Marta Dobrowolska, Agnieszka Dziob, Bożena Hojka, Amelia Kiełbawska, Justyna Ławniczak, Marek Maziarz, Maciej Piasecki, Stanisław Szpakowicz

Transkrypt

1 Marta Dobrowolska, Agnieszka Dziob, Bożena Hojka, Amelia Kiełbawska, Justyna Ławniczak, Marek Maziarz, Maciej Piasecki, Stanisław Szpakowicz Przymiotniki w Słowosieci 3.0 Spis treści Spis treści WSTĘP I II III IV PRZYMIOTNIKI RELACYJNE, JAKOŚCIOWE, MATERIAŁOWE I.1. Dziedziny przymiotnika w Słowosieci I.2. Testy na przynależność jednostki leksykalnej do określonej dziedziny RELACJE SYNSETÓW II.1. Hiponimia (S: Adj-Adj, HIPO) II.2. Wartość cechy (S: Adj-N, WAR) II.3. Określnik (S: Adj-N, OKR) II.4. Gradacyjność (S: Adj-Adj, GRAD) SYNONIMIA I BLISKOZNACZNOŚĆ III.1. Synonimia (JL: Adj-Adj, SYN) III.2. Bliskoznaczność (S: Adj-Adj, BLZN) RELACJE JEDNOSTEK IV.1. Antonimia i konwersja (JL: Adj-Adj, ANT, KONW) IV.1.1. Antonimia komplementarna IV.1.2. Antonimia właściwa IV.1.3. Konwersja IV.2. Relacje o charakterze derywacyjnym IV.2.1. Synonimia międzyparadygmatyczna dla relacyjnych (JL: Adj-N, SYN.MPAR.dlaREL) IV.2.2. Podobieństwo (JL: Adj-N, POD) IV.2.3. Charakteryzowanie (JL: Adj-N, CHAR) NEW IV.2.4. Nacechowanie-intensywność (JL: Adj-Adj, NACECH) IV.2.5. Kwestia imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych IV.2.6. Rola (JL: Adj-V, ROLA) IV Subiekt IV Obiekt IV Instrument IV Miejsce IV Czas IV Rezultat IV Kauzacja IV.2.7. Rola: materiał (JL: Adj-N, R.MAT) IV.2.8. Predyspozycyjność (JL: Adj-V, PRED) IV Potencjalność można 1

2 IV Habitualność często // stale // łatwo IV Kwantytatywność dużo IV Ocena dobrze IV.2.9. Stopniowanie (STP) IV Stopień wyższy IV Stopień najwyższy IV Derywacyjność (DER) IV RELACJE DERYWACYJNE podsumowanie V VI PRZYMIOTNIKI ZŁOŻONE WYRÓŻNIANIE ZNACZEŃ I KOMENTARZE VI.1. Wyróżnianie znaczeń VI.2. Komentarze 2

3 WSTĘP Przymiotnik pełni w języku polskim dwie funkcje składniowe: określa rzeczownik i stanowi składnik orzeczenia imiennego (złożonego): czerwony samochód (przymiotnik jako określenie rzeczownika funkcja atrybutywna), samochód jest czerwony (przymiotnik jako orzecznik funkcja predykatywna). Przymiotniki wyrażają atrybuty bytów lub procesów: czerwony samochód = samochód, który jest czerwony = samochód o kolorze czerwonym (atrybut: czerwień), szybki bieg = bieg, który jest szybki = ktoś biegnie szybko (atrybut: szybkość). oraz oznaczają byty wchodzące w relację z bytem wskazywanym przez rzeczownik: stalowy pręt = pręt ze stali = pręt zrobiony z materiału, którym jest stal (relacja: pręt stal), sukces gospodarczy = sukces w dziedzinie gospodarki (relacja: sukces gospodarka). Przymiotnik może też wchodzić w skład wielowyrazowej jednostki leksykalnej (WJL), w tym także wielowyrazowej nazwy własnej, lub frazeologizmu, również takiego, który nie wejdzie do Słowosieci, lub przysłowia 1. Jeżeli dane znaczenie przymiotnika występuje wyłącznie w takich stałych zleksykalizowanych połączeniach wielowyrazowych, to nie będzie reprezentowane przez osobną jednostkę w Słowosieci. Procedura określania, czy dane połączenie wyrazowe jest jednostką leksykalną, czy nią nie jest, przedstawiona jest w tym dokumencie: KLIK. Ogólna procedura postępowania przy edycji przymiotnika znajduje się w dokumencie zatytułowanym Procedura. I PRZYMIOTNIKI RELACYJNE, JAKOŚCIOWE, MATERIAŁOWE I.1. Dziedziny przymiotnika w Słowosieci Na potrzeby Słowosieci wyróżniamy następujące dziedziny przymiotników 2 : rel przymiotniki relacyjne (dawniej: rel) jak przymiotniki jakościowe (dawniej: grad, jak, odcz) mat przymiotniki materiałowe (dawniej: rel) 1 Do Słowosieci wchodzą tylko takie frazeologizmy, które dystrybucyjnie pełnią funkcję rzeczownika, czasownika lub przymiotnika (i już wkrótce przysłówka). 2 Dawniej w Słowosieci funkcjonowały 4 dziedziny (odcz, grad, jak i rel). Zastąpiliśmy je nowymi: w nawiasie wytłumaczone jest, jak stare dziedziny mają się do nowych. 3

4 Przymiotniki relacyjne razem z określanym rzeczownikiem informują nas o relacji pomiędzy dwoma bytami (chłopska chata: chłop chata) lub między bytem a zdarzeniem (babciny płacz = babcia płacze). Przymiotniki relacyjne to wyłącznie przymiotniki odrzeczownikowe, niektóre przymiotniki od wyrażeń przyimkowych oraz bardzo nieliczne o trudnej do opisania motywacji (np. takie, które w staropolszczyźnie miały podstawę słowotwórczą, której dziś już nie ma w polszczyźnie). Parafraza przymiotnika relacyjnego sprowadza się do zastąpienia przymiotnika jego podstawą słowotwórczą w odpowiednim przypadku lub z odpowiednim przyimkiem, np.: kultura polska = kultura Polski i Polaków (dopełniacz), lasy polskie = lasy Polski lub lasy w Polsce (przyimek w). Najogólniej możemy przymiotnik relacyjny zdefiniować jako związany z.... W tej bardzo szerokiej definicji mieszczą się szczegółowe znaczenia kontekstowe (realizujące się w konkretnym użyciu). Na przykład znaczenie relacyjne przymiotnika polski definiujemy jako związany z Polską i Polakami, co obejmuje takie znaczenia kontekstowe, jak w wyrażeniach kultura polska czy lasy polskie. Przymiotniki oraz inne wyrazy derywowane w ten sposób nazywamy derywatami transpozycyjnymi (lub transpozycjami). Przymiotniki jakościowe określają właściwości bytów, mówią o jakiejś cesze rzeczownika (czerwony samochód samochód jest czerwony, soczysty owoc owoc, w którym jest dużo soku ). Do przymiotników jakościowych zaliczamy przymiotniki niemotywowane, odczasownikowe i odprzymiotnikowe, jak również niektóre przymiotniki odrzeczownikowe i złożone. Derywowane przymiotniki jakościowe wskazują na nadwyżkę znaczeniową w stosunku do swoich podstaw słowotwórczych (soczysty taki, który ma DUŻO soku ), podczas gdy znaczenie przymiotników relacyjnych można sprowadzić do znaczenia rzeczownika będącego bazą słowotwórczą (narciarski związany z narciarstwem lub narciarzem ). Przymiotniki jakościowe też mogą wyrażać relację pomiędzy bytami lub zdarzeniem i bytem, ale znaczenia takich przymiotników nie możemy zredukować do tej relacji (soczysty owoc owoc sok, brakuje tu informacji o tym, że soku jest dużo). Klasę pośrednią między przymiotnikami jakościowymi i relacyjnymi stanowią przymiotniki materiałowe. Przymiotnikami materiałowymi są wyłącznie przymiotniki odrzeczownikowe. Semantycznie parafrazujemy je za pomocą wyrażenia zrobiony z (stalowy ze stali, zrobiony ze stali ), przy czym relacja pochodzenia jest binarna, tak jak to było w przypadku przymiotników relacyjnych (stalowy stół: stal stół). Przymiotniki materiałowe derywowane są od rzeczowników oznaczających materiał/substancję (aluminiowy od aluminium). Gdy łączymy taki przymiotnik w funkcji przydawki z jakimś rzeczownikiem (aluminiowy + pręt), wyrażamy to, że byt oznaczany tym rzeczownikiem (pręt) jest zrobiony z materiału wyrażanego przymiotnikiem (czyli aluminium). I.2. Testy na przynależność jednostki leksykalnej do określonej dziedziny Podział na przymiotniki relacyjne, jakościowe i materiałowe jest kluczowy dla Słowosieci. Poniżej przedstawiamy testy służące do odróżnienia klas (dziedzin) przymiotników. By odpowiedzieć na pytania testowe, należy skorzystać z przygotowanych przez nas wygenerowanych automatycznie przykładów użycia, dostępnych korpusów, jak również słowników. Testowane powinny być jednostki leksykalne, a nie całe lematy. Należy więc wcześniej zastanowić się nad proponowanymi znaczeniami przymiotników. Ten sam wyraz może mieć różne znaczenia jedne relacyjne, a inne jakościowe. Każde pojedyncze znaczenie może dawać inny wynik w poniższych testach. W poniższych testach przez JL oznaczamy właśnie jednostkę leksykalną (czyli przymiotnik w określonym wstępnie znaczeniu). Rysunek. Ogólna procedura określania, do jakiej klasy zaliczyć należy daną przymiotnikową jednostkę leksykalną (JL). 4

5 Należy pamiętać, że: 1. Typowe znaczenia jakościowe charakteryzują się: a. możliwością użycia w orzeczniku, b. możliwością stopniowania, c. możliwością tworzenia od nich rzeczownikowych derywatów transpozycyjnych z formantem -ość, d. występowaniem w pozycji przed rzeczownikiem. 2. Typowe znaczenia relacyjne charakteryzują się: a. niemożnością użycia w orzeczniku, b. brakiem możliwości stopniowania, c. brakiem rzeczownikowych derywatów transpozycyjnych na -ość, d. występowaniem w pozycji po rzeczowniku. 3. Znaczenia materiałowe łączą cechy przymiotników relacyjnych i jakościowych: a. mogą być użyte w orzeczniku, b. nie stopniują się, c. nie można od nich utworzyć derywatów transpozycyjnych na -ość, d. występują często przed rzeczownikiem. Po sprawdzeniu zamieszczonego wyżej drzewa powinniśmy być w stanie określić, do jakiej dziedziny należy analizowana przez nas jednostka leksykalna. Uwaga. Jak było napisane wyżej trzeba uważać na lematy, których pewne znaczenia są relacyjne, a inne jakościowe lub materiałowe. Na przykład przymiotnik stalowy ma następujące znaczenia: stalowy (mat) robiony ze stali (stalowy stół), stalowy (rel) związany ze stalą (przemysł stalowy), stalowy (jak) w kolorze stali (stalowa okleina), stalowy (jak) podobny do stali pod względem aromatu (stalowy posmak), stalowy (jak) twardy, mocny, silny fizycznie (stalowa pięść, stalowy cios), stalowy (jak) będący wyrazem mocnego charakteru (stalowe nerwy). Obok znaczenia materiałowego mamy tu jedno znaczenie relacyjne oraz cztery znaczenia jakościowe. Uwaga 2. Przymiotnik relacyjny w wyniku pewnej gry językowej może pojawić się w kontekstach zarezerwowanych dla przymiotnika jakościowego (lub materiałowego), np. w funkcji predykatywnej. Najczęściej taka gra językowa polega na rozdzieleniu jednostki wielowyrazowej: Ta woda jest mineralna Ten wóz jest opancerzony Także w figurze retorycznej paradoksu: Przemysł jest rozwinięty i tekstylny. Uwaga 3. Uważajmy na sytuacje, gdy przymiotnik nie jest samodzielnym orzecznikiem, lecz stanowi przydawkę rzeczywistego orzecznika: To jest [mineralna woda lecznicza], ich celem jest [mineralna woda Borjomi], To jest [polski autobus]. II RELACJE SYNSETÓW II.1. Hiponimia (S: Adj-Adj, HIPO) 5

6 Hiponimia razem z wartością cechy należy do relacji pionowych, tzn. organizuje strukturę Słowosieci pod względem semantycznego stosunku nadrzędności-podrzędności. Obligatoryjną relacją odwrotną do hiponimii jest hiperonimia, która dodaje się automatycznie w aplikacji. Hiponim i hiperonim muszą mieć tę samą dziedzinę. Ponadto, starajmy się wyszukiwać hiperonimy jak najbliższe znaczeniowo analizowanej jednostce leksykalnej. Test hiponimia X, Y to przymiotniki, N to rzeczownik [PRZYMIOTNIKI JAKOŚCIOWE/MATERIAŁOWE] Jeżeli ktoś coś jest X-owy(-e, -a), to jest Y-owy(-e, -a). Jeżeli ktoś coś jest Y-owy(-e, -a), to niekoniecznie jest X-owy(-e, -a). [PRZYMIOTNIKI RELACYJNE] Jeżeli mówimy o jakimś N, że jest N X, to możemy również powiedzieć, że jest N Y. Niekoniecznie o każdym N, o którym możemy powiedzieć N Y, powiemy N X. Przykład [kary HIPO czarny] kary i czarny to przymiotniki Jeżeli coś jest kare, to jest czarne. Jeżeli coś jest czarne, to niekoniecznie jest kare. Przykład [szewski HIPO rzemieślniczy] szewski i rzemieślniczy to przymiotniki, narzędzie to rzeczownik Jeżeli mówimy o jakimś narzędziu, że jest narzędziem szewskim, to możemy również powiedzieć, że jest narzędziem rzemieślniczym. Niekoniecznie o każdym narzędziu, o którym możemy powiedzieć narzędzie rzemieślnicze, powiemy narzędzie szewskie. Uwaga. Można tworzyć sztuczne synsety przymiotnikowe, jeżeli pomagają one zorganizować właściwie strukturę Słowosieci, analogicznie jak było to w przypadku rzeczownika. Hiponimia pomiędzy przymiotnikami relacyjnymi Zazwyczaj relacja hiponimii nie jest potrzebna do poprawnego zdefiniowania przymiotnika relacyjnego, wystarczy bowiem synonimia międzyparadygmatyczna dla relacyjnych. Przymiotniki relacyjne bardzo rzadko spełniają testy na hiponimię. W szczególności zabraniamy relacji hiponimii pomiędzy przymiotnikami relacyjnymi pochodzącymi od rzeczowników powiązanych ze sobą meronimią. Nie zabraniamy za to powiązań hiponimicznych pomiędzy przymiotnikami relacyjnymi pochodzącymi od rzeczowników powiązanych hiponimią, jak szewski i rzemieślniczy. Za każdym razem trzeba sprawdzić, czy czasem nie można znaleźć takiego rzeczownika, przy którym zdanie testujące ( Jeżeli mówimy o jakimś N, że to jest N X, to możemy również powiedzieć, że to jest N Y. ) zasugeruje odpowiedź negatywną. II.2. Wartość cechy (S: Adj-N, WAR) Wartość cechy jest obok hiponimii drugą relacją pionową przymiotnika. Ponieważ dla części przymiotników trudno zaproponować jakieś hiperonimy, łatwiejsze jest podłączenie ich pod 6

7 rzeczownik występujący jakby w zastępstwie hiperonimu przymiotnika. W relacji tej rzeczownik wyraża CECHĘ 3 (nadrzędną kategorię), a przymiotnik wartość tej cechy. Ponadto, starajmy się wyszukiwać CECHY jak najbliższe znaczeniowo analizowanej jednostce leksykalnej. Test wartość cechy X to przymiotnik, N to rzeczownik Jeżeli ktoś coś jest X-owy(e), to ma określone N / jest kimś czymś o określonym N. Jeżeli ktoś coś ma określone N / jest o określonym N, to niekoniecznie jest X-owy(e). Przykład [czerwony WAR kolor] czerwony to przymiotnik, kolor to rzeczownik Jeżeli coś jest czerwone, to ma określony kolor / jest czymś o określonym kolorze. Jeżeli coś ma określony kolor / jest o określonym kolorze, to niekoniecznie jest czerwone. Przykład [okrągły WAR kształt] okrągły to przymiotnik, kształt to rzeczownik Jeżeli coś jest okrągłe, to ma określony kształt / jest czymś o określonym kształcie. Jeżeli coś ma określony kształt / jest o określonym kształcie, to niekoniecznie jest okrągłe. Zakładamy, że przymiotniki relacyjne nie mogą mieć relacji wartości cechy. Relacja wartości może łączyć grupę przymiotników ładny, brzydki, chudy, zgrabny, szkaradny itd. z ich CECHĄ (wygląd). Zbiór takich przymiotników będących wartościami tej samej CECHY nazywamy kowartościami. Uwaga. Dopuszczamy relację wartości cechy do sztucznych synsetów, podobnie jak zezwalamy na relację hiponimii do sztucznych synsetów w przypadku rzeczowników. II.3. Określnik (S: Adj-N, OKR) Jak wiadomo, nie każdy przymiotnik może być użyty na określenie dowolnego rzeczownika. Ograniczenia łączliwości wyrazów mają źródło w semantyce (nie powiemy np. czerwony dźwięk czy dźwięk jest czerwony) lub w pragmatyce (pewne połączenia nie są akceptowalne, choć trudno powiedzieć dlaczego: jeśli kary, to koń, a nie pies). Relacja określnika wyraża ograniczenie zakresu stosowalności przymiotnikowej jednostki leksykalnej do określania danego rzeczownika i większości jego hiponimów. Staramy się zatem ustalić klasę bytów denotowanych przez rzeczownik określany przez przymiotnik (= zbiór denotatów hiperonimu + zbiór denotatów jego bliższych i dalszych hiponimów). To ograniczenie zakresu stosowalności przymiotnika wyrażamy w definicji jednostki leksykalnej za pomocą wyrażenia przyimkowego o + miejscownik: kary o maści konia: czarny. Relacja określnika może łączyć przymiotnik z kilkoma rzeczownikami. Jeżeli relacji określnika potrzebnych do scharakteryzowania tych ograniczeń jest jednak więcej niż 5, oznacza to, że nie powinniśmy definiować znaczenia przymiotnika za pomocą relacji określnika. (Liczba 5 została przez nas arbitralnie ustalona.) Jeżeli przymiotnik ma kilka relacji określnika, to zbiór określanych rzeczowników i ich hiponimów powinien wyczerpywać możliwości, tj. poza tym zbiorem nie powinny się znajdować inne rzeczownikowe jednostki leksykalne, które można by określić przymiotnikiem w danym znaczeniu. 3 Przez CECHĘ rozumiemy rzeczownik, do którego prowadzi relacja wartości cechy. 7

8 Pamiętajmy, żeby nie sprowadzać relacji określnika wyłącznie do ograniczeń w łączliwości. Istotą relacji określnika jest ograniczenie w stosowalności przymiotnika na określenie danej klasy bytów (desygnatów określanego rzeczownika i jego hiponimów). Przede wszystkim należy sprawdzić, czy relacja określnika nie oznacza tak naprawdę stałego połączenia wyrazowego takich relacji nie dodajemy do Słowosieci, a przymiotników, które są elementami wielowyrazowca, nie uwzględniamy w Słowosieci osobno. Test określnik X to przymiotnik, N, P to rzeczowniki X wchodzi w relację wartości cechy z P P zazwyczaj charakteryzuje N [PRZYMIOTNIKI JAKOŚCIOWE/MATERIAŁOWE] Mówi się o N, że jest X w odniesieniu do jego jej P. Jeżeli N jest X, to ma określone P / jest N o określonym P. Jeżeli N ma określone P / jest N o określonym P, to niekoniecznie jest X. [PRZYMIOTNIKI RELACYJNE] Mówi się o N, że jest N X w odniesieniu do jego jej P. Jeżeli N jest N X, to ma określone P. Jeżeli N ma określone P, to niekoniecznie jest N X. Przykład [gniady OKR koń] X=gniady, N=koń, P=maść gniady wchodzi w relację wartości z maścią maść zazwyczaj charakteryzuje konia Mówi się o koniu, że jest gniady w odniesieniu do jego maści. Jeżeli koń jest gniady, to ma określoną maść / jest koniem o określonej maści. Jeżeli koń ma określoną maść / jest o określonej maści, to niekoniecznie jest gniady. Uwaga. W przypadku przymiotników relacyjnych określnik będzie występował bardzo rzadko, dlatego że ich znaczenie jest bardzo szerokie i trudno jednoznacznie scharakteryzować zbiór bytów, które można nimi określać. Jeżeli rzeczownik może być wyrazem określanym lub wyrażać CECHĘ, uznajemy, że jest on CECHĄ. Na przykład: nazwy kolorów końskiej sierści łączą się z rzeczownikiem maść (kary, dereszowaty, gniady, kasztanowaty) relacją wartości cechy, a nie relacją określnika (dereszowaty WAR maść, piwny WAR kolor oczu, przy tym dereszowaty OKR koń, piwny OKR oko). Pamiętajmy, że podłączenie relacją określnika danego przymiotnika pod określany rzeczownik oznacza, że także hiponimy tego rzeczownika (w większości) mogą być określane przez dany przymiotnik. W przypadku umaszczenia koni także ogier, klacz, źrebię będą mogły być określane przez rozpatrywane przymiotniki (kary ogier, dereszowata klacz, kasztanowate źrebię). Nie mamy oczywistego kryterium wyboru takiego, a nie innego hiperonimu / takich, a nie innych hiperonimów. Wybór powinien być optymalny. Starajmy się, żeby jak najwięcej rzeczowników, które 8

9 mogą być określane przez daną jednostkę przymiotnikową, znalazło się w zbiorze hiponimów tego nadrzędnego hiperonimu. Zarazem jednak dbajmy o to, żeby nadrzędny hiperonim obejmował jak najmniej takich hiponimów, które nie mogą być określane przez przymiotnik. Relacja powinna być informatywna. II.4. Gradacyjność (S: Adj-Adj, GRAD) Część przymiotników jakościowych określa różne stopnie natężenia jednej cechy. Przykładami takich różnych stopni natężenia są wartości opisywane za pomocą antonimów właściwych: dobry : zły, miły : niemiły, duży : mały. Antonimy właściwe oznaczają skrajne wartości bieguny pewnej skali, przy czym pomiędzy tymi biegunami mogą pojawić się także i inne wartości pośrednie, np. dobry przeciętny zły, miły obojętny niemiły, duży średni mały. Czasem antonimy nie wyrażają absolutnego krańca skali, lecz tylko najbardziej charakterystyczny, np. przymiotniki duży i mały mają także kuzynów oznaczających mniejsze lub większe natężenie danej cechy: ogromny duży średni mały mikroskopijny. Do opisu tej zależności w Słowosieci służy relacja gradacyjności. Test na gradacyjność wykorzystuje fakt, że dwa przymiotniki, które chcemy połączyć tą relacją, powinny być wartościami tej samej CECHY (mówimy wtedy o kowartościach) lub hiponimami tego samego hiperonimu (mówimy wtedy o kohiponimach). Test gradacyjność Przymiotniki X, Y są wartościami CECHY N (są kowartościami) lub hiponimami tego samego (niekoniecznie bezpośredniego) hiperonimu (są kohiponimami). Przymiotniki X i Y nie wyrażają podobnego natężenia cechy. Przymiotnik X wyraża mniejsze natężenie cechy niż przymiotnik Y. Żaden inny przymiotnik nie może zastąpić ani przymiotnika X, ani przymiotnika Y w poprzednim zdaniu. Wyjątkiem są synonimy obu przymiotników.* Przykład [duży GRAD olbrzymi] Przymiotniki duży i olbrzymi są wartościami CECHY wielkość (są kowartościami). Przymiotniki duży i olbrzymi nie wyrażają podobnego natężenia CECHY wielkość. Przymiotnik duży wyraża mniejsze natężenie CECHY wielkość niż przymiotnik olbrzymi. Żaden inny przymiotnik nie może zastąpić ani przymiotnika duży, ani przymiotnika olbrzymi w poprzednim zdaniu. Wyjątkiem są synonimy obu przymiotników. *) Powinno być tak, że kolejne stopnie natężenia cechy są łączone gradacyjnością PO KOLEI. Zapewnia to warunek z ostatniego punktu testu. Dzięki temu wymogowi nie będzie możliwe bezpośrednie łączenie relacją gradacyjności przymiotników skrajnych: ogromny *GRAD mikroskopijny (gwiazdka oznacza, że jest to relacja niepoprawna). Pomiędzy tymi dwoma przymiotnikami znajduje się przecież jeszcze wiele innych przymiotników. A zatem łączymy gradacyjnością jednostki leksykalne najbliższe na skali. Przykład [niewrażliwy *GRAD superwrażliwy] Przymiotniki niewrażliwy i superwrażliwy są wartościami CECHY wrażliwość (są kowartościami). Przymiotniki niewrażliwy i superwrażliwy nie wyrażają podobnego natężenia CECHY wrażliwość. 9

10 Przymiotnik niewrażliwy wyraża mniejsze natężenie CECHY wrażliwość niż przymiotnik superwrażliwy. Żaden inny przymiotnik nie może zastąpić ani przymiotnika superwrażliwy, ani przymiotnika niewrażliwy w poprzednim zdaniu. Wyjątkiem są synonimy obu przymiotników. NIE! Ostatnie zdanie nie jest prawdziwe, ponieważ pomiędzy przymiotnik superwrażliwy oraz przymiotnik niewrażliwy możemy wprowadzić przymiotnik wrażliwy; dopiero te trzy przymiotniki tworzą poprawny szereg: niewrażliwy GRAD wrażliwy GRAD superwrażliwy. Kierunek gradacyjności powinien być jeden, w stronę bieguna o większym natężeniu cechy. Często kierunek gradacyjności wskaże nam nadrzędna cecha. Np. CECHA wrażliwość będzie sugerować, że większe jej natężenie oznacza większą wrażliwość (jednostka wrażliwy), zaś mniejsze natężenie oznacza mniejszą wrażliwość (jednostka niewrażliwy). Poniżej podajemy szereg wartości CECHY temperatura. Uporządkowaliśmy je od jednego bieguna (zimno) do drugiego (ciepło) i połączyliśmy odpowiednie synsety gradacyjnością. Dwie jednostki leksykalne nie mogą być połączone jednocześnie hiponimią i gradacyjnością. Jeżeli dwa przymiotniki przechodzą jednocześnie przez testy na gradacyjność i hiponimię łączymy je gradacyjnością. Wyróżniamy tylko jedno znaczenie przymiotnika (związane z intensyfikacją cechy) i nie wydzielamy znaczenia hiperonimicznego. Przykład [supernowoczesny i nowoczesny] Słowniki definiują supernowoczesny tak: «bardzo nowoczesny» (USJP), «Coś, co jest supernowoczesne, jest bardzo nowoczesne» (ISJP). Z dwóch możliwości (hiponimia vs. gradacyjność) wybieramy relację gradacyjności i wprowadzamy relację: nowoczesny GRAD supernowoczesny. Gradacyjność może łączyć wyrazy należące do różnych zbiorów kohiponimów. Wymogiem jest tylko to, żeby na którymś poziomie ogólności miały wspólną CECHĘ lub wspólny hiperonim (niekoniecznie bezpośredni). Czasem różnice pomiędzy kohiponimami/kowartościami związane są jednocześnie z różnymi cechami, nie są jednowymiarowe (skalarne). Na przykład trudno uszeregować za pomocą gradacyjności odcienie kolorów (np. pomiędzy burobrązowym a oliwkowobrązowym). W takiej sytuacji nie wprowadzamy gradacyjności, bo jest nieuprawniona. Za to gradacyjność może pojawić się w obrębie nazw kolorów i odcieni na małą skalę, na przykład pomiędzy antonimami ciemnoniebieski i jasnoniebieski oraz pomiędzy niebieskawym i niebieskim. III SYNONIMIA I BLISKOZNACZNOŚĆ III.1. Synonimia (JL: Adj-Adj, SYN) Jednostki, które znaczą to samo, nieróżniące się przy tym w sposób istotny rejestrem stylistycznym, nazywamy synonimami. Sprowadzamy definicję synonimii do tej samej pozycji w siatce relacji leksykalnych. Dwie jednostki są synonimami, jeżeli wchodzą w dokładnie te same relacje synsetów w Słowosieci. 10

11 Dodatkowo, przy określaniu synonimii pomocą może nam służyć test na hiponimię wzajemną (dwie jednostki są swoimi synonimami, jeżeli są nawzajem swoimi hiponimami): Test synonimia X i Y to przymiotniki wchodzące w te same relacje synsetów z innymi jednostkami N to rzeczownik [PRZYMIOTNIKI JAKOŚCIOWE/MATERIAŁOWE] Jeżeli ktoś coś jest X, to jest też Y. Jeżeli ktoś coś jest Y, to jest też X. X i Y nie różnią się w sposób istotny rejestrami stylistycznymi. [PRZYMIOTNIKI RELACYJNE] Jeżeli ktoś coś jest N X, to jest też N Y. Jeżeli ktoś coś jest N Y, to jest też N X. X i Y nie różnią się w sposób istotny rejestrami stylistycznymi. III.2. Bliskoznaczność (S: Adj-Adj, BLZN) Relacją bliskoznaczności łączymy wyrazy, które mogłyby być swoimi synonimami, gdyby nie to, że różnią się w istotny sposób rejestrami stylistycznymi (np. og. ładny reg. gryfny). Przymiotnikom podobnie jak rzeczownikom nadajemy kwalifikatory. Pewne rejestry się lubią (należące do nich jednostki mogą być w tym samym synsecie), podczas gdy inne nie. Precyzuje to instrukcja dotycząca kwalifikatorów dostępna tu. Test bliskoznaczność X i Y to przymiotniki, N to rzeczownik X i Y wchodzą w relacje synsetów do tych samych jednostek leksykalnych, lecz różnią się w sposób istotny rejestrem stylistycznym [PRZYMIOTNIKI JAKOŚCIOWE] Jeżeli ktoś coś jest X, to jest także Y [pomijając różnicę rejestrów stylistycznych i konotacji]. Jeżeli ktoś coś jest Y, to jest także X [pomijając różnicę rejestrów stylistycznych i konotacji]. X i Y w sposób istotny różnią się rejestrami stylistycznymi. [PRZYMIOTNIKI RELACYJNE] Jeżeli ktoś coś jest N X, to jest także N Y [pomijając różnicę rejestrów stylistycznych i konotacji]. Jeżeli ktoś coś jest N Y, to jest także N X [pomijając różnicę rejestrów stylistycznych i konotacji]. X i Y w sposób istotny różnią się rejestrami stylistycznymi. Przymiotnikowe jednostki leksykalne o różnych dziedzinach nie mogą być ani swoimi synonimami, 11

12 ani bliskoznacznikami. IV RELACJE JEDNOSTEK IV.1. Antonimia i konwersja (JL: Adj-Adj, ANT, KONW) W przypadku przymiotników bardzo ważnymi relacjami są antonimia i konwersja. Relacje te łączą tylko przymiotniki jakościowe. IV.1.1. Antonimia komplementarna Test antonimia komplementarna X i Y to przymiotniki Ktoś coś jest X-owy(e). Wręcz przeciwnie! Jest Y-owy(e). Jeżeli ktoś coś jest X-owy(e), to nie jest Y-owy(e). Jeżeli ktoś coś nie jest X-owy(e), to jest Y-owy(e). X-owy i Y-owy nie są konwersami (co oznacza zazwyczaj, że nie są przymiotnikami w stopniu wyższym bądź równym). Przykład [żywy martwy] Ktoś jest żywy. Wręcz przeciwnie! Jest martwy. Jeżeli ktoś jest żywy, to nie jest martwy. Jeżeli ktoś nie jest żywy, to jest martwy. Martwy i żywy nie są konwersami. IV.1.2. Antonimia właściwa Test antonimia właściwa X i Y to przymiotniki Ktoś coś jest X-owy(e). Wręcz przeciwnie! Jest Y-owy(e). Jeżeli ktoś coś jest X-owy(e), to nie jest Y-owy(e). Jeżeli ktoś coś nie jest X-owy(e), to niekoniecznie jest Y-owy(e). X-owy i Y-owy nie są konwersami. Przykład [mały duży] Ktoś jest mały. Wręcz przeciwnie! Jest duży. Jeżeli ktoś jest mały, to nie jest duży. Jeżeli ktoś nie jest mały, to niekoniecznie jest duży. Mały i duży nie są konwersami. IV.1.3. Konwersja 12

13 Konwersja w naturalny sposób łączy przymiotniki w stopniu wyższym będące derywatami od antonimów. Rzadko może też łączyć inne przymiotniki. Test konwersja X i Y to przymiotniki. Jeżeli X i Y to przymiotniki w stopniu wyższym, to ich podstawy słowotwórcze wchodzą w relację antonimii. Jeżeli a jest X-owe względem b, to b jest Y-owe względem a. Przykład [mniejszy większy] mniejszy i większy to przymiotniki w stopniu wyższym, których podstawy słowotwórcze wchodzą w relację antonimii Jeżeli a jest mniejsze względem b, to b jest większe względem a. Przykład [następny poprzedni] następny i poprzedni to przymiotniki (ale nie w stopniu wyższym) Jeżeli a jest następne względem b, to b jest poprzednie względem a. IV.2. Relacje o charakterze derywacyjnym Relacjami jednostek są też relacje słowotwórcze. Ważne, że za pomocą relacji derywacyjnych w Słowosieci oddawać możemy tylko współczesne procesy słowotwórcze, które nie budzą wątpliwości i spełniają testy wybranych spośród proponowanych typów relacji. Jednostki o zatartej motywacji słowotwórczej nie będą miały relacji derywacyjnych. Relacje derywacyjne nie służą też do opisywania faktów etymologicznych. IV.2.1. Synonimia międzyparadygmatyczna dla relacyjnych (JL: Adj-N, SYN.MPAR.dlaREL) Przymiotniki relacyjne łączą się ze swoimi rzeczownikami za pomocą relacji synonimii międzyparadygmatycznej dla relacyjnych. Relacja ta oznacza transpozycję, tj. zmianę części mowy wyrazu bez zmiany znaczenia. Wszystkie przymiotniki powiązane synonimią międzyparadygmatyczną dla relacyjnych są relacyjne, nie każdy jednak przymiotnik relacyjny musi mieć swoją relację synonimii międzyparadygmatycznej. Na przykład: niektóre przymiotniki od wyrażeń przyimkowych są relacyjne (nadbrzeżny), ale nie mają relacji syn. mpar. dla relacyjnych do swojego rzeczownika (w tym wypadku brzeg, zob. IV.2.9). Kryteria wyróżniania przymiotników relacyjnych zostały podane na samym początku wytycznych. Test synonimia międzyparadygmatyczna dla relacyjnych X to przymiotnik relacyjny, Y to rzeczownik X jest derywatem transpozycyjnym utworzonym od rzeczownika Y. X może mieć różne szczegółowe znaczenia kontekstowe (realizujące się w użyciach), które można ogólnie sprowadzić do eksplikacji związany(a,e) z Y-em W kontekście można zastąpić przymiotnik X jego bazą derywacyjną Y użytą w odpowiednim przypadku lub z odpowiednim przyimkiem Przykład [szewski SYN.MPAR.dlaREL szewc] szewski to przymiotnik relacyjny, szewc to rzeczownik Szewski jest derywatem transpozycyjnym utworzonym od rzeczownika szewc. 13

14 Szewski znaczy związany z szewcem. W kontekście można zastąpić przymiotnik szewski jego bazą derywacyjną szewc użytą w odpowiednim przypadku lub z odpowiednim przyimkiem [np. szewski zakład = zakład szewca, szewski fach = fach szewca] Uwaga. Jest to relacja jednostek, która wystarczy do poprawnego opisania przymiotnika relacyjnego. W wyjątkowych sytuacjach będziemy przypisywać przymiotnikowi relacyjnemu wyłącznie relację derywacyjności (zob. IV.2.9). Uwaga 2. W wyjątkowych sytuacjach za pomocą synonimii międzyparadygmatycznej dla relacyjnych można utworzyć dwa równoległe derywaty o różnych lematach od tego samego rzeczownika, pod warunkiem jednak, że są swoimi synonimami. Uwaga 3. Istnieje jeszcze jeden podtyp synonimii międzyparadygmatycznej, który łączy przymiotnik z rzeczownikiem: jest to synonimia międzyparadygmatyczna N-Adj (Adj-N). Relacja ta łączy jednakże transpozycyjny derywat rzeczownikowy z jego podstawą przymiotnikową, podczas gdy relacja synonimii międzyparadygmatycznej dla relacyjnych łączy przymiotnik relacyjny z jego podstawą rzeczownikową. Więcej informacji o tej relacji można znaleźć w instrukcji do rzeczownika. Uwaga 4. W przypadku przymiotników typu kaletniczy, które słowniki definiują przez odniesienie do podstawy oznaczającej rzemieślnika oraz podstawy oznaczającej rzemiosło ( dotyczący kaletnictwa lub kaletnika ), przymiotnik interpretujemy jako derywatu od obu podstaw jednocześnie. Czyli kaletniczy -syn.mpar.dla_relacyjnych kaletnictwo oraz kaletniczy - syn.mpar.dla_relacyjnych kaletnik. IV.2.2. Podobieństwo (JL: Adj-N, POD) Symilatywność (podobieństwo) to relacja derywacyjna łącząca derywat utworzony za pomocą sufiksów -owaty, -isty, -ysty, -asty, -aty (rzadziej innych) od podstawy rzeczownikowej z tą podstawą. Parafrazujemy je za pomocą wyrażenia taki jak..., przypominający.... Test podobieństwo X jest przymiotnikiem jakościowym derywowanym od rzeczownika N, P to pewien rzeczownik X wchodzi w relację wartości cechy z rzeczownikiem P Jeżeli ktoś coś jest X, to przypomina N P-em. Przykład [żmijowaty POD żmija] żmijowaty jest przymiotnikiem jakościowym derywowanym od rzeczownika żmija, kształt to pewien rzeczownik żmijowaty wchodzi w relację wartości cechy z rzeczownikiem kształt Jeżeli coś jest żmijowate, to przypomina żmiję kształtem. IV.2.3. Charakteryzowanie (JL: Adj-N, CHAR) Derywaty charakteryzujące tworzone są od rzeczowników, najczęściej za pomocą sufiksów -asty, -aty, -isty, -ny, parafrazujemy je za pomocą wyrażenia pełen, ma charakterystyczne, ma

15 Test charakteryzowanie X jest przymiotnikiem jakościowym derywowanym od rzeczownika N X nie wchodzi w relację podobieństwa z N Jeśli ktoś coś jest X, to jest pełen pełne N / ma charakterystyczne N / ma N Przykład [liściasty CHAR liść] liściasty jest przymiotnikiem jakościowym derywowanym od rzeczownika liść liściasty nie wchodzi w relację podobieństwa z liść Jeśli coś jest liściaste, to jest pełne liści. Przykład [garbaty CHAR garb] garbaty jest przymiotnikiem jakościowym derywowanym od rzeczownika garb garbaty nie wchodzi w relację podobieństwa z garb Jeśli ktoś jest garbaty, to ma garb. Dawniej charakteryzowanie traktowaliśmy bardzo szeroko, w teście pojawiało się sformułowanie jest charakteryzowane przez, które było dość ogólne, przypominało jest związany z z testów przymiotników relacyjnych. Pełniło zatem charakteryzowanie w przypadku jakościowych taką funkcję, jak synonimia międzyparadygmatyczna dla relacyjnych. Od tego momentu test uległ skróceniu do postaci jest pełen pełne N / ma charakterystyczne N / ma N. Pozostałe znaczenia musimy wyposażać - jeśli się da - w derywacyjność. IV.2.4. Nacechowanie-intensywność (JL: Adj-Adj, NACECH) Istnieją w polszczyźnie derywaty uintensywniające cechę, tzw. intensiva. Przypominają one podtyp przymiotników opisany w rozdziale poświęconym relacji gradacyjności (II.4) podobna relacja semantyczna jest tu oddana również na płaszczyźnie morfologicznej. Te przymiotniki mają także dodatkowy sens związany z pozytywnym nacechowaniem emocjonalnym. A więc: Adj1 = bardzo (bardzo, bardzo) Adj2 + pozytywne emocje. Typowe dla intensivów formanty słowotwórcze to: -utki, -uśki, -uchny, -eńki, -aśny, -usi, -uteńki, - usieńki, -uteczki, -utenieczki, -usienieczki. Intensiva podłączamy relacją nacechowania do ich podstawy słowotwórczej i nie łączymy hiponimią. Łączymy je za to gradacyjnością z pozostałymi przymiotnikami szeregu gradacyjnego. Test nacechowanie-intensywność X jest derywatem nacechowanym przymiotnika Y To, że ktoś coś jest X-owy, oznacza, że jest bardzo Y-owy, i mówiący jest do tego kogoś czegoś pozytywnie nastawiony. Przykład [szczuplutki NACECH szczupły] szczuplutki i szczupły to przymiotniki szczuplutki jest derywatem nacechowanym przymiotnika szczupły To, że ktoś jest szczuplutki, oznacza, że jest bardzo szczupły, i mówiący jest do tego kogoś czegoś pozytywnie nastawiony. 15

16 Uwaga. Nie łączymy jednostek nacechowanych z ich nienacechowanymi podstawami w jeden synset. Np. gładki i gładziutki nie mogą się znaleźć w jednym synsecie. Trzeba respektować różnice znaczeniowe między nimi. Uwaga 2. Dodanie formantów ekspresywnych do przymiotnika niestopniowalnego sprawia, że przymiotnik uzyskuje odcień ekspresywny, ale bez intensyfikacji cechy, np. golusieńki, równiuśki, calutki. Takie przymiotniki łączymy tylko relacją derywacyjności z ich podstawami słowotwórczymi, nie ustalamy zaś dla nich relacji nacechowania. IV.2.5. Kwestia imiesłowów przymiotnikowych czynnych i biernych Nie wprowadzamy do Słowosieci imiesłowów przymiotnikowych - ani czynnych, ani biernych - uznajemy je za formy czasownika. Powinniśmy szczególnie uważnie odróżniać przymiotniki odczasownikowe o formie typowej dla imiesłowów od samych imiesłowów. Niestety, czasem przymiotnik wygląda tak samo jak imiesłów, czyli kończy się na -ący, -ny, -ty. Na przykład przejmujący jest formą imiesłowu od czasownika przejmować, ale ma też znaczenie przymiotnikowe: przejmujący «przenikający do głębi, bardzo silny lub bardzo nieprzyjemny; dotkliwy, przenikliwy, przeraźliwy, rozdzierający, wzruszający» (USJP) np. przejmujący wiatr, przejmujące spojrzenie, przejmujący żal Jak odróżnić przymiotnik od imiesłowu? Imiesłowy denotują sytuacje aktualne, czyli takie, gdy coś dzieje się, jest w określonym momencie / przedziale czasu, podczas gdy przymiotniki denotują cechy bytów, które są w pewnym sensie trwałe, bezczasowe czy stałe. Precyzuje to poniższa zasada: Wyrażenia temporalne, np. teraz, w tej chwili, wczoraj czy na długo, łączą się z imiesłowami, ale nie z przymiotnikami odczasownikowymi. Możemy sprawdzać łączliwość tych wyrażeń z testowanymi wyrazami (znaczeniami). Przy testowaniu można też sprawdzać takie parafrazy wyrażeń językowych zawierających podejrzane o bycie imiesłowami wyrazy, w których zastąpiono je czasownikiem, od którego pochodzą. Czasowniki wyrażają sytuacje aktualne, dlatego powinno być możliwe zamienienie imiesłowu na czasownik i utworzenie poprawnego zdania zawierającego któryś ze wspomnianych przysłówków. Pamiętajmy też, że znaczenie testowanego wyrazu musi się sprowadzać do tej parafrazy: z-x-owany / z-x-ty = taki, który ktoś z-x-ował X-ący = taki, który X-uje Jakiekolwiek naddatki semantyczne w przypadku parafraz wskazują na leksykalizację imiesłowu i jego przejście do klasy przymiotników. Szczególnie przydatna jest powyższa zasada w przypadku imiesłowów dokonanych. Np. otwarty = taki, który ktoś otworzył. Dlatego otwarty kubeł = kubeł, który ktoś otworzył. Możemy również powiązać imiesłów otwarty z wyrażeniami temporalnymi: kubeł był wczoraj otwarty. Tymczasem mamy takie użycia wyrazu otwarty, których nie sposób powiązać z czasownikiem za pomoca powyższych parafraz: mamy np. pojemnik otwarty = taki, który nie ma wieczka, pokrywki. Z powyższych dwóch zasad pierwszeństwo przyznajemy pierwszej - tj. tej na łączliwość z wyrażeniami temporalnymi. Schemat testowania wyglądać powinien tak: 16

17 Oczywiście, imiesłów musi wyglądać jak imiesłów, tj. może kończyć się tylko na -ny, -ty, -ący (w l.poj. w rodzaju męskim). IV.2.6. Rola (JL: Adj-V, ROLA) Relacja roli to relacja jednostek łącząca jednostki przymiotnikowe z ich czasownikowymi podstawami słowotwórczymi. Przymiotnik wyraża najczęściej predykat, którego określany rzeczownik jest argumentem. Takie przymiotniki nazywamy przymiotnikami czynnościowymi. Testy role X jest przymiotnikiem, V jest czasownikiem X jest derywatem V nie można powiedzieć: teraz, właśnie coś jest X (X nie jest imiesłowem) Role mają kilka podtypów, które można eksplikować na różne sposoby, z czym wiążą się różnice w sposobie odnoszenia się przymiotnika do jego czasownikowej podstawy słowotwórczej. IV Subiekt X znaczy taki, który V-uje/V-ował np. wędrowny taki, który wędruje (wędrowna trupa) IV Obiekt X znaczy taki, którego ktoś coś się V-uje/V-ował np. szanowany taki, którego ktoś szanuje (szanowany poseł) Uwaga. Subiektem i obiektem nie zawsze będzie określenie człowieka! IV Instrument X znaczy taki, za pomocą którego ktoś coś się V-uje np. ścierny taki, za pomocą którego ktoś ściera (materiał ścierny) IV Miejsce X znaczy taki, gdzie/w, na którym ktoś coś się V-uje np. jadalny taki, gdzie się je (pokój jadalny) IV Czas X znaczy taki, w czasie którego ktoś coś się null V-uje np. mżysty taki, w czasie którego mży (mżysty dzień) IV Rezultat X oznacza taki, który jest efektem tego, że ktoś/coś/się V-uje/V-ował np. dziedziczny będący efektem tego, że ktoś dziedziczył (tytuł dziedziczny) IV Kauzacja X oznacza taki, który powoduje, że ktoś coś V-uje (się) 17

18 np. wstydliwy taki, który powoduje, że ktoś się wstydzi (wstydliwy temat) Uwaga. Za każdym razem, gdy przymiotnik odczasownikowy przejdzie pozytywnie przez kolejny podtyp testu roli, wprowadzamy nowe znaczenie ponieważ jest to widomy znak, że można takie wyróżnić. Pamiętajmy, że ten sam wyraz może mieć kilka różnych znaczeń pochodzących od czasownika, które mogą nie być dostrzegalne na pierwszy rzut oka: należy zatem sprawdzać wszystkie testy (IV IV.2.6.7). IV.2.7. Rola: materiał (JL: Adj-N, R.MAT) Wyjątkową relacją roli jest w Słowosieci podtyp rola: materiał. Łączy on przymiotniki materiałowe z ich podstawami rzeczownikowymi nazwami substancji i materiałów. Zachodzącą między nimi relację można opisać jako: X znaczy taki, który zrobiono z N-a/N-ów (gdzie X jest przymiotnikiem, a N rzeczownikiem) np. drewniany taki, który zrobiono z drewna (drewniany stół) IV.2.8. Predyspozycyjność (JL: Adj-V, PRED) Część przymiotników odczasownikowych może być nazywana przymiotnikami predyspozycyjnymi. Wyrażają one pewne skłonności przedmiotu określanego w odniesieniu do czynności lub stanu wyrażanego czasownikiem (który jest podstawą derywacyjną danego przymiotnika tego typu). Przy tworzeniu niektórych z tych przymiotników wykorzystywane są pewne charakterystyczne formanty. Predyspozycyjność sprowadza się podobnie jak relacja roli do kilku wyróżnionych na potrzeby Słowosieci podtypów. Testy predyspozycyjność X to derywat przymiotnikowy od czasownika V IV Potencjalność można X oznacza taki, (+/-przyimek) który można V-ować np. żeglowny taki, przez który można żeglować (kanał żeglowny) przenośny taki, który można przenosić (przenośny radiotelegraf) mieszkalny taki, w którym można mieszkać (pomieszczenie mieszkalne) IV Habitualność często // stale // łatwo X oznacza taki, który często stale łatwo V-uje np. ustępliwy taki, który stale / łatwo ustępuje (ustępliwi rodzice) gderliwy taki, który często gdera (gderliwy sąsiad) lękliwy taki, który często się lęka (lękliwy jamnik) IV Kwantytatywność dużo X oznacza taki, który dużo V-uje np. wytrzymały taki, który dużo wytrzyma (wytrzymały stół) chorowity taki, który dużo choruje (chorowita córka) 18

19 IV Ocena dobrze X oznacza taki, który dobrze X-uje np. pachnący taki, który dobrze pachnie (pachnący piernik) IV.2.9. Stopniowanie (STP) W Słowosieci pojawiły się syntetyczne formy stopni wyższego i najwyższego przymiotnika ze względu na relacje kauzatywności oraz procesywności (o których więcej w instrukcji do czasownika), które łączą czasowniki z przymiotnikami: poszerzać KAUZ szerszy poszerzać się PROC szerszy Należy łączyć te formy przymiotnika z formami przymiotnika w stopniu równym relacją stopniowania. Relacja ta wystarcza do zdefiniowania przymiotnika w stopniu wyższym i najwyższym (nie trzeba szukać innych relacji). Testy stopniowanie X i Y to przymiotniki IV Stopień wyższy X wyraża w sposób syntetyczny stopień wyższy, X pochodzi od Y Y jest przymiotnikiem w stopniu równym np. mniejszy STP(wyższy) mały IV Stopień najwyższy X wyraża w sposób syntetyczny stopień najwyższy, X pochodzi od Y Y jest przymiotnikiem w stopniu równym np. najładniejszy STP(najwyższy) ładny Jeżeli przymiotniki w stopniu równym są antonimami, to ich przymiotniki w stopniu wyższym będą konwersami. IV Derywacyjność (DER) Derywaty synchroniczne będące wynikiem mniej regularnych procesów słowotwórczych łączymy z ich podstawami relacją derywacyjności. Należy pamiętać, że nie jest poprawnie ustalać w Słowosieci tę relację, gdy można pomiędzy derywatem a jego postawą zastosować którąś z bardziej szczegółowo zdefiniowanych relacji. Test derywacyjność jednostka X jest derywatem jednostki Y np. niespokojny DER spokojny megamocny DER mocny przykrótki DER krótki słabawy DER słaby 19

20 faustowski DER Faust kilometrowy bardzo, przesadnie długi DER kilometr śpiący senny DER spać mundry DER mądry Można przewidzieć, że zwykle tę relację będą miały nawiązaną ze swoimi podstawami przymiotniki odprzymiotnikowe, np. te z negacją lub z jakimś innym niż nie- przyrostkiem. Uwaga. W przypadku wyrazów zaprzeczonych, których podstawa słowotwórcza stanowi jednocześnie ich antonim, dodajemy dwie relacje antonimię i derywacyjność, ponieważ antonimia nie jest relacją o charakterze derywacyjnym. Jest to jedyna 4 sytuacja, w której zezwalamy na ustalenie dwóch relacji jednostek na jednej linii. Przykład [nieodpowiedni odpowiedni] nieodpowiedni ANT odpowiedni nieodpowiedni DER odpowiedni Przykład (derywatu od przymiotnika relacyjnego) [niesenatorski senatorski] niesenatorski ANT senatorski niesenatorski DER senatorski Relację derywacyjności będą też miały przymiotniki gradacyjne czyli szczególny rodzaj przymiotników odprzymiotnikowych, które wchodzą w relację gradacyjności ze swoimi podstawami słowotwórczymi (jak np. czerwonawy GRAD czerwony), co jednocześnie uwidacznia się w warstwie morfologicznej. Sporadycznie tę relację będą miały wykazujące jakąś nieregularność natury słowotwórczosemantycznej derywaty odczasownikowe i odrzeczownikowe. Również: oboczności i modyfikacje (np. regionalne) różnych przymiotników. Często użycia tej relacji przy opisie relacjami jednostek będą wymagały także przymiotniki złożone derywowane od więcej niż jednej podstawy słowotwórczej (wśród nich mogą trafić się nawet relacyjne!), o czym więcej w dalszej części tekstu. Nie należy posługiwać się derywacyjnością (ani żadną inną relacją derywacyjną), jeśli przymiotnik nawiązuje do swojego źródłosłowu w sposób przenośny. IV RELACJE DERYWACYJNE podsumowanie 4 (jedyna znana w momencie pisania tej instrukcji) 20

21 V PRZYMIOTNIKI ZŁOŻONE Przymiotniki złożone, tj. przymiotniki utworzone od kilku podstaw, mogą być zaliczane do dziedziny jakościowych lub relacyjnych. Za relacyjne złożone uważamy m.in. przymiotniki utworzone na skutek transpozycji od wyrażeń przyimkowych (np. naddunajski) oraz przymiotniki utworzone od jednostek wielowyrazowych i wielowyrazowych nazw własnych (np. północnoamerykański) lub - rzadko - od grup składniowych (np. południowopolski). Oczywiście przypisujemy przymiotnikom złożonym dziedziny zgodne z wynikami testu wprowadzonego na początku tej instrukcji. Ustalamy (lub nie) dla nich także odpowiednie opisy relacjami synsetów. W dziedzinie opisu relacjami derywacyjnymi ważniejszy jednak od podziału na dziedziny okaże się podział na derywaty od wyrażeń przyimkowych i derywaty od innych dwóch wyrazów. 1. Przymiotniki od wyrażeń przyimkowych łączymy z ich rzeczownikową podstawą za pomocą relacji derywacyjności, a zatem w przypadku np. naddunajskiego NIE za pomocą relacji synonimii międzyparadygmatycznej dla relacyjnych, choć jest to przymiotnik relacyjny (to właśnie jedna z wyjątkowych sytuacji, gdy przymiotnik relacyjny może mieć ustaloną derywacyjność warta wyróżnienia, ponieważ jest dość regularna). A więc: naddunajski DER Dunaj Również dla przymiotników jakościowych tworzonych od wyrażeń przyimkowych właściwą relacją z ich rzeczownikową podstawą słowotwórczą będzie derywacyjność: przedwyborczy DER wybory Uwaga. W razie wątpliwości, czy przymiotnik o podobnej konstrukcji (a więc z prefiksem przyimkowym) jest derywowany od rzeczownika (tu: wybory), czy od przymiotnika (tu może to być: wyborczy) wybieramy rzeczownik (jak powyżej). 21

22 O przynależności danego przymiotnika od wyrażenia przyimkowego do dziedziny relacyjnych lub jakościowych decyduje drzewo decyzyjne z początku tego dokumentu. 2. Pozostałe przymiotniki złożone staramy się opisać za pomocą dostępnych relacji jednostek, łącząc je z ich podstawami słowotwórczymi: ciepłolubny taki, który lubi ciepło ROLA(subiekt) lubić ciepłolubny taki, który lubi ciepło DER ciepło cienkościenny taki, którego ściany są cienkie CHAR ściana cienkościenny taki, którego ściany są cienkie DER cienki W razie zaobserwowania, że taki przymiotnik jest transpozycją znaczeniową zleksykalizowanego wielowyrazowca, należy zdecydować, że jest to przymiotnik relacyjny i opisać go synonimią międzyparadygmatyczną dla relacyjnych: północnoamerykański SYN.MPAR.dlaREL Ameryka Północna W przypadku, gdy podstawą słowotwórczą przymiotnika relacyjnego jest wielowyrazowe sformułowanie, które nie jest zleksykalizowane (jest grupą składniową), należy poprowadzić do obu podstaw tego słowa relacje derywacyjności, koniecznie pamiętając, że jedną z tych podstaw musi być rzeczownik: południowopolski DER południowy południowopolski DER Polska To, czy można wprowadzić daną relację derywacyjną, zawsze sprawdzamy, podstawiając jednostkę leksykalną do wyrażeń testujących. VI WYRÓŻNIANIE ZNACZEŃ I KOMENTARZE VI.1. Wyróżnianie znaczeń Przymiotniki należy wprowadzać we wszystkich tych znaczeniach, które występują w korpusach. Powinno się dodawać też te znaczenia, których nie ma w korpusach, ale które są nam znane (np. ze słowników, przeczytanych tekstów, codziennych rozmów). Pomocą w wydzielaniu znaczeń służyć ma podział znaczeń przymiotników polisemicznych na relacyjne, jakościowe i materiałowe, a także poszczególne relacje. Jeżeli dany lemat ma np. użycia relacyjne i jakościowe jesteśmy pewni, że powinien mieć co najmniej dwa znaczenia: co najmniej jedno relacyjne i co najmniej jedno jakościowe. Ponadto, jeżeli lemat może być opisywany za pomocą kilku różnych relacji słowotwórczych (w tym prowadzących do różnych podstaw), to jest to sygnał konieczności wyróżnienia kilku osobnych znaczeń. Warto przy tym nadmienić, że istnieje osobna instrukcja do przymiotników od nazw własnych, która precyzuje zasady opisu tej wyróżnionej grupy przymiotników. Dla ułatwienia w podejmowaniu decyzji o rozróżnianiu znaczeń, proponujemy następującą listę obserwowanych polisemii regularnych (X to przymiotnik): charakteryzujący człowieka/stworzenie charakteryzujący zachowanie człowieka, przejawy jego charakteru/nacechowany X-owością (np. odważny rycerz odważny postępek, 22

23 ortodoksyjny ojciec ortodoksyjne poglądy, taktowny młodzieniec taktowne pytanie, bystry chłopiec bystre spojrzenie, zgniłe towarzycho zgniła moralność, wesołe dziecko - wesoła mina) 5, trwający ileś czasu mający ileś (czasu), jakiś wiek (np. dwuletnia obligacja dwuletnia córeczka, roczny kontrakt roczny samochód, trzytygodniowa kwarantanna trzytygodniowy kociak), mający miejsce w określonym czasie, przeszły mający swój początek w określonym momencie (np. stara kanapa stara znajomość), zrobiony z czegoś podobny do czegoś pod jakimś względem/jakimiś względami (np. drewniany stół drewniany wzór na okleinie, sok ananasowy ananasowy aromat wina, stalowy pancerz stalowy połysk stalowy posmak), charakteryzujący kogoś/coś jako X-owy/-owe/-ową powodujący X-owość (np. spokojny człowiek spokojna praca, nerwowy koleś nerwowy okres, wstydliwy chłopak wstydliwy temat), będący emanacją X-owości powodujący X-owość (np. nerwowy gest nerwowa atmosfera, tęskne westchnienie tęskny obraz). Jeżeli obserwuje się, że przymiotnik w użyciach ma znaczenia wchodzące w opozycje takie jak uwzględnione powyżej, trzeba prawdopodobnie wprowadzić do Słowosieci jego kolejne znaczenie. Wyjątkiem jest przymiotnik relacyjny, którego znaczeń nie rozróżniamy, nawet jeżeli wchodzi w którąś z powyższych opozycji. 6 Inne napotkane w trakcie prac nad przymiotnikiem opozycje będziemy stopniowo dołączać do tej instrukcji po uprzedniej dyskusji. VI.2. Komentarze Glosy (wpisywane w miejscu na komentarz jednostki w formularzu edycji jednostki) przymiotników powinny być skonstruowane zgodnie z instrukcją do konstruowania glos i w opisanym tam formacie. Przymiotnikowym jednostkom monosemicznym można nadać tylko kwalifikator rejestrowy, pomijając opatrywanie ich definicją i przykładami użycia. Jednostki polisemiczne powinny mieć rozwiniętą glosę (kwalifikator, definicję i, jeśli trzeba, przykład lub przykłady użycia). 5 Lista polisemii wskazuje najbardziej regularne typy, nie wyczerpuje jednak wszystkich możliwości jej wystąpienia. Należy uważać na mniej regularne przypadki, np. głupia książka nie jest (nie musi być) wyrazem głupoty pisarza. Należy pamiętać również o tym, że wyznaczanie znaczeń przymiotnika nie sprowadza się do kierowania się listą opozycji znaczeniowych. Znaczenia przymiotnika za każdym razem należy wyróżniać na skutek analizy materiału. 6 Należy zauważyć, że łatwa do zaobserwowania regularna polisemiczność przymiotników relacyjnych jest przez wielu badaczy uważana za bliską monosemii. Prawdopodobnie jest skutkiem aktualizacji znaczenia takiego przymiotnika w zestawieniu z danym rzeczownikiem. 23