O refleksyjności. Paulina Gołaska

Transkrypt

1 O refleksyjności Paulina Gołaska

2 Przygotowanie tej prezentacji jest wynikiem owocnej współpracy z zespołem terapeutek pracujących w ZERO-PIĘĆ. Fundacji na rzecz zdrowia psychicznego małych dzieci. Za Waszą chęć dzielenia się wiedzą i doświadczeniami DZIĘKUJĘ!

3 Podstawy neuropsychologiczne Podstawowe sieci afektywne w mózgu: POSZUKIWANIE/ pragnienie (układ nagrody) WŚCIEKŁOŚĆ/ złość (walka/ucieczka) STRACH/ lęk (walka/ucieczka) POŻĄDANIE/ seksualność (układ nagrody) TROSKA/ macierzyńska opieka (układ nagrody) ŻAŁOBA (wcześniej PANIKA)/ dystres separacyjny (walka/ucieczka) ZABAWA/ psychofizyczne zaangażowanie (układ nagrody) WRODZONE I AUTOMATYCZNE FUNKCJA ADAPTACYJNA (Panksepp, J. (2010). Affective neuroscience of the emotional BrainMind: evolutionary perspectives and implications for uderstanding depression. Dialogues in Clinical Neuroscience, 12 (4),

4 Podstawy neuropsychologiczne Czym są sieci afektywne? 1.Dla każdej z sieci istnieje charakterystyczny behawioralny wzorzec zachowań. 2.Sieci są uruchamiane przez określony zestaw bodźców. 3.Pobudzenie pojawiające się w rezultacie uruchomienia sieci trwa dłużej niż działający bodziec. 4.Sieci regulują dopływ bodźców sensorycznych do mózgu. 5.Wpływają na proces uczenia się oraz mogą wspomagać pracę wyższych funkcji psychicznych. 6.Wraz z dojrzewaniem rozwija się umiejętność regulowania działania sieci za pośrednictwem wyższych funkcji psychicznych. (Panksepp, J. (2010). Affective neuroscience of the emotional BrainMind: evolutionary perspectives and implications for uderstanding depression. Dialogues in Clinical Neuroscience, 12 (4),

5 Podstawy neuropsychologiczne Sieci afektywne są odpowiedzialne za przebieg podkorowych procesów, tzw. pierwotnych: a) Regulację emocji b) Utrzymanie homeostazy (głód, pragnienie itp.) c) Regulację sensoryczną Mają liczne połączenia z ciałem Warunkują odczucie przyjemności vs przykrości (Panksepp, J. (2010). Affective neuroscience of the emotional BrainMind: evolutionary perspectives and implications for uderstanding depression. Dialogues in Clinical Neuroscience, 12 (4),

6 Podstawy neuropsychologiczne Teoria mózgu trójdzielnego Paula MacLeana (por.:

7 Skąd różnice? Program genetyczny (temperament) Sposób wyrażania emocji + reakcja na stymulację Odzwierciedla nie tyle to, co dziecko robi, ale jak to robi Temperament jest wrodzony (a przynajmniej znaczna jego część) Temperament jest stabilny (raczej niezależny od czasu i sytuacji) Temperament ujawnia się wcześnie (okres prenatalny) Temperament wpływa na rozwój w zależności od poziomu dopasowania stylu reagowania dziecka oraz otoczenia fizycznego i społecznego Wpływ otoczenia (relacje z najbliższymi) Modyfikująca rola doświadczenia (wachlarz uwarunkowanych genetycznie możliwości)

8 Priorytet: DOPASOWANIE

9 CZYNNIKI BIOLOGICZNE/ WRODZONE PRAGNIENIA (realizacja) POTRZEBY (zaspokojenie) NAPIĘCIE NAPIĘCIE EMOCJE UKOJENIE (realizacja/ zaspokojenie możliwe) BRAK NAPIĘCIA FRUSTRACJA (realizacja/ zaspokojenie niemożliwe złość, smutek itp.) NAPIĘCIE ZACHOWANIE OPTYMALNE VS NIEOPTYMALNE SPOSOBY RADZENIA SOBIE Z NAPIĘCIEM

10 EMOCJE VS POZNANIE W trakcie emocjonalnego pobudzenia (tryb emocjonalny ), działanie determinuje spostrzeganie. W trybie poznawczym (gdy aktywowane są obszary korowe) spostrzeganie determinuje działanie. Świadomość afektywna podkorowa; związana z określoną dynamiką/ zmianami pola energetycznego (współpraca wielu obszarów neuronalnych, które wywołują charakterystyczne napięcia i ruchy ciała). Świadomość kognitywna korowa; związana z procesami przetwarzania informacji. Panksepp, J., The core emotional systems of the mammalian brain, source:

11 EMOCJE VS POZNANIE Dla lepszego funkcjonowania poznawczego działanie obszarów podkorowych jest często zahamowywane (stłumione/ regulacja w dół ). Jednym z najważniejszych celów terapii jest wspieranie działania funkcji poznawczych bez potrzeby odcinania się od emocji. Panksepp, J., The core emotional systems of the mammalian brain, source:

12 EMOCJE VS POZNANIE Kiedy z jakiś powodów uszkodzone zostają podkorowe obszary afektywne, działanie całego aparatu psychicznego staje się niemożliwe. Uszkodzenie obszarów korowych wpływa jedynie na działanie wybranych funkcji poznawczych. Panksepp, J., The core emotional systems of the mammalian brain, source:

13 ROZWÓJ UMYSŁU DZIECKA Zdolność do dostrzegania i rozumienia własnych stanów mentalnych (emocji, potrzeb, pragnień, intencji, myśli itp.) + Zdolność do samoregulacji = PODSTAWA ROZWOJU Relacja = niezbędny kontekst

14 Refleksyjność Jako odpowiedź na zjawisko DEHUMANIZACJI w edukacji i terapii (i nie tylko)

15 Refleksyjność Wyobrażeniowa aktywność umysłowa polegająca na postrzeganiu i interpretowaniu ludzkich zachowań w kategoriach stanów mentalnych (takich, jak: potrzeby, pragnienia, uczucia, przekonania, myśli i cele) (Fonagy et. al., 2007). Składa się z czterech komponentów: 1) Zdolności interpretowania zachowań innych osób w kontekście przeżywanych przez nich stanów mentalnych; 2) Rozumienia własnych stanów mentalnych; 3) Zdolności rozróżniania stanów mentalnych przeżywanych przez siebie i innych; 4) Odróżniania stanów mentalnych od rzeczywistości zewnętrznej (Liljenfors, Lundh, 2015).

16 Refleksyjność Refleksyjność nie jest statyczną, wyizolowaną zdolnością czy cechą (Fonagy et al., 2012). Refleksyjność pozostaje zależna od poziomu przeżywanego stresu i pobudzenia, w szczególności w kontekście określonych relacji przywiązaniowych (jest zjawiskiem dynamicznym).

17 REGULACJA ZEWNĘTRZNA (mechanizm neuropsychologiczny) Nowy, nieznany bodziec Wzrost poziomu hormonów steroidowych (stres); Aktywacja osi HPA; Wzrost poziomu pobudzenia niemowlęcia, widoczne objawy behawioralne Zakłócenie stanu homeostazy/ dynamicznej równowagi; Wzmożona sekrecja CRF; Adekwatna, dopasowana reakcja opiekuna Obniżenie poziomu hormonów steroidowych do stanu podstawowego; Spadek poziomu pobudzenia niemowlęcia, widoczne objawy behawioralne Powrót do stanu homeostazy/dynamicznej równowagi ; NIEMOŻLIWE MYŚLENIE MOŻLIWE MYŚLENIE

18 Regulacja zewnętrzna a wewnętrzna (mechanizm psychologiczny) uwewnętrznienie powtarzającej się reakcji regulacyjnej opiekuna n uwewnętrznienie powtarzającej się reakcji regulacyjnej opiekuna 2 uwewnętrznienie powtarzającej się reakcji regulacyjnej opiekuna 1 kompetencje samoregulacyjne dziecka

19 Samoregulacja (mechanizm neuropsychologiczny) Regulacja pobudzenia pochodzącego z poziomów niższych - zachodzi dzięki pracy poziomu najwyższego kory nowej

20 Sztuka radzenia sobie Samoregulacja emocjonalna to umiejętność jak każda inna (np. chodzenie, porozumiewanie się werbalne). Aby się jej nauczyć potrzebny jest czas, systematyczny trening i empatyczny nauczyciel = MODEL (odpowiedzialność)

21 Rola opiekuna w rozwoju dziecka Pomieszczanie emocji dziecka Reflektowanie Odzwierciedlanie Bycie pomocniczym Ja dziecka

22 Rola opiekuna w rozwoju dziecka Opiekun obserwator relacji Dziecko Opiekun uczestnik relacji

23 Jak wspierać dziecko? Każde zachowanie dziecka jest komunikatem Uważna obserwacja + odczytywanie + rozumiejąca odpowiedź (wrażliwość i dostępność dorosłego) NAZYWANIE tego, co dziecko chce przekazać nadawanie znaczenia wewnętrznym doświadczeniom/ nauka emocji

24 Przeżycia Każde przeżycie jest przeżyciem czegoś widzę coś (krzesło, samochód, itp.), słyszę coś (nadchodzącą kobietę), wyobrażam sobie coś (tygrysa w kratkę), pragnę czegoś (spokoju), itd. Nie ma przeżycia, które byłoby bezprzedmiotowe (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016) KTOŚ przeżywa COŚ w związku z CZYMŚ (subiektywność mentalizacja intencjonalność)

25 Przeżycia Intencjonalność = skierowanie ku, posiadanie sensu (przedmiotu), odniesienie się do pewnej treści Intencjonalność = bycie o czymś (ang. aboutness) Intencjonalność = skierowany na zewnątrz akt mentalny (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016)

26 Przeżycia Każde przeżycie jest przeżyciem czyimś (przeżycie jest zawsze przeżyciem jakiegoś podmiotu podmiotowość, subiektywność) Nie ma przeżycia, które byłoby bezpodmiotowe (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016) KTOŚ przeżywa COŚ w związku z CZYMŚ (subiektywność mentalizacja intencjonalność)

27 Przeżycia Aspekt podmiotowy przeżycie czyjeś (subiektywność) Skierowany na zewnątrz akt mentalny Aspekt przedmiotowy przeżycie czegoś (intencjonalność)

28 Przeżycia Przezroczystość przeżycia polega na tym, że tym, co ono ukazuje są cechy przedmiotu, do którego się odnosi, a nie cechy samego tego przeżycia. W przeżyciu mogę jedynie ująć jeden lub kilka aspektów przedmiotu, nigdy nie ujmę wszystkich jego aspektów ( stron ). Kiedy dokonuję refleksji, czyli za pomocą przeżycia wyższego rzędu spostrzegam przeżycie niższego rzędu wtedy widzę wszystkie jego cechy. (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016)

29 Świadomość Świadomość to stan (częściowej) władzy nad doznaniem Świadomość to mnogość rozmaitych typów doznawania (świadomość zmysłowa, emocjonalna, bólowa, itp.) (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016)

30 Rodzaje świadomości 1. Świadomość fenomenalna 2. Świadomość percepcyjna/ Uogólniona świadomość percepcyjna 3. Świadomość pojęciowa (A. Klawiter, wykłady o świadomości, 2016)

31 Rodzaje świadomości Świadomość fenomenalna to doznanie typu jak to jest (widzieć coś jako czerwone, słyszeć coś jako głośne, smakować coś jako gorzkie itp.). Same dane sensoryczne nie wystarczają do zdobycia wiedzy o tym, co dzieje się w pewnej odległości od organizmu. Potrafi on jedynie rozpoznać bodźce, a nie ich źródła. Tymczasem to wiedza o źródłach stymulacji (pokarmie, partnerze, przeciwniku, przyjacielu) jest szczególnie ważna dla organizmu. Wiedzy tej dostarcza nie sensepcja lecz percepcja.

32 Rodzaje świadomości Świadomość fenomenalna powiązana jest procesami sensorycznymi (sensepcją), świadomość percepcyjna powiązana jest z percepcją rozumianą jako eksterocepcja. Świadomość percepcyjna = tu i teraz

33 Rodzaje świadomości Za sprawą percepcyjnej świadomości uogólnionej zaś przezwyciężony zostaje prezentyzm świadomości percepcyjnej tzn. nie odnoszę się do aktualnych (albo dopiero co minionych) procesów w umyśle, ale do takich, które albo już miały miejsce (przypomnienie minionego stanu mentalnego), albo dopiero się pojawią (antycypacja przyszłego stanu mentalnego), albo mogłyby się pojawić (wyobrażenie stanu mentalnego) wyjście poza tu i teraz. Świadomość pojęciowa natomiast jest świadomością znaczeń (jakie znaczenie ma dla mnie ów stan mentalny).

34 Co gdy samoregulacja zawodzi? Brak możliwości zrozumienia własnych przeżyć nasila zachowania trudne Samoregulacja to nie samokontrola Nadmiernie hamowane emocje co się z nimi dzieje?

35 Jeśli swobodna ekspresja afektu jest w jakiś sposób długotrwale blokowana, tłamszona, emocje zostają skierowane do wewnątrz

36 Regulacja emocji NIEOPTYMALNY SPOSÓB RADZENIA SOBIE NIEOPTYMALNY SPOSÓB RADZENIA SOBIE NIEOPTYMALNY SPOSÓB RADZENIA SOBIE NIEOPTYMALNY SPOSÓB RADZENIA SOBIE BEZ DOSTARCZENIA WZORU OPTYMALNEGO RADZENIA SOBIE EMOCJE MOGĄ ZOSTAĆ SKIEROWANE NA SIEBIE

37 Co oznacza na siebie? CIAŁO UMYSŁ

38 WYZWANIA Przyczyny trudności w reflektowaniu: stres (!), czynniki sytuacyjne uwarunkowania konstytucjonalne/ biologiczne, własne doświadczenia z dzieciństwa. Dwa rodzaje trudności: nadawanie niewłaściwego znaczenia zachowaniom (ale ) ignorowanie/ nie nadawanie znaczenia w ogóle Integracja kompetencji emocjonalnych dziecka = wstęp: 2-4r.ż., ale rozwój do wczesnej dorosłości