Zagraniczna turystyka przyjazdowa do Polski w 2005 roku

Transkrypt

1 Instytut Turystyki Witold Bartoszewicz, Teresa Skalska Zagraniczna turystyka przyjazdowa do Polski w 2005 roku Warszawa 2006

2 Wykonano w Instytucie Turystyki na zlecenie Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki, w ramach Programu Badań Statystycznych Statystyki Publicznej. Temat nr (084) Turystyka zagraniczna Umowa nr U-2/d/06 Instytut Turystyki, Warszawa, ul. Merliniego 9a tel. (22) , fax. (22) it@intur.com.pl

3 Spis treści Wprowadzenie. Cel i zawartość opracowania... 7 Część I. Metodologia i charakterystyka badań zagranicznej turystyki przyjazdowej Metody badań stosowane w wybranych krajach Metodologia polskich badań granicznych Sposób organizacji i przebieg badań w 2005 roku Losowanie próby Szacowanie liczby turystów Szacowanie przeciętnych wydatków Propozycje zmian w badaniach turystyki zagranicznej...18 Część II. Tendencje w turystyce światowej i europejskiej Sytuacja ogólna Trendy w turystyce europejskiej w 2005 roku. Podstawowe kraje recepcyjne i generujące ruch turystyczny Część III. Wyniki badań Instytutu Turystyki: stan i tendencje wieloletnie Ruch przyjazdowy do Polski Wydatki cudzoziemców w Polsce: podstawowe trendy i kierunki zmian Przeciętne wydatki turystów Wydatki według rodzajów i miejsca ponoszenia Wydatki odwiedzających jednodniowych Przychody dewizowe Polski z tytułu zagranicznej turystyki przyjazdowej Cele, motywy i formy przyjazdów turystów do Polski w 2005 roku Cele pobytu Długość pobytu Typy turystyki: sposoby spędzania czasu podczas pobytu w Polsce Organizacja podróŝy Miejsca noclegów Krytykowane aspekty pobytu w Polsce Liczba wizyt w ciągu roku Rozmieszczenie terytorialne zagranicznego ruchu turystycznego w Polsce Charakterystyka demograficzna Profile turystów z wybranych krajów Charakterystyka turystyki przyjazdowej do Polski w latach Segmenty rynku Uwagi ogólne Przyjazdy w celach typowo turystycznych (ok. 3,8 mln) Wizyty u krewnych lub znajomych (ok. 2,8 mln) Przyjazdy słuŝbowe lub w interesach (ok. 4,1 mln) Przyjazdy na zakupy (ok. 1,0 mln) Tranzyt (ok. 2,0 mln) ZróŜnicowanie ocen pobytu zaleŝnie od segmentu turystyki przyjazdowej Podsumowanie Omówienie stosowanych pojęć Literatura

4 Spis tabel Tab. 1. Realizacja ankiet ITTZ-1 według miesięcy i przejść granicznych 11 Tab. 2. Realizacja ankiet ITTZ-2 według miesięcy i przejść granicznych 12 Tab. 3. Realizacja ankiet ITTZ-4 według miesięcy i przejść granicznych 13 Tab. 4. Liczba przyjazdów turystów do Polski w 2005 roku dwa warianty oszacowań 17 Tab. 5. Warstwy: kategoryzacja przejść granicznych 19 Tab. 6. Przyjazdy turystów zagranicznych na świecie według regionów 21 Tab. 7. Przyjazdy turystów zagranicznych w Europie w latach i zmiany w 2005 roku 23 Tab. 8. Wpływy i wydatki na turystykę międzynarodową w Europie w 2004 i zmiany w 2005 r. 25 Tab. 9. Przyjazdy cudzoziemców do Polski według granic (w tys.) 26 Tab. 10. Przyjazdy do Polski według grup krajów w latach Tab. 11. Przyjazdy cudzoziemców do Polski według krajów w latach Tab. 12. Przyjazdy turystów do Polski w latach Tab. 13. Liczba turystów zagranicznych i liczba noclegów w obiektach zakwaterowania zbiorowego w latach Tab. 14. Przeciętne wydatki turystów zagranicznych na terenie Polski w latach Tab. 15. Struktura wydatków poniesionych przez turystów na terenie Polski w latach Tab. 16. Struktura wydatków turystów poniesionych przed podróŝą w latach Tab. 17. Poziom i struktura wydatków poniesionych przed podróŝą 37 Tab. 18. Przeciętne wydatki turystów w latach według odwiedzanych województw 39 Tab. 19. Przeciętne wydatki turystów w latach według odwiedzanych miast 40 Tab. 20. Przeciętne wydatki odwiedzających jednodniowych w latach Tab. 21. Wydatki odwiedzających jednodniowych według krajów w 2005 roku 42 Tab. 22. Wielkość i struktura łącznych przychodów dewizowych Polski w latach Tab. 23. Skorygowane przychody dewizowe Polski z tytułu turystyki przyjazdowej 47 Tab. 24. Przychody z tytułu przyjazdów cudzoziemców a wpływy z eksportu towarów i usług 48 Tab. 25. Podstawowe cele pobytu w Polsce 49 Tab. 26. Struktura przyjazdów w interesach 52 Tab. 27. Długość pobytu w Polsce 53 Tab. 28. Sposób spędzania czasu w Polsce 54 Tab. 29. Sposób organizacji podróŝy 55 Tab. 30. Główne miejsca noclegów 57 Tab. 31. Co krytykowano w związku z podróŝą i pobytem w Polsce 58 Tab. 32. Liczba wizyt w ciągu 12 miesięcy 63 Tab. 33. Wizyty turystów zagranicznych według województw 65 Tab. 34. Wizyty turystów zagranicznych w wybranych miastach Polski 69 Tab. 35. Dane demograficzne turystów zagranicznych 72 4

5 Spis rysunków Rys. 1. Koncentracja ruchu granicznego cudzoziemców na polskich przejściach granicznych. 15 Rys. 2. Średnie miesięczne kursy USD i EUR w latach Rys. 3. Przeciętne wydatki turystów na osobę w 2005 roku w USD (według krajów) 32 Rys. 4. Przeciętne wydatki turystów na 1 dzień pobytu w 2005 roku (w USD) według krajów 32 Rys. 5. Zmiany wielkości przeciętnych wydatków nierezydentów w latach Rys. 6. Wydatki turystów w 2005 roku według celu podróŝy (w USD) 34 Rys. 7. Wydatki turystów w 2005 roku według rodzaju wykorzystywanej bazy noclegowej (w USD) 35 Rys. 8. Wydatki turystów w 2005 roku według sposobu organizacji podróŝy (w USD) 35 Rys. 9. Struktura wydatków poniesionych przez turystów na terenie Polski w 2005 roku (w %) 36 Rys. 10. Łączne wydatki na podróŝ poniesione przez turystów odwiedzających Polskę w 2005 roku 38 Rys. 11. Struktura wydatków odwiedzających jednodniowych w 2005 roku (w %) 41 Rys. 12. Zmiany wielkości przeciętnych wydatków odwiedzających jednodniowych w latach Rys. 13. Łączne przychody dewizowe Polski z tytułu przyjazdów cudzoziemców w latach Rys. 14. Łączne przychody dewizowe Polski w 2005 roku według kwartałów 46 Rys. 15. Struktura przychodów dewizowych w 2005 według grup krajów 46 Rys. 16. Udział przychodów z turystyki w wartości eksportu towarów i usług (w %) 48 Rys. 17. Cele pobytu w latach Rys. 18. Typowa turystyka: zróŝnicowanie według krajów pochodzenia turystów 50 Rys. 19. Sprawy słuŝbowe lub interesy według krajów pochodzenia turystów 51 Rys. 20. Odwiedziny u krewnych lub znajomych: zróŝnicowanie według krajów pochodzenia turystów 51 Rys. 21. Kwartalne zróŝnicowanie celów pobytu w 2005 roku 52 Rys. 22. ZróŜnicowanie długości pobytu według krajów pochodzenia turystów 53 Rys Charakterystyka turystów korzystających z usług biur podróŝy 55 Rys. 27. Zakup usług w biurach podróŝy według krajów pochodzenia turystów 56 Rys. 28. Noclegi w obiektach hotelowych według krajów pochodzenia turystów 57 Rys. 29. Noclegi w prywatnej bazie według krajów pochodzenia turystów 58 Rys. 30. Krytyka dostępności informacji według głównych grup krajów i według rodzaju granic 59 Rys. 31. Co krytykowano w 2005 roku i zmiany w porównaniu z 2004 rokiem 60 Rys. 32. Krytyka kosztów pobytu: zróŝnicowanie według krajów pochodzenia turystów 60 Rys. 33. Krytyka warunków dojazdu według krajów pochodzenia turystów 61 Rys. 34. Krytyka jakości usług według krajów pochodzenia turystów 61 Rys. 35. Krytyka czystości i stanu sanitarnego według krajów pochodzenia turystów 62 Rys. 36. Krytyka stanu bezpieczeństwa publicznego według krajów pochodzenia turystów 62 Rys. 37. Średnia liczba wizyt w Polsce w ciągu roku według krajów pochodzenia turystów 63 Rys Charakterystyka turystów odwiedzających Polskę wielokrotnie 64 Rys. 42. Wizyty turystów zagranicznych w głównych miastach według głównych grup krajów 70 Rys. 43. Struktura wieku turystów zagranicznych w 2005 roku 71 Rys. 44. Główne cele pobytu według skrajnych grup wieku 71 Rys. 45. Charakterystyka pobytu według skrajnych grup wieku 72 Rys. 46. Ogólna charakterystyka turystów zagranicznych odwiedzających Polskę w 2005 roku 73 Rys. 47. Porównanie turystów niemieckich z ogółem turystów odwiedzających Polskę 74 Rys. 48. Porównanie turystów z Rosji, Białorusi i Ukrainy z ogółem turystów odwiedzających Polskę 75 Rys. 49. Porównanie turystów z Rosji z ogółem sąsiadów ze wschodu 76 Rys. 50. Porównanie turystów z Białorusi z ogółem sąsiadów ze wschodu 77 Rys. 51. Porównanie turystów z Ukrainy z ogółem sąsiadów ze wschodu 78 Rys. 52. Porównanie turystów z nieościennych krajów starej Unii Europejskiej z ogółem turystów odwiedzających Polskę 79 Rys. 53. Porównanie turystów z Belgii z ogółem turystów z nieościennych krajów 15 UE 80 Rys. 54. Porównanie turystów z Holandii z ogółem turystów z nieościennych krajów 15 UE 81 Rys. 55. Porównanie turystów ze Szwecji z ogółem turystów z nieościennych krajów 15 UE 82 Rys. 56. Porównanie turystów z Danii z ogółem turystów z nieościennych krajów 15 UE 83 Rys. 57. Porównanie turystów z Austrii z ogółem turystów z nieościennych krajów 15 UE 84 5

6 Rys. 58. Porównanie turystów z Francji z ogółem turystów z nieościennych krajów 15 UE 85 Rys. 59. Porównanie turystów z Wielkiej Brytanii z ogółem turystów z nieościennych krajów 15 UE 86 Rys. 60. Porównanie turystów z Włoch z ogółem turystów z nieościennych krajów 15 UE 87 Rys. 61. Porównanie turystów z nowych krajów członkowskich UE z ogółem turystów 88 Rys. 62. Porównanie turystów z Litwy z ogółem turystów z nowych krajów członkowskich UE 89 Rys. 63. Porównanie turystów z Czech z ogółem turystów z krajów-nowych członków UE 90 Rys. 64. Porównanie turystów z Węgier z ogółem turystów z krajów-nowych członków UE 91 Rys. 65. Porównanie turystów z krajów zamorskich z ogółem turystów odwiedzających Polskę 92 Rys. 66. Porównanie turystów ze Stanów Zjednoczonych z ogółem turystów z krajów zamorskich 93 Rys. 67. Porównanie turystów z Izraela z ogółem turystów z krajów zamorskich 94 Rys. 68. Zmiany długości pobytu w Polsce 95 Rys. 69. Turystyka i wypoczynek 96 Rys. 70. Interesy lub sprawy słuŝbowe 96 Rys. 71. Zakupy 97 Rys. 72. Warunki dojazdu 97 Rys. 73. Koszty pobytu 98 Rys. 74. Jakość usług turystycznych 98 Rys. 75. Stan sanitarny 99 Rys. 76. Stan bezpieczeństwa 99 Rys. 77. Przyjazdy turystów według podstawowych celów pobytu 100 Rys. 78. Wydatki turystów w 2005 roku, poniesione w Polsce i przed podróŝą 102 Rys. 79. Łączne wydatki poniesione przez turystów w 2005 roku według segmentów rynku 102 Rys. 80. Przeciętne wydatki turystów w latach (wybrane segmenty rynku) 103 Rys. 81. Przeciętne wydatki osób deklarujących cele typowo turystyczne wybrane kraje 104 Rys. 82. Wydatki osób deklarujących cele typowo turystyczne struktura rodzajowa 105 Rys. 83. Przeciętne wydatki osób deklarujących odwiedziny u krewnych i znajomych wybrane kraje 106 Rys. 84. Wydatki osób deklarujących odwiedziny u krewnych i znajomych struktura rodzajowa 107 Rys. 85. Przeciętne wydatki turystów deklarujących interesy lub sprawy słuŝbowe wybrane kraje 109 Rys. 86. Wydatki osób deklarujących interesy lub sprawy słuŝbowe struktura rodzajowa 109 Rys. 87. Przeciętne wydatki osób deklarujących zakupy jako główny cel podróŝy wybrane kraje 111 Rys. 88. Wydatki osób deklarujących zakupy jako główny cel podróŝy struktura rodzajowa 111 Rys. 89. Krytykowane aspekty pobytu w 2005 roku według podstawowych segmentów 112 Rys. 90. Krytykowane aspekty pobytu według podstawowych segmentów: zmiany w 2005 roku 113 Spis map Mapa 1. Obiekty zakwaterowania zbiorowego: korzystający cudzoziemcy w 2005 roku 30 Mapa 2. Obiekty zakwaterowania zbiorowego: noclegi udzielone cudzoziemcom w 2005 roku 30 Mapa 3. Przeciętne wydatki według województw w 2004 roku 40 Mapa 4. Przeciętne wydatki według województw w 2005 roku 40 Mapa 5. Przyjazdy turystów zagranicznych według województw w 2005 roku 65 Mapa 6. Zmiany liczby wizyt w województwach porównanie lat 2005 i Mapa 7. Wizyty w województwach: kraje UE (bez Niemiec) 66 Mapa 8. Wizyty w województwach: Niemcy 66 Mapa 9. Wizyty w województwach: nowe kraje UE 66 Mapa 10. Wizyty w województwach: Rosja, Białoruś, Ukraina 66 Mapa 11. Rozmieszczenie terytorialne zagranicznego ruchu turystycznego według celów pobytu 67 Mapa 12. Korzystający z usług biur podróŝy lub rezerwacji 67 Mapa 13. Korzystający z obiektów zakwaterowania zbiorowego 67 Mapy Uwagi krytyczne o warunkach przyjazdu i pobytu według odwiedzanych województw 68 Mapa 18. Przyjazdy turystów zagranicznych w 2005 roku według głównych miast 69 6

7 WPROWADZENIE. CEL I ZAWARTOŚĆ OPRACOWANIA Badania przyjazdowej turystyki zagranicznej do Polski są prowadzone przez Instytut Turystyki w ramach Programu Badań Statystycznych Statystyki Publicznej; finansuje je Ministerstwo Gospodarki. Przedmiotem tych badań są: charakterystyka turystów zagranicznych odwiedzających Polskę, charakterystyka ich pobytu w Polsce oraz określenie wielkości i struktury wydatków poniesionych w Polsce przez odwiedzających jednodniowych i turystów. Uzyskane wyniki stanowią bazę źródłową do szczegółowych analiz turystyki przyjazdowej pod kątem: krajów pochodzenia turystów, poszczególnych segmentów rynku, regionalnego zróŝnicowania turystyki itp. Dzięki cykliczności badań moŝliwa jest obserwacja wieloletnich trendów. Badanie wydatków słuŝy ponadto do oszacowania wpływów z turystyki przyjazdowej (m.in. dla NBP) i wykonanywania analiz na potrzeby rachunku satelitarnego turystyki. Wyniki badań wykorzystuje się teŝ do przygotowywania materiałów dla międzynarodowych organizacji zajmujących się statystyką turystyki, jak Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO) oraz dla Eurostatu. Do 2001 roku wyniki badań przedstawiano w dwu odrębnych publikacjach: jedna poświęcona była wydatkom cudzoziemców, druga zaś szczegółowej charakterystyce przyjazdów turystów do Polski. Od 2002 roku wyniki całości badań ankietowych zrealizowanych w ramach tematu Turystyka zagraniczna omawiamy w jednej publikacji. Pierwsza część jest poświęcona zagadnieniom metodologicznym. Mimo Ŝe w 2005 roku organizacja i przebieg badań prowadzonych w Polsce nie zmieniły się, podobne były teŝ metody szacowania liczby turystów i globalnych wpływów dewizowych z turystyki przyjazdowej, powtarzamy z modyfikacjami odpowiednie fragmenty z wcześniejszych publikacji. Dodatkowo informujemy o zamierzeniach na przyszłość w zakresie badań turystyki przyjazdowej w Polsce. W drugiej części omawiamy tendencje w turystyce światowej i europejskiej (międzynarodowy ruch turystyczny, przychody z turystyki międzynarodowej i nowe zjawiska w turystyce europejskiej w 2005 r.). Prezentacja wyników badań Instytutu Turystyki zawarta w trzeciej części nie ogranicza się do omówienia rezultatów uzyskanych w 2005 roku: stan obecny turystyki przyjazdowej pokazano na tle wyników badań z poprzednich lat. RównieŜ w analizie ruchu przyjazdowego do Polski, opartej na danych GUS, posługujemy się trendami wieloletnimi. Szczegółowo omówiono następujące zagadnienia: cele pobytu w Polsce, długość pobytu, formę organizacyjną przyjazdów, wykorzystywaną bazę noclegową, sposoby spędzania czasu, odwiedzane regiony i miasta, środki transportu, ocenę pobytu i cechy demograficzne turystów. W rozdziałach poświęconych wydatkom określono przychody dewizowe Polski z tytułu zagranicznej turystyki przyjazdowej na podstawie analizy wielkości wydatków turystów zagranicznych i odwiedzających jednodniowych oraz strukturę wydatków według podstawowych grup (noclegi, wyŝywienie, usługi rekreacyjne, zakupy oraz inne wydatki), z uwzględnieniem kraju zamieszkania cudzoziemców, długości i celu wizyty, typu wykorzystywanej bazy noclegowej, miejsca pobytu i innych zmiennych. Szczególną uwagę poświęciliśmy segmentacji rynku według głównego celu przyjazdu i najwaŝniejszych krajów generujących ruch turystyczny do Polski. Publikację zamyka omówienie stosowanych pojęć i wykaz wykorzystanej literatury. 7

8 CZĘŚĆ I. METODOLOGIA I CHARAKTERYSTYKA BADAŃ ZAGRANICZNEJ TURYSTYKI PRZYJAZDOWEJ 1. Metody badań stosowane w wybranych krajach Przegląd metod badań w turystyce międzynarodowej prowadzi do wniosku, Ŝe w krajach Unii Europejskiej brak jednolitych, powszechnie akceptowanych rozwiązań, zapewniających porównywalność danych międzynarodowych. Trwa jednak praca nad harmonizacją badań, zarówno wśród starych, jak i nowych państw członkowskich. MoŜna wskazać następujące kierunki zmian: 1. Rosnące znaczenie badań reprezentacyjnych na próbach, wobec trudności z pozyskiwaniem twardych danych (np. z rejestracji ruchu na granicach, rejestracji przepływów międzybankowych). 2. Rozwój badań regionalnych (np. we Francji Bretania, w Hiszpanii Asturia) lub taka modyfikacja badań ogólnokrajowych, Ŝeby moŝna je było wykorzystywać do analiz ekonomicznych dla regionów (Włochy); badania regionalne są często traktowane tak, jak ogólnokrajowe badania graniczne i prowadzone na granicach regionów, w miejscach świadczenia usług turystycznych oraz tam, gdzie turyści dokonują zakupów. 3. Modelowanie ekonometryczne na podstawie wcześniej przeprowadzonych badań. 4. Monitoring on-line: sytuacja w bazie hotelarskiej wyŝszych kategorii (Węgry), dane z całej bazy noclegowej (Norwegia, Szwecja), wykorzystywanie systemów rezerwacji miejsc. 5. Zmiany wielkości próby i zasięgu badań: początkowo znaczna próba i szeroki zakres badań z czasem podlegają zmniejszeniu lub ograniczeniu ze względu na moŝliwość skorzystania z wcześniejszych doświadczeń (np. Włochy). Z róŝnych sposobów zbierania informacji statystycznych wynika ich ograniczona porównywalność, choć niejednokrotnie dane gromadzone przy uŝyciu róŝnych metod są prezentowane obok siebie w jednym zestawieniu. By uniknąć nieporozumień, od kilku juŝ lat tabele ogłaszane przez UNWTO 1 ujawniają, na jakim rodzaju danych poszczególne kraje opierają swoją statystykę ruchu przyjazdowego. Mogą to być: turyści zagraniczni korzystający z obiektów noclegowych (brak teŝ jednomyślności co do zakresu obiektów noclegowych objętych rejestracją: niektóre kraje ograniczają się do hoteli, róŝnie zresztą rozumianych, inne obejmują statystykami wszystkie obiekty zakwaterowania zbiorowego); międzynarodowe przyjazdy turystów liczone na granicach, bez odwiedzających jednodniowych; międzynarodowe przyjazdy liczone na granicach, łącznie z odwiedzającymi jednodniowymi. RównieŜ porównywalność danych dotyczących wydatków nie jest pełna: na przykład nie wszystkie kraje uwzględniają odwiedzających jednodniowych (Francja, Finlandia, Belgia). Nie wszystkie kraje jednakowo odnoszą się do wydatków pracowników sezonowych (waŝne z punktu widzenia bilansu płatniczego), brak teŝ jednomyślności co do maksymalnej długości pobytu (normą jest rok). 1 Patrz np. tabela 7 w tym opracowaniu. 8

9 2. Metodologia polskich badań granicznych W Polsce regularne badania sondaŝowe na przejściach granicznych prowadzi Instytut Turystyki. Podstawą tych badań są zamówienia rządowe w ramach Programu Badań Statystycznych Statystyki Publicznej. Realizując badania wśród turystów i odwiedzających jednodniowych, Instytut Turystyki posługuje się trzema narzędziami: ankietą ITTZ-1, przeznaczoną dla turystów (osób korzystających na terenie Polski przynajmniej z jednego noclegu), ukierunkowaną na badanie wydatków poniesionych w związku z pobytem w Polsce zarówno na terenie naszego kraju, jak i przed podróŝą, ankietą ITTZ-2, przeznaczoną dla turystów, ukierunkowaną na badanie celów, motywów i form przyjazdów do Polski, ankietą ITTZ-4, dla odwiedzających jednodniowych, dostosowaną do charakteru ich pobytu w Polsce. Osobne badanie odwiedzających jednodniowych przeprowadzane jest od wielu lat ze względu na specyfikę ruchu podróŝnych do Polski, a zwłaszcza ze względu na duŝy udział wydatków na zakupy, spowodowany róŝnicami cen oraz niejednorodną sytuacją gospodarczą na rynkach polskim i krajów ościennych. Od 2004 roku posługujemy się zmodyfikowanymi ankietami (rozbudowano pytania o główny cel pobytu i bardziej szczegółowo ujęto rodzajową strukturę wydatków). Ankiety ITTZ-1 i ITTZ-4 (wydatki turystów i odwiedzających jednodniowych) W badaniach wydatków przyjęto zasadę, Ŝe jedną ankietę moŝe wypełnić osoba bądź grupa osób wspólnie ponoszących wydatki w czasie pobytu w Polsce i dysponujących przez ten czas wspólnym budŝetem (w jęz. angielskim nazywana często travelling party). Taki sposób badania dopuszczany jest w zaleceniach metodologicznych UNWTO 2, jak równieŝ stosowany w innych krajach, zarówno europejskich, jak i pozaeuropejskich. Istotną z punktu widzenia metodologii badań wydatków zasadą ustalania ich wielkości jest w pierwszym rzędzie pytanie o całą pozostawioną w Polsce sumę, a następnie o szacunkowy podział ogółu wydatków na grupy wymienione w ankiecie. Zgodnie z zaleceniami UNWTO, w badaniu Instytutu Turystyki z grupy wydatków na turystykę wyłączono: a) zakupy w celach handlowych, tj. w celu odsprzedania, b) inwestycje kapitałowe dokonywane na terenie odwiedzanego kraju, c) darowizny gotówkowe na rzecz krewnych i znajomych, a takŝe darowizny dla instytucji. Ta pierwsza grupa wydatków moŝe być wyłączona zarówno za pomocą pytania o główne cele przyjazdu do Polski (ITTZ-1: pyt. 9), jak i o rodzajową strukturę wydatków (ITTZ-1: pyt. 7), która ujęta jest następująco: 1) koszty noclegów, 2) wydatki na wyŝywienie (z wyszczególnieniem usług gastronomicznych oraz zakupu artykułów spoŝywczych i napojów), 3) koszty transportu (w tym wydatki na zakup paliwa, zakup biletów oraz pozostałe wydatki na transport, jak naprawy, wynajem samochodu), 4) usługi rekreacyjne, sportowe, związane ze zwiedzaniem, 5) wydatki na zakupy upominki bądź zakupy przeznaczone na własny uŝytek, bez zamiaru odsprzedania, 6) wydatki na zakupy dokonane w celu odsprzedania, 7) inne koszty, nie uwzględnione w sześciu poprzednich punktach. Ankieta pozwala takŝe na pominięcie wydatków na transport międzynarodowy (zgodnie z zaleceniami MFW) kwestionariusz ITTZ-1: pyt. 6. MoŜliwa jest identyfikacja respondentów ze względu na sposób organizacji podróŝy i stopień zaangaŝowania organizatorów turystyki (pyt. 3). Dzięki temu moŝna w przybliŝeniu osza- 2 Collection of Tourism Expenditure Statistics. A Technical Manual. WTO Madryt 1995, s

10 cować wartość usług sprzedawanych w formie pakietów w miejscu zamieszkania turystów. Wynika to z treści pytania 6, w którym poproszono turystów o podjęcie próby określenia wysokości wydatków poniesionych przed podróŝą i ich podziału na trzy podstawowe kategorie: 1) koszty zakupu całego pakietu bądź przedpłaty na część usług, 2) koszty transportu, 3) inne wydatki. NaleŜy jednak pamiętać, Ŝe dane o wydatkach ponoszonych przed podróŝą nie są w pełni miarodajne. W tej grupie wydatków znalazły się bowiem zarówno sumy, które wpłynęły pośrednio do Polski poprzez biura podróŝy i polskich przewoźników, jak i te, które pozostały za granicą (koszty usług transportowych zakupionych u obcych przewoźników, prowizje zagranicznych biur podróŝy itp.). A zatem uzyskane dane nie pozwalają wyodrębnić tej części wydatków, która jest przeznaczona na pokrycie kosztów świadczenia usług na terenie Polski. Nie dają równieŝ odpowiedzi na pytanie o strukturę pakietów. Osoby, które przyjechały indywidualnie i nie korzystały z usług pośredników, oraz te, które korzystały jedynie z pośrednictwa w rezerwacji, poproszone zostały o dokonanie podziału wydatków poniesionych na terenie Polski na sześć podstawowych rodzajów. Przestrzenna alokacja popytu turystów-nierezydentów jest utrudniona przede wszystkim ze względu na to, Ŝe respondenci wskazują na odwiedzenie kilku regionów (województw) w czasie tej samej podróŝy, nie podając liczby noclegów związanych z pobytami w róŝnych miejscach. Ankieta dla odwiedzających jednodniowych (ITTZ-4) ma przede wszystkim na celu ustalenie łącznych wydatków tej grupy nierezydentów. MoŜliwy jest takŝe podział wydatków na wyŝywienie, transport, usługi rekreacyjne, zakupy (w tym: na własne potrzeby i w celu odsprzedania) oraz inne wydatki. Taka konstrukcja pytania pozwala na ujawnienie wielkości zakupów, a co za tym idzie, oszacowanie udziału wydatków na zakupy w strukturze wydatków ogółem. Pozwala równieŝ na wyłączenie zgodnie z zaleceniami UNWTO zakupów w celach handlowych (tj. w celu odsprzedania) z grupy wydatków na turystykę. Dzięki temu moŝna skorygować sposób liczenia łącznych przychodów dewizowych i dostosować go w pełni do wymagań metodologicznych UNWTO. Ankieta ITTZ-2 (cele, motywy i formy przyjazdów) W ankiecie ITTZ-2 warto zwrócić uwagę na moŝliwy do uzyskania na jej podstawie podział respondentów ze względu na stopień korzystania z usług pośrednickich i stopień spakietyzowania usług. Ankieta pozwala na określenie głównego celu przyjazdu i dezagregację zawodowych lub słuŝbowych celów podróŝy (udział w targach, kongresach, prowadzenie samodzielnych interesów, prowadzenie interesów w imieniu firmy itp.). Na charakterystykę przyjazdów do Polski uzyskaną dzięki ankiecie ITTZ-2 składają się ponadto: długość pobytu (mierzona liczbą noclegów), sposób spędzania czasu w Polsce: pobyt w miastach, w rejonach o walorach turystycznych i krajobrazowych (nadmorskie, górskie, pojezierne), turystyka wiejska, turystyka objazdowa, wykorzystywany środek transportu, liczba noclegów w odwiedzanych województwach i większych miastach oraz ocena pobytu według takich kryteriów, jak: koszty pobytu, warunki dojazdu, poziom usług, stan sanitarny, stan bezpieczeństwa, atrakcyjność turystyczna, dostępność informacji. Zbiera się takŝe podstawowe informacje demograficzne (płeć, wiek, wykształcenie). PoniewaŜ część pytań w ankietach ITTZ-1 i ITTZ-2 jest identyczna, istnieje moŝliwość zagregowania w odpowiednim zakresie zbiorów danych pochodzących z obu ankiet. Dzięki temu, dysponując większą próbą, mamy szansę na uzyskanie dokładniejszych wyników, zwłaszcza w podziale na kraje. Na potrzeby niniejszej publikacji łącznie opracowano te dane, które dotyczą celów pobytu oraz odwiedzanych województw i miast. 10

11 2.1. Sposób organizacji i przebieg badań w 2005 roku Badania realizuje się na przejściach granicznych. Ankieterzy rozdają kwestionariusze (w dziesięciu wersjach językowych) cudzoziemcom opuszczającym nasz kraj. KaŜdy rodzaj ankiety wręcza się niezaleŝnie róŝnym respondentom. Badaniem objęte są osoby w wieku 15 i więcej lat. Ankietę ITTZ-2 wypełniają pojedyncze osoby, ankiety ITTZ-1 i ITTZ-4 moŝe wypełnić osoba bądź grupa osób wspólnie ponoszących wydatki w czasie pobytu w Polsce i dysponujących przez ten czas wspólnym budŝetem. W 2005 roku badania wykonano w ośmiu turach: w lutym, marcu, maju, czerwcu, sierpniu, wrześniu, listopadzie i grudniu. KaŜda tura badań obejmowała od 16 do 18 przejść granicznych. Łącznie w ciągu całego roku prowadzono badania na 53 przejściach. Zebrano łącznie 37 tys. ankiet dotyczących wydatków. Analizą objęto 65 tys. osób: 47% to turyści, reszta odwiedzający jednodniowi. Zarówno wśród turystów, jak i odwiedzających jednodniowych przewaŝają osoby podróŝujące z rodziną lub znajomymi. W 2005 roku ich udział wyniósł ponad 73% wśród turystów i 75% wśród odwiedzających jednodniowych. Na pytania ankiety poświęconej szczegółowej charakterystyce turystów i ich pobytu w Polsce odpowiedziało 17 tys. osób. Tab. 1. Realizacja ankiet ITTZ-1 według miesięcy i przejść granicznych Ankieta ITTZ-1 II III V VI VIII IX XI XII Ogółem Boboszów Bobrowniki Barwinek Budzisko Bezledy Chałupki ChyŜne Cieszyn Chochołów Dorohusk Gdynia port Gubinek Gronowo Gubin Hrebenne Jakuszyce Jędrzychowice Kraków-Balice Korbielów Kuźnica Białostocka Kukuryki Kołbaskowo Krajnik Dolny Kostrzyń Katowice-Pyrzowice Kudowa-Słone Korczowa Leluchów Lubieszyn Łęknica Łysa Polana Marklowice

12 Ankieta ITTZ-1 II III V VI VIII IX XI XII Ogółem Medyka Niedzica Ogrodniki Olszyna Paczków Pietrowice Głubcz Pietraszyn Połowce Piwniczna Rosówek Słubice Świnoujście Sławatycze Świecko Terespol Okęcie Zawidów Zgorzelec Zebrzydowice (kol.) Zosin Zwardoń Porty lotnicze Porty morskie Południowe Wschodnie Zachodnie RAZEM Źródło: Badania Instytutu Turystyki w 2005 roku. Tab. 2. Realizacja ankiet ITTZ-2 według miesięcy i przejść granicznych Ankieta ITTZ-2 II III V VI VIII IX XI XII Ogółem Boboszów Bobrowniki Barwinek Budzisko Bezledy Chałupki ChyŜne Cieszyn Chochołów Dorohusk Gdynia - port Gubinek Gronowo Gubin Hrebenne Jakuszyce Jędrzychowice Kraków-Balice Korbielów Kuźnica Białostocka

13 Ankieta ITTZ-2 II III V VI VIII IX XI XII Ogółem Kukuryki Kołbaskowo Krajnik Dolny Kostrzyń Katowice-Pyrzowice Kudowa-Słone Korczowa Leluchów Lubieszyn Łęknica Łysa Polana Marklowice Medyka Niedzica Ogrodniki Olszyna Paczków Pietrowice Głubcz Pietraszyn Połowce Piwniczna Rosówek Słubice Świnoujście Sławatycze Świecko Terespol Okęcie Zawidów Zgorzelec Zebrzydowice (kol.) Zosin Zwardoń Porty lotnicze Porty morskie Południowe Wschodnie Zachodnie RAZEM Źródło: Badania Instytutu Turystyki w 2005 roku. Tab. 3. Realizacja ankiet ITTZ-4 według miesięcy i przejść granicznych Ankieta ITTZ-4 II III V VI VIII IX XI XII Ogółem Boboszów Bobrowniki Barwinek Budzisko Bezledy Chałupki ChyŜne Cieszyn

14 Ankieta ITTZ-4 II III V VI VIII IX XI XII Ogółem Chochołów Dorohusk Gdynia - port Gubinek Gronowo Gubin Hrebenne Jakuszyce Jędrzychowice Kraków-Balice Korbielów Kuźnica Białostocka Kukuryki Kołbaskowo Krajnik Dolny Kostrzyń Katowice - Pyrzowice Kudowa-Słone Korczowa Leluchów Lubieszyn Łęknica Łysa Polana Marklowice Medyka Niedzica Ogrodniki Olszyna Paczków Pietrowice Głubcz Pietraszyn Połowce Piwniczna Rosówek Słubice Świnoujście Sławatycze Świecko Terespol Okęcie Zawidów Zgorzelec Zebrzydowice (kol.) Zosin Zwardoń Porty lotnicze Porty morskie Południowe Wschodnie Zachodnie RAZEM Źródło: Badania Instytutu Turystyki w 2005 roku. 14

15 2.2. Losowanie próby Podstawą losowania próby są dane o ruchu na przejściach granicznych w roku poprzedzającym badanie, czyli StraŜ graniczna zarejestrowała wówczas ruch cudzoziemców na 233 przejściach, w tym: 170 drogowych i pieszych, 24 kolejowych, 18 lotniczych, 16 promowych i 5 rzecznych. Ogółem w 2004 roku odnotowano 60,5 mln przekroczeń granicy przez cudzoziemców w drodze z Polski i 62 mln przekroczeń w drodze do Polski. W 2005 roku stan przejść granicznych w zasadzie się nie zmienił: rejestrowano ruch na 240 przejściach, w tym: 174 drogowych i pieszych, 24 kolejowych, 20 lotniczych, 16 promowych i 6 rzecznych. Wzrosła natomiast liczba przekroczeń granicy: tys. cudzoziemców odprawiono w drodze z Polski i tys. w drodze do Polski. Przybyli oni z 213 krajów. Przy realizacji badań granicznych trzeba uwzględnić znaczną liczbę przejść lądowych i duŝą koncentrację ruchu. Ten pierwszy czynnik bardzo utrudnia dobór próby i realizację badań, ten drugi zaś stanowi pewne ułatwienie. W 2005 roku połowa przejść obsłuŝyła 0,114% cudzoziemców, a 12 przejść obsługuje blisko połowę całego ruchu cudzoziemców, przy czym w tej czołowej dwunastce nie ma ani jednego przejścia na wschodzie i Ŝadnego portu lotniczego ani promowego. Ponad połowę (57,8%) przyjazdów zanotowano z Niemiec. Pierwsza dziesiątka krajów wyczerpuje 95% całego ruchu przyjazdowego. Tylko z 18 krajów zanotowano więcej niŝ 100 tys. przyjazdów. W przedziale od 10 tys. do 99 tys. znalazło się 25 krajów. Rys. 1. Koncentracja ruchu granicznego cudzoziemców na polskich przejściach granicznych w 2005 roku. Łęknica 5,8% Osinów Dolny 5,3% Lubieszyn 5,1% IV ćwiartka (215 przejść) 25,5% III ćwiartka (12 przejść) 24,2% Pierwsza poło wa (12 przejść) 49,1% Cieszyn 5,0% Jędrzychowice 4,6% Świecko 4,3% Słubice 3,9% Krajnik Dolny 3,6% Zasieki 3,3% Świnoujście 3,2% Cieszyn -Boguszowice 3,2% Olszyna 3,1% Źródło: GUS, analiza: Instytut Turystyki. 15

16 Na procedurę losowania próby składa się kilka etapów. I. Utworzenie bazy losowania. Wybrano 102 przejścia o największym ruchu granicznym. W 2004 roku reprezentowały one 99% ruchu cudzoziemców (wyjeŝdŝających z Polski). II. Oszacowanie udziału turystów (czyli cudzoziemców nocujących w Polsce) na poszczególnych typach granic. Udział turystów i odwiedzających jednodniowych jest róŝny zaleŝnie od kierunku (wschód, południe, zachód), typu przejścia granicznego i pory roku. III. Wyznaczenie miejsc prowadzenia badań (odrębnie dla kaŝdej tury) odbywa się według następujących zasad: 1) celowy wybór przejść o duŝym i róŝnorodnym pod względem krajów pochodzenia ruchu podróŝnych (Cieszyn, Świecko) lub o ruchu nieduŝym, ale charakterystycznym (Gdynia, Świnoujście i Okęcie); 2) dolosowanie pozostałych reprezentantów poszczególnych granic (północ, wschód, południe, zachód, granica morska i porty lotnicze); 3) suma wszystkich przejść objętych badaniami w jednej turze wynosi od 16 do 18. Łącznie, w całym roku, do badań wylosowano 53 przejść, w tym: 47 drogowych, 1 kolejowe, 3 lotnicze i 2 promowe. Przejścia te obsługują 65% ruchu cudzoziemców, z czego: 98% na granicy wschodniej, 55% na południowej, 65% na zachodniej, 85% w portach morskich, 90% w portach lotniczych. IV. Określenie liczby ankiet do realizacji na przejściach wybranych dla danej tury. Na podstawie struktury ruchu na poszczególnych kierunkach wylicza się przypadające na nie liczby ankiet. Z kolei z udziału wylosowanych przejść w ruchu na odpowiedniej granicy wynika liczba ankiet dla poszczególnych punktów badawczych. Liczby ankiet dla przejść lotniczych i promowych ustala się z niewielką nadwyŝką. Ma to na celu uzyskanie danych o turystach przybywających z krajów o niewielkim udziale w całym ruchu turystycznym, lecz stosunkowo często korzystających z tych przejść (np. Skandynawia przejścia promowe). Na przejściach obsługujących ruch ponadlokalny, czyli uczęszczanych równieŝ przez cudzoziemców z krajów nie sąsiadujących z Polską, określono górny limit ankiet do przeprowadzenia z Czechami, Słowakami i Niemcami (na południu ok. 35%, na zachodzie ok. 65%) Szacowanie liczby turystów W Polsce wielkość populacji turystów zagranicznych nie jest dokładnie mierzona. Dysponujemy jedynie ogłaszanymi przez GUS danymi o liczbie cudzoziemców przekraczających granice. Z braku innych źródeł określających liczbę przyjazdów turystycznych musimy się opierać na przybliŝonych oszacowaniach. Punktem wyjścia oszacowań są: analiza wyników badań z poprzednich lat, sprawozdania ankieterów Instytutu Turystyki z przebiegu pracy na przejściach granicznych (podają oni na podstawie własnych obserwacji proporcje ruchu jednodniowego i turystycznego), analiza danych GUS o strukturze ruchu na poszczególnych przejściach według krajów pochodzenia. Badania sondaŝowe Instytutu Turystyki prowadzone na przejściach granicznych są nastawione przede wszystkim na określenie struktury ruchu przyjazdowego i profilu odwiedzających Polskę turystów. Pomiar bezwzględnej liczby przyjazdów turystycznych nie jest ich zasadniczym celem. Oszacowania Instytutu Turystyki są zatem koniecznością wynikającą z braku niezaleŝnych informacji o rzeczywistej liczbie turystów odwiedzających Polskę. 16

17 Warto dodać, Ŝe równolegle z podstawowym wariantem oszacowań (tym, który jest ogłaszany) analizujemy teŝ wariant II ostroŝniejszy. PoniŜsza tabela pozwala na porównanie obu wariantów. Tab. 4. Liczba przyjazdów turystów do Polski w 2005 roku dwa warianty oszacowań Przyjazdy ogółem Turyści - wariant podstawowy Udział turystów w całości ruchu Turyści wariant II (ostroŝny) Udział turystów w całości ruchu Przyjazdy ogółem ,5% ,7% Niemcy ,9% ,0% Rosja, Białoruś, Ukraina ,7% ,0% Litwa, Łotwa, Estonia ,1% ,2% Sąsiedzi z południa ,3% 250 2,2% 15 UE (bez Niemiec) ,5% ,9% Pozostałe kraje ,6% ,6% Źródło: oszacowania Instytutu Turystyki. Opracowanie nowej metody pomiaru liczby turystów zagranicznych jest przedmiotem odrębnego tematu badawczego: Metodologia badań turystów zagranicznych Szacowanie przeciętnych wydatków Przystępując do analizy wielkości i struktury wydatków nierezydentów warto pamiętać o kilku uwagach metodologicznych, wyjaśniających sposób dokonywania szacunków oraz sygnalizujących pewne ograniczenia. OtóŜ w 2005 roku, podobnie jak w latach poprzednich, podstawą do analizy przeciętnych wydatków nierezydentów (turystów i odwiedzających jednodniowych), jak teŝ łącznych wpływów z poszczególnych krajów, były średnie arytmetyczne z próby dla poszczególnych krajów (na osobę i na dzień pobytu) oraz średnie waŝone dla całej populacji. Średnie arytmetyczne z całej próby nie są upowszechniane, gdyŝ powielałyby błąd wynikający ze struktury próby nie odpowiadającej strukturze zbiorowości generalnej. Próba nie jest proporcjonalna do struktury przyjazdów wynikającej z danych StraŜy Granicznej, o czym była mowa w części poświęconej zasadom losowania. Jako średnie arytmetyczne z próby liczone są jednak i upowszechniane przeciętne wydatki nierezydentów (turystów i odwiedzających jednodniowych) z poszczególnych krajów i poszczególnych grup wyróŝnionych ze względu na wybrane cechy (np. wg celu podróŝy, środków transportu, miejsc zakwaterowania). Podobnie jak w odniesieniu do wszystkich poprzednich badań, trzeba pamiętać, Ŝe moŝliwość i zasadność posługiwania się średnimi arytmetycznymi z próby dla wybranych segmentów rynku jest jednak w wypadku niektórych krajów dość ograniczona. Dotyczy to zwłaszcza tych grup turystów i odwiedzających jednodniowych, które nie są w próbie dostatecznie licznie reprezentowane. Posługując się średnimi arytmetycznymi z próby podzielonej ze względu na wybrane cechy naleŝy zawsze mieć na względzie liczebność tej próby w danym segmencie rynku. Średnie waŝone z kolei nie są i nie powinny być wykorzystywane do dalszych oszacowań (np. do obliczania globalnych przychodów dewizowych z tytułu przyjazdów turystów). Średnie te, zarówno obliczone dla turystów, jak dla odwiedzających jednodniowych, słuŝą głównie do analizy dynamiki zmian przeciętnych wydatków w poszczególnych latach. Ani średnie z próby, ani średnie waŝone nie obejmują wydatków poniesionych przed podróŝą. 17

18 2.5. Propozycje zmian w badaniach turystyki zagranicznej Zmniejszająca się rola słuŝb granicznych w rejestracji ruchu na polskich granicach, a szczególnie brak istotnych informacji o jego strukturze, stwarzają konieczność opracowania nowej/zmodyfikowanej metody badania wielkości międzynarodowego ruchu turystycznego. W związku z potrzebami instytucji i organizacji międzynarodowych (Eurostat, UNWTO, ETC, MFW) i ich polskich partnerów rosną wymagania dotyczące badań cudzoziemców przyjeŝdŝających do Polski. Potrzeba sporządzania coraz bardziej precyzyjnego bilansu płatniczego (w rozbiciu na poszczególne kraje) wymaga teŝ doskonalenia badań wyjazdów zagranicznych Polaków, w tym badań ich wydatków. Wychodząc z załoŝenia, Ŝe typowe badania konsumpcji turystycznej, prowadzone w biurach podróŝy, w miejscach zakwaterowania turystów, czy teŝ badania budŝetów gospodarstw domowych, nie pozwalają uchwycić całości zjawiska, jedyną metodą pozwalającą objąć analizą całą konsumpcję turystyczną nierezydentów w takim rozumieniu, jakie jest przyjęte w bilansie płatniczym i w Rachunku Satelitarnym Turystyki, mogą być dobrze zaprojektowane badania graniczne. Kluczowym zagadnieniem jest oszacowanie wielkości i struktury ruchu turystycznego (turystów i odwiedzających jednodniowych, według krajów stałego zamieszkania i z uwzględnieniem sezonowości). Badanie winno pozwolić na sporządzenie charakterystyki turystów zagranicznych, określenie podstawowych cech podróŝy oraz na określenie rozmieszczenia terytorialnego zagranicznego ruchu przyjazdowego. Niezbędne jest równieŝ uzyskanie danych o wielkości i strukturze wydatków turystycznych nierezydentów: turystów i odwiedzających jednodniowych, a takŝe o wielkości i strukturze wydatków nie zaliczanych do turystycznych (np. zakupy na sprzedaŝ) oraz wydatków niektórych grup nierezydentów nie zaliczanych w definicjach UNWTO do turystów (pracownicy sezonowi): nocujących i nie nocujących na terenie Polski. Na zmodyfikowany program badań składają się następujące zadania: 1. Pomiar wielkości i struktury ruchu na przejściach granicznych. 2. Charakterystyka turystów i odwiedzających jednodniowych, w tym poziomu i struktury ich wydatków. Podstawowym zadaniem jest charakterystyka turystów zagranicznych i odwiedzających jednodniowych oraz określenie ich wydatków. Pomiar ruchu ma słuŝyć lepszemu niŝ dotychczas określeniu wielkości badanych populacji, co pozwoli na dokładniejsze uogólnienie wyników badań ankietowych na populację generalną. Nierezydentów (turystów i odwiedzających jednodniowych) bada się w momencie wyjazdu z Polski, dlatego pomiar ruchu nierezydentów ograniczy się do ruchu wyjazdowego. Rezydentów bada się w momencie powrotu do Polski, stąd pomiar ich ruchu ograniczy się do ruchu przyjazdowego. Zakłada się, Ŝe z chwilą przystąpienia Polski do Układu z Schengen zapewne tylko granica wschodnia i lotniska będą mogły dostarczyć uzupełniających niezaleŝnych od niniejszego projektu informacji o wielkości ruchu. Zgodnie z informacjami przekazanymi przez GUS, w 2007 roku będziemy jeszcze dysponować pełnymi danymi od StraŜy Granicznej, co umoŝliwi weryfikację i doskonalenie nowego systemu pomiaru. Proponuje się utrzymanie w 2007 roku harmonogramu ośmiu tur badań w ciągu roku (dwie kwartalnie). Wynika to z konieczności dostosowania się do oczekiwań banku centralnego i szacowania danych do bilansu płatniczego w układzie kwartalnym. Ogólna liczba ankiet będzie zmniejszona w stosunku do dotychczasowej, co wynika z zastąpienia dotychczasowych ankiet ITTZ-1 oraz ITTZ-2 jedną, oznaczoną symbolem IT-TZ. 18

19 Zakłada się, Ŝe: kaŝda tura badań obejmie pełny tydzień, liczba obserwowanych przejść granicznych wyniesie kaŝdorazowo (ok. 30 najwaŝniejszych, obserwowanych praktycznie w kaŝdej turze, reszta byłaby dolosowana z pozostałych); analiza danych z 2005 roku wskazuje, Ŝe tak skompletowana reprezentacja przejść granicznych obsługuje blisko 90% ruchu; precyzyjnie wyznaczy się odcinki czasowe realizacji badań w skali tygodnia i poszczególnych dni, zestawienia zbiorcze z przejść granicznych będą dokumentowały nie tylko liczbę podróŝnych, ale takŝe liczbę odmów odpowiedzi na ankiety IT-TZ i IT-OJ Dobór przejść granicznych do losowania Proponuje się schemat doboru warstwowego i dwustopniowego (zasadą grupowania jest rodzaj przejścia granice z poszczególnymi krajami plus przejścia morskie i lotnicze). Zakłada się przyjęcie metody nieproporcjonalnego doboru warstwowego, co oznacza, Ŝe np. przejścia lotnicze uzyskają większą szansę wejścia do próby, niŝ wynikałoby to z wielkości ruchu na tych przejściach. Tab. 5. Warstwy: kategoryzacja przejść granicznych Liczba przejść w wyróŝnionych warstwach Udział ruchu na danej granicy Ogółem P1 P2 P3 P4 P1 P2 P3 P4 POLSKA ,73% 13,00% 2,07% 0,20% Federacja Rosyjska ,85% 15,32% 1,83% 0,00% Republika Litewska ,63% 0,00% 0,00% 0,37% Republika Białoruś ,88% 19,49% 0,62% 0,01% Ukraina ,25% 14,75% 0,85% 0,14% Republika Słowacka ,31% 16,55% 4,09% 0,05% Republika Czeska ,90% 13,93% 6,41% 0,76% Rep. Fed. Niemiec ,97% 11,84% 1,14% 0,05% Granica morska ,84% 12,45% 2,16% 1,55% Lotniska ,16% 9,63% 0,00% 0,21% Źródło: analiza IT. Kategoryzacja przejść (P1, P2, P3, P4) została przeprowadzona odrębnie dla kaŝdego typu granic, a w ramach kaŝdego z nich jako kryterium zakwalifikowania do danej kategorii przyjęto wielkość ruchu. Przejścia P4 na których ruch jest znikomy moŝna z procedury losowania wykluczyć. Pozostałe 111 przejść otrzyma wagę określającą prawdopodobieństwo wylosowania. Dla kategorii P1 waga ta byłaby na tyle duŝa, aby z niemal całkowitą pewnością weszły one przynajmniej do jednej tury badań z dwóch przypadających na dany kwartał. Kategorie P2 i P3 otrzymałyby wagi odpowiednio mniejsze, tak aby kaŝda tura badań była realizowana na przejściach (w wypadku pomiaru ruchu) i przejściach (w wypadku badań ankietowych) Drugi etap doboru próby: losowanie bramko-wacht Tworzymy dla kaŝdego przejścia zbiór bramko-wacht, w którym kaŝda bramka występuje tyle razy, ile w okresie objętym badaniem mieści się wacht określonej długości. Na poszczególnych przejściach zbiór ten będzie róŝny, zaleŝnie od czasu pracy przejścia i organizacji potoków podróŝnych. Ze zbioru bramko-wacht losujemy pewną ich liczbę i badanie prowadzimy na wylosowanych bramkach w wylosowanym czasie. 19

20 Jak zauwaŝył Marek Styczeń, spodziewać się moŝna sezonowości: dziennej, tygodniowej, miesięcznej i rocznej, a na dodatek, Ŝe będzie ona inna dla bramek róŝnych rodzajów. W miarę zdobywania informacji o populacji i sezonowości jej przepływu przez bramki coraz łatwiejsze będzie racjonalizowanie złoŝonego schematu losowania. Przy braku wiarygodnej informacji najbezpieczniej w pierwszym okresie badań postępować tak, jak gdyby sezonowości nie było 3. Niełatwym problemem do rozstrzygnięcia jest badanie osób przekraczających granicę pociągami. W tym wypadku bramko-wachtą byłby skład pociągu. Inaczej teŝ naleŝałoby je losować być moŝe z rozkładu jazdy. W niektórych badaniach w ogóle rezygnuje się z uwzględniania pasaŝerów kolei. Wolelibyśmy jednak podjąć tę próbę, tym bardziej Ŝe transport kolejowy odgrywa wciąŝ istotną rolę w podróŝach zagranicznych, a w strukturze pasaŝerów udział ruchu ponadlokalnego jest dość znaczny Losowanie systematyczne osób przekraczających granice na danej bramce. 1. Procedura I (pomiar ruchu): co N-ta osoba jest pytana o charakter pobytu (turystyczny czy jednodniowy). NaleŜy podkreślić, Ŝe liczba N moŝe być róŝna zaleŝnie od rodzaju przejścia. 2. Procedura II (badania ankietowe): a) spośród osób zidentyfikowanych jako turyści co N t -ta osoba jest proszona o odpowiedź na pytania ankiety dla turystów;. b) spośród osób zidentyfikowanych jako odwiedzający jednodniowi co N o -ta osoba jest proszona o odpowiedź na pytania ankiety dla odwiedzających jednodniowych Zasady organizacji pracy Prowadzenie badania nie moŝe wpływać na przebieg ruchu, na przykład skłaniać badanych do wyboru innej bramki. Obie procedury (pomiar i badania ankietowe) są odrębne i powinny być wykonywane przez róŝne, ale współpracujące ze sobą osoby. Losowanie bramek i osób (co N) pozwoli na zminimalizowanie wpływu ankietera na dobór badanych. Rezultatem pomiaru są zestawienia zbiorcze dla kaŝdego przejścia z podziałem na bramko-wachty. Rezultatem badań ankietowych są wypełnione ankiety. W jednym i drugim przypadku naleŝy odnotować liczbę odmów, wraz z (orientacyjną) charakterystyką osób odmawiających odpowiedzi. Liczba przejść granicznych, na których prowadzi się badania ankietowe, moŝe być mniejsza niŝ liczba przejść, na których dokonuje się pomiaru. Przeprowadzony w maju 2006 roku pilotaŝ przyniesie, po opracowaniu wyników, weryfikację powyŝszych załoŝeń: pozwoli udoskonalić ankiety, dopracować szczegóły organizacyjne i sprawdzić skuteczność doboru próby. W jednej i drugiej sprawie cenne będzie wykorzystanie doświadczeń skandynawskich 5. 3 Marek Styczeń: Problemy badania zbiorowości w trakcie jej powstawania studium przypadku; warunki prowadzenia badania turystów. Referat wygłoszony na konferencji Metodologia badań turystów zagranicznych, październik Liczby Nt i No nie muszą, a nawet nie powinny być równe, poniewaŝ populacja odwiedzających jednodniowych jest większa, niekiedy wielokrotnie, od populacji turystów, a ponadto mniej zróŝnicowana. 5 Np. fińskie badania graniczne; por. teŝ prace metodologiczne: Donald B. K. English, Stanley J. Zarnoch, Susan M. Kocis: Designing a Sampling System for Concurrently Measuring Outdoor Recreation Visitation and Describing Visitor Characteristics. Working Papers of the Finnish Forest Research Institute oraz Peter Christensen, Arne Rideng: En route surveys some methodological questions. Institute of Transport Economics, Oslo, October