działania te nie mały jeszcze charakteru typowych odlesień i doszło do dość szybkiej rekonstrukcji drzewostanu. Fazę osadniczą 1 wyznaczono również na podstawie obecności gatunków wskaźnikowych dla gospodarki człowieka. W niedalekim sąsiedztwie analizowanego zbiornika wodnego prawdopodobnie osiedlił się człowiek. Świadczy o tym obecność Artemisia, Chenopodiaceae, Urtica, Plantago media/major, Rumex acetosella, Polygonum aviculare typowych przedstawicieli zbiorowisk ruderalnych, których występowanie związane jest z siedliskami zmienionymi przez człowieka. Towarzyszą im bardzo często inne rośliny z rodzin: Poaceae, Apiaceae, Asteraceae, Brassicaeae czy Caryophyllaceae. W pobliżu stanowiska badawczego prowadzona była działalność rolnicza, polegająca na uprawie pól i wypasie zwierząt. Obecność w niewielkich ilościach Cerealia undiff. i Secale wskazują, że uprawa żyta i innych zbóż stosowana była na niewielką skalę. 113

118 Stwierdzone w tej fazie osadniczej tylko jedno ziarno pyłku lnu (Linum) nie pozwala na potwierdzenie prowadzenia przez ówczesnego człowieka uprawy lnu. Prowdopodobnie pyłek tego taksonu pochodzi z dalszego transportu, z innych rejonów Polski. Ówczesny człowiek raczej więcej wysiłku wkładał w pasterstwo. Świadczy o tym występowanie w tym przedziale czasowym znacznych ilości pyłku szczawiu (Rumex acetosa i Rumex acetosella) oraz baki lancetowatej (Plantago lanceolata), które wskazują na intensywny wypas bydła. Wydzielenie fazy osadniczej 2 (głębokość 2,60-2,70 m), fazy osadniczej 3 (głębokość 2,20-2,40 m) oraz fazy osadniczej 4 (głębokość 1,70-2,00 m) oparto na podstawie niewielkich spadków krzywych dębu, leszczyny, olszy, jesionu i graba oraz wzroście znaczenia NAP i obecności licznych wskaźników antropogenicznych. Zarejestrowane zmiany również są efektem zaburzeń w składzie i strukturze ówczesnych lasów. Zmiany te wskazują na rozpoczynającą się deforestację i powstanie śródleśnych prześwietleń. Trudno jest jednoznacznie stwierdzić w jaki sposób dochodziło do odsłonięć powierzchni. Brak w omawianym profilu tzw. indykatorów pożarów śródleśnych - węgielków drzewnych i spor orlicy pospolitej (Pteridium aquilinum) raczej wyklucza stosowanie ognia. Wytworzone odlesienia zlokalizowane były przypuszczalnie w niedalekiej odległości od zbiornika wodnego. Wskazuje na to, zarejestrowany w diagramie pyłkowym spadek znaczenia prawie wszystkich występujących na tym terenie rodzajów drzew oraz następnie wzrost udziału brzozy i leszczyny oraz pojawienie się topoli, drzew pionierskich rozpoczynających proces wtórnej sukcesji. Powstałe odlesienia nie miały jeszcze trwałego charakteru, ponieważ tuż powyżej każdego z poziomów osadniczych zarejestrowana została częściowa odbudowa drzewostanów badanej okolicy, poprzez wzrost znaczenia dębu, wiązu, olszy, lipy, jesionu, graba i buka. Człowiek omawianych faz osadniczych (2, 3, 4) przebywał w niedalekim sąsiedztwie zbiornika i zajmował się przede wszystkim pasterstwem, na co wskazują znaczne ilości ziarn pyłku babki lancetowatej (Plantago lanceolata) i szczawiu (Rumex acetosa/acetosella) oraz innych roślin zielnych porastających łąki i pastwiska. W tym czasie nieznacznie wzrosło również znaczenie uprawy roli, szczególnie żyta. Od 2 fazy osadniczej zarejestrowano większe ilości pyłku Cerealia undiff. i Secale, i od tego miejsca rozpoczęły się ciągłe ich krzywe. Wskazują one na ciągłą uprawę zbóż w tej części Pomorza Zachodniego, która rozpoczęła się od połowy okresu subborealnego. Faza osadnicza 5 (głębokość 1,30-1,50 m) charakteryzuje się spadkiem krzywych wiązu, dębu, grabu i sosny oraz zanikiem jesionu i niewielkim wzrostem NAP. Równocześnie następuje zwiększenie udziału pyłku roślin wskazujących na działalność gospodarczą 114

119 człowieka. Taki skład flory pyłkowej może być rezultatem wycinania lasów i wykorzystywania odlesionych terenów pod wypas i uprawę. Jednak w dalszym ciągu zabiegi te nie miały jeszcze charakteru zmian ciągłych. Prawdopodobnie ówczesny człowiek mógł stosować metodę ogławiania drzew liściastych (Latałowa 1992) w celu przekształcania cienistego lasu w prześwietlony, bardziej przydatny dla człowieka i zwierzyny. Dowodem tego typu zabiegów może być wzrost ilości pyłku lipy w czasie spadku krzywych innych drzew liściastych. Lipa była ważnym drzewem dla człowieka nie tylko ze względu na właściwości lecznicze jej kwiatów i miód, ale także ze względu na pozyskiwaną z jej liści karmę dla zwierząt. Według Andersena (1988) lipa jako drzewo pożyteczne dla człowieka chroniona była przed niszczeniem w porównaniu z innymi drzewem, a prześwietlenie powodowało lepsze warunki dla obfitszego jej kwitnienia. Spadki krzywych grabu i olszy mogą być efektem wycinania tych drzew w celu pozyskania żyznych siedlisk, których gleby nadawałyby się pod uprawę żyta i innych zbóż. Zwiększone ilości pyłku Cerealia undiff. i Secale mogą wskazywać na wzrost lokalnego znaczenia uprawy zbóż. Potwierdzeniem prowadzenia gospodarki rolnej w tym rejonie jest obecność pospolitych chwastów zbiorowisk upraw zbożowych: chabra bławatka (Centaurea cyanus), kąkola polnego (Agrostemma githago), rdestu ptasiego (Polygonum aviculare) i czerwca rocznego (Scleranthus annus). Pomiędzy opisaną fazą osadniczą 5 a kolejną wyznaczoną fazą 6 (odcinek na głębokości 1,00-1,20 m) doszło do krótkotrwałej, ale silnej odbudowy zbiorowisk leśnych. Brały w niej udział głównie gatunki światłolubne brzoza i leszczyna, ale także grab, buk i olsza. W tym czasie regeneracji uległy przede wszystkim zbiorowiska związane z żyznymi siedliskami, typu grądy, olsy czy łęgi. Silny spadek wskaźników antropogenicznych (babka lancetowata, szczaw, bylica, komosa) może wskazywać na opuszczenie przez człowieka najbliższej okolicy lub jego wycofanie się w inny rejon Pomorza Zachodniego. Z początkiem fazy osadniczej 6 (głębokość 0,60-0,90 m) następuje wyraźne obniżenie wartości krzywych prawie wszystkich drzew liściastych Fagus, Tilia, Ulmus, Quercus, Fraxinus i Betula, ale przede wszystkim silny spadek ilości graba. Równocześnie dochodzi do wzrostu roślin zielnych, których udział osiąga 50,0%. Wskazuje to na powrót w omawianą okolicę człowieka i przystąpienie przez niego do intensywnej i trwałej deforestacji. Odlesieniu podjęte zostały przede wszystkim siedliska żyznych lasów grądowych i łęgowych. Jednym z dowodów na powiększanie obszarów otwartych okolic Świętego może być wzrost substancji mineralnych w osadzie, spowodowany zapewne uaktywnieniem procesów erozyjnych. Dowodami na powrót człowieka w omawianą okolicę jest również wzrost znaczenia wskaźników antropogenicznych. Obecność Artemisia, Chenopodiaceae, Urtica, 115

120 Plantago media/major, Rumex acetosella, typowych przedstawicieli zbiorowisk ruderalnych, których występowanie związane jest z siedliskami zmienionymi przez człowieka wskazuje na znaczną rolę Homo sapiens w środowisku naturalnym okolic Świętego. W dalszym ciągu prowadził on działalność rolniczą, polegającą na uprawie pól i wypasie. Wzrost krzywych Secale i Cerealia undiff. wskazują na wzrost znaczenia uprawy zbóż, a przede wszystkim żyta. Potwierdzeniem prowadzenia gospodarki rolnej w tym rejonie jest obecność chabra bławatka (Centaurea cyanus) i czerwca rocznego (Scleranthus annus), pospolitych chwastów zbiorowisk upraw zbożowych. Występowanie pyłku szczawiu (Rumex acetosa i Rumex acetosella) oraz baki lancetowatej (Plantago lanceolata) wskazują na dość intensywny wypas bydła. Faza osadnicza 7 (głębokość 0,10-0,40 m) charakteryzuje się wyraźnym wzrostem sumarycznej krzywej wskaźników antropogenicznych oraz stałym spadkiem sumy wszystkich drzew liściastych. Taki obraz wskazuje na znaczne przekształcenie środowiska naturalnego badanej okolicy. Odlesienia i pojawienie się terenów otwartych potwierdza udział NAP (ponad 50,0%) oraz obecność materiału mineralnego w osadzie tej fazy osadniczej, spowodowana ponownym uaktywnieniem erozji. Wzrost udziału i ciągłe krzywe Apiaceae, Asteraceae, Brassicaceae, Filipendula, Lysimachia i Potentilla świadczą o rozwoju zbiorowisk łąkowych i znacznej ich roli w otoczeniu badanego stanowiska. Największe w cały profilu ilości Secale i Cerealia undiff. oraz ciągła obecność Centaurea cyanus wskazują na ciągłą uprawę żyta i innych zbóż. Nie mniejsze znaczenie miała również gospodarka pasterska. Niewielka krzywa gryki (Fagopyrum) nie wyklucza uprawy tej rośliny w niedalekim sąsiedztwie, ale raczej na niewielką, przydomową skalę. Literatura Andersen S.T., Changes in agricultural practices in the Holocene indicated in a pollen diagram from a small hollow in Denmark. In: Birks H.H., Birks H.J.B., Kaland P.E. & Moe D. (eds). The cultural landscape past, present and future. Cambrige Univ. Press. Balwierz Z., Żurek S., The Late-Glacial and Holocene vegetational history and paleohydrological changes at the Wizna site (Podlasie Lowland). Acta Palaeobotanica 27: Erdtman G., Pollen Morfology and Plant Taxonomy Angiosperms. An Introduction Palynology I, Uppsala. Huntley B., Birks H.J.B., An atlas of past and present pollen maps for Europe: years ago. Cambridge University Press., Cambridge. 116

121 Iversen J., Viscum, Hedera and Ilex as climate indicators, Geol. Fören. Förhlandl., 66 (3), s Iversen J., Problems of the early Postglacial forest dwvelopment in Denmark. Danm. Geol. Unders., V, 7-C: Krupiński K.M., Flora późnego glacjału i holocenu z Chojnej, Polska NW. Wyd. Uniw. A.Mickiewicza, Poznań. Geogr., 50: Kupryjanowicz M., Eemian, Early and Late Vistulian and Holocene vegetation in the region of Machnacz peat-bog near Białystok (NE Poland). Acta Palaeobotanica, 31: Latałowa M., Man and vegetation in the pollen diagrams from Wolin Island (NW Poland). Acta Palaeobotanica, 32 (1): Latałowa M., Palaeoecological reconstruction of the environmental conditions and economy in early medieval Wolin-against a background of the Holocene history of the landscape. Acta Palaeobotanica, 39 (2): Mamakowa K., Late Middle Polish glaciation, Eemian and Early Vistulian vegetation at Imbramowice near Wroc³aw and the pollen stratigraphy of this part of the Pleistocene in Poland, Acta Palaeobot., 29 (1), s Nalepka D., Pollen evidence for human activity in the surroundings of early Neolithic settlements in the Kujawy Region (Central Poland) based on pollen analysis. Antaeus 27: Nalepka D., Palinologiczne ślady gospodarki człowieka w dwóch profilach z małego torfowiska w Osłonkach na Kujawach. Botanical Guidebooks 28: Noryśkiewicz B., History of vegetation during the Late-Glacial and Holocene in the Brodnica Lake district in the light of pollen analysis of Lake Strażym deposits. Acta Palaeobotanica, 27: Noryśkiewicz B., Zmiany szaty roślinnej okolic Jeziora Biskupińskiego w późnym glacjale i holocenie pod wpływem czynników naturalnych i antropogenicznych. UMK, Toruń: Obmiński Z., Ogólny zarys ekologii, [w:] Świerk pospolity Picea abies L. Karst. Nasze drzewa leśne, Monogr. Popularnonauk., t.5, PWN, Warszawa-Poznań, s Podbielkowski Z., Tomaszewicz H., Zarys hydrobotaniki, PWN, Warszawa. Ralska-Jasiewiczowa M., Osady denne Jeziora Mikołajskiego na Pojezierzu Mazurskim w świetle badań paleobotanicznych. Acta Palaeobotanica, VII, nr. 2: 1-55 Ralska-Jasiewiczowa M., Isopollen maps for Poland: years B.P., New Phytologist, 94:

122 Ralska-Jasiewiczowa M., Goslar T., Madeyska T., Starkel L., Lake Gościąż, Central Poland. A monographic study. Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Ralska-Jasiewiczowa M., Nalepka D., Goslar T., Some problems of forest transformation at the transition to the oligocratic/homo sapiens phase of Holocene interglacial in northern lowlands of Central Europe. Veget. Hist. Archaeobot., 12(4): Seneta W., Dolatkowski J., Dendrologia, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Tobolski K., Późnoglacjalna i holoceńska historia roślinności na obszarze wydmowym w dolinie środkowej Prosny, Ponz. Tow. Przyj. Nauk, Prace Kom. Biol., t. XXXII, z.1, Poznań. Tobolski K Materiały do późnoglacjalnej historii roślinności Polski północnozachodniej. Badania Fizjograficzne nad Polską Zachodnią, t. XXX, ser. A. Geografia Fizyczna: Tobolski K Późnoglacjalna historia zbiornika w Imiołkach. (w: Paleoekologiczne studium późnoglacjalnych osadów jeziora Lednica w Imiołkach, K. Tobolski (red.), t. IV, Wyd. Homini: Tobolski K., Głuszak A., Litt T Analiza pyłkowa. [in:] Paleoekologiczne studium późnoglacjalnych osadów jeziora Lednica w Imiołkach, K. Tobolski (ed.), t. IV, Wyd. Homini: Wasylikowa K Roślinność i klimat późnego glacjału w środkowej Polsce na podstawie badań w Witowie koło Łęczycy. Biuletyn Peryglacjalny, 13:

123 119