Mobilność zawodowa rodziców i opiekunów a rodzinna i szkolna sytuacja dzieci.

Transkrypt

1 Mobilność zawodowa rodziców i opiekunów a rodzinna i szkolna sytuacja dzieci. Abstrakt Artykuł zaczyna się od przeglądu literatury, by dalej przejść do opisu skali i charakterystyki migracji poakcesyjnych rodziców i opiekunów, a następnie analizy skutków rozłąki migracyjnej dla sytuacji życiowej, kariery edukacyjnej, skłonności do zachowań dewiacyjnych i ryzykownych oraz postrzegania relacji z rodzicami wśród uczniów. Empiryczną podstawą są badania przeprowadzone na ogólnopolskiej losowej próbie uczniów oraz pedagogów szkolnych w pierwszej połowie 2008 roku. W drugiej części autor podejmuje próbę pokazania, w jaki sposób zdominowanie dyskursu dotyczącego migracji rodziców i opiekunów przez medialny język straty i zagrożenia doprowadziło do stygmatyzacji rodziców-migrantów i jednocześnie w specyficzny sposób uruchomiło mechanizm podwójnej hermeneutyki (w rozumieniu Giddensa). Autor stawia tezę, że dyskurs dotyczący zmian w rodzinie i procesie socjalizacji uległ ideologizacji tak w wymiarze polityczno-medialnym, jak i w sensie paradygmatycznej arbitralności przyjmowanych modeli interpretacji. 1

2 Bartłomiej Walczak Międzynarodowa mobilność zawodowa rodziców i opiekunów a rodzinna i szkolna sytuacja dzieci. Migracje i ich różnorakie implikacje są tematem chętnie podejmowanym w dyskursie publicznym i naukowym. Z jednej strony wskazuje się na pozytywne konsekwencje procesów migracyjnych: poprawę statusu ekonomicznego, dyfuzję kulturową, podnoszenie kwalifikacji, z drugiej pojawiają się liczne wskazania na negatywne efekty, w szczególności dotykające demografii i sfery socjalnej zaburzenia struktury wiekowej populacji, zagrożenia dla stabilności systemu ubezpieczeń emerytalnych; ekonomii: odpływ zasobów ludzkich, wykształconych na koszt kraju pochodzenia, alokacja dochodów migrantów w nietrwałe dobra użytkowe (Wrzesiński, 2006, str. 159) (Kaczmarczyk, 2005, str. 337) (Okólski, 2006) (Jaźwińska & Okólski, 2001). Konsekwencje są tym istotniejsze, im większa skala odpływu migracyjnego, a ostatecznie po 1 maja 2004 mamy do czynienia z jedną z największych migracji od zakończenia drugiej wojny światowej (Iglicka, 2008, strony 19-20)por. (Grabowska-Lusińska & Okólski, 2008) (Kłos, 2006) (Straser, 2006). Przeglądając gazety codzienne dość szybko możemy zauważyć powszechne przekonanie o destrukcyjnym wpływie migracji na rodzinę, co znalazło swój wyraz w takich terminach, jak nieszczęsny neologizm euro-sieroctwo. Liczba prac naukowych, podejmujących ten problem, jest raczej niewielka, dyskurs medialny zaś co leży przecież w naturze mediów został przysłonięty skrajnymi przypadkami. Oczywiście tragizm historii opisywanych w gazetach i pokazywanych w telewizji pozostaje poza dyskusją, jednak rozważając wpływ ruchów migracyjnych na instytucje wychowawcze (w przekroju przez całą populację) warto pamiętać o stosunkowo małej liczebności takich skrajnych przypadków oraz konsekwencjach stygmatyzacji rodziców-migrantów. Medialna dyskusja dookoła wpływu migracji na rodzinę próbuje posługiwać się księgowym bilansem zysków i strat, przeciwstawiając sobie rzeczy trudne do zestawienia: świadectwa kosztów emocjonalnych, poniesionych przez dzieci i materialny zysk z pracy rodziców-migrantów. Rzecz jasna taki rachunek zawsze musi wypaść na niekorzyść decyzji migracyjnej. W dalszej części tekstu podejmę próbę diagnozy konsekwencji rozłąki migracyjnej w kilku wymiarach, każdorazowo porównując wskaźniki dla grupy dzieci z rodzin migracyjnych do pozostałych uczniów. Analiza taka powinna pozwolić na uniknięcie pułapki nieprzystawalnych porównań, niemniej co jest cechą analizy ilościowej nie wnika w indywidualny świat przeżyć badanego. Brak zróżnicowania pomiędzy grupami dzieci migrantów i pozostałych uczniów może potwierdzać hipotezę o braku destrukcyjnego wpływu migracji na funkcjonowanie dziecka, ale warto spojrzeć na to z drugiej strony przykładowo 2

3 utrzymanie wysokiego poziomu samodyscypliny może być równie dobrze wskaźnikiem uspokajającym (nic się nie dzieje) lub niepokojącym (dziecko tłumi emocje). Dla potrzeb dalszej analizy przyjmę strategię porównywania podgrup, nie negując jednak możliwości wystąpienia negatywnych procesów pod płaszczykiem braku zmiany. To jednak można wychwycić wyłącznie w jednostkowej obserwacji. Ponadto analiza literatury przedmiotu pokazuje, że konsekwencje rozłąki migracyjnej, wbrew przyjmowanym powszechnie opiniom powinny być ograniczone. Dyskusja dookoła wpływu rozłąki wynikającej z zawodowej mobilności rodziców na rozwój dziecka zaczęła się w latach 60-tych (przynajmniej w USA), jako część szerszej dyskusji dotyczących konsekwencji upowszechnienia pracy wśród kobiet (Lamb, 1982). Badania amerykańskich psychologów i socjologów są o tyle charakterystyczne, że kulturowo konstruowana rola płciowa, przypisująca kobiecie funkcje opiekunki domu, była w Stanach wyraźnie silniejsza niż w Polsce. Badania porównawcze nad relacją dziecko-matka pracująca i niepracująca stały się przedmiotem zainteresowania wielu autorów (Hock, 1980; Armistead, Wierson, & Forehand, 1990; Cohen, 1978; Greenstein, 1995). Większość z nich nie doszukała się negatywnego wpływu aktywności zawodowej matki na rozwój dziecka, podkreślała nawet pozytywne zmiany (Crockenberg & Litman, 1991). Warto jednak zauważyć nieprzystawalność tych analiz do problematyki migracyjnej: raz z uwagi na odmienną sytuację zatrudnienia kobiet w Polsce (Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, 2007) (Rapoport & Rapoport, 1977; Fogarty, Rapoport, & Rapoport, 1971), dwa z uwagi na niezmienioną intensywność interakcji pomiędzy pracującą matką a dzieckiem (Lamb, 1982), która w obliczu rozłąki migracyjnej musi ulec zmianie. Liczba prac poświęconych wpływowi aktywności zawodowej ojca na rozwój dziecka jest zauważalnie mniejsza. Uwaga koncentrowała się tu na zawodach wymagających długotrwałego rozłączenia z rodziną, np. marynarzy, rybaków itp. Przykładowo badania prowadzone na rodzinach rybaków w Norwegii wskazują na problemy chłopców, których ojcowie przebywali na morzu dłużej niż 9 miesięcy na rok, z adaptacją do grup rówieśniczych i osiąganiu dojrzałości społecznej (Domaszuk, 2004; Gronseth, 1964). Szeroki przegląd badań daje L. Janiszewski (Janiszewski L., 1987). U. Tarnowska Jakóbiec, opisując badania Erika Gronesetha z 1958 roku, wymienia: deprywację potrzeby kontaktu fizycznego, trudności w identyfikowaniu się synów z ojcami, wytwarzanie się wyidealizowanego obrazu ojca u dzieci, czy poszukiwanie substytutu ojca (Tarnowska-Jakóbiec, 1998, str. 20). Wątek chronicznej rozłąki został podjęty przez polskich socjologów, przede wszystkim skupionych w ośrodku szczecińskim dookoła Ludwika Janiszewskiego. Ich liczne badania nad rodzinami marynarzy i rybaków dalekomorskich ukazują kilka charakterystycznych cech rozłąki spowodowanej aktywnością zawodową ojca. Pozwolę sobie na nieco szerszy opis, gdyż badania te 3

4 dobrze tłumaczą i przewidują procesy zachodzące w rodzinach migracyjnych. Przede wszystkim rozłąka taka nie odznacza się traumatycznym efektem odrzucenia, pojawiającym się np. w przypadku rozwodu (Janiszewski L., Sukces małżeński w rodzinach marynarzy. Studium socjologiczne, 1986). Jednak Z. Błażejewski stwierdza, że nieobecność ojca może sprzyjać zachowaniom dewiacyjnym i ryzykownym ale też uzyskaniu wcześniejszej dojrzałości społecznej (Błażejewski, 1987). J. Rembowski zwraca uwagę na idealizowanie ojca, mniej korzystny wskaźnik więzi emocjonalnych pomiędzy rodzicami a dziećmi, wreszcie zacieśnienie więzi pomiędzy rodzeństwem (Rembowski, 1987). Kłopot z wykazaniem związku przyczynowego pomiędzy rozłąką z ojcem a zagrożeniem dla funkcjonowania rodziny polega na wyeliminowaniu innych niezależnych zmiennych. U. Tarnowska-Jakóbiec zwraca uwagę, że jakkolwiek istnieje ścisła zależność między długością nieobecności męża w domu a możliwością wystąpienia zakłóceń w funkcjonowaniu rodziny, to rozpad jest zazwyczaj konsekwencją alkoholizmu lub niewierności; trudno zawyrokować czy rozłąka sama w sobie była przyczyną, czy praca marynarza nie stała się katalizatorem jakiś procesów (Tarnowska-Jakóbiec, 1998, str. 23). Wykazano za to istotny statystycznie związek pomiędzy długością przebywania na morzu a skłonnościami do choroby alkoholowej (Janiszewski L., 1987, str. 168). L. Janiszewski opisuje rodzinę marynarską jako matrycentryczną, charakteryzującą się specyficznym cyklem życia, wyznaczanym porządkiem powrotów i wyjazdów ojca. Zauważa dążenie do silnej integracji wewnętrznej i względnego zamknięcia na otoczenie społeczne (Janiszewski & Sosnowski, 1984, str. 108). Warto zwrócić uwagę, że na podobne cechy rodziny migracyjnej zwrócili uwagę D. Burić (Burić, 1973) oraz W. Danilewicz (Danilewicz W., 2006). Niezależnie od zmian w strukturze i relacjach z otoczeniem, rodzina nie przestaje pełnić roli środowiska wychowawczego; mówiąc językiem funkcjonalizmu: nie zaburza funkcji socjalizacyjnej, nie mówiąc już o materialno-bytowej por (Adamski, 2002; Tyszka, 1987). Stąd też nie zaskakuje stwierdzenie M. Ziemskiej, iż mniej traumatyzująca [od rozwodu lub sieroctwa przyp. BW] jest sytuacja powtarzającej się lub długotrwałej nieobecności ojca, związana często z wykonywanym zawodem czy biegiem życia (np. zawód marynarza czy służba wojskowa ojca), bądź braku któregoś z rodziców spowodowanego przewlekłą chorobą. Pozostała z dzieckiem osoba może stwarzać sytuacje wychowawcze kompensujące skutki nieobecności drugiego z rodziców (Ziemska, 1979). Struktura rodziny rozłączonej i charakterystyka ról podlegają rekonstrukcji, jednocześnie zachodzi intensyfikacja więzi rodzinnych. Konsekwencje rozłąki odczuwają także mężczyźni ich rola w domu zostaje przejęta przez kobietę, która nie zawsze godzi się na oddanie miejsca mężczyźnie; A. Sosnowski notuje, że około jednej trzeciej mężów czuje się gościem we własnym domu (Sosnowski, 1982) (Tarnowska-Jakóbiec, 1998, str. 31) W analizie wpływu rozłąki migracyjnej na rodzinę widać silne wpływy omówionych powyżej podejść. Większość badaczy podejmuje analizę funkcjonowania rodziny migracyjnej z perspektywy 4

5 psycho-pedagogicznej, obracając się w paradygmacie funkcjonalistycznym. B. Balcerzak Paradowska wskazuje na trzymiesięczną rozłąkę jako graniczny moment refigurujący strukturę relacji wewnątrzrodzinnych, i to zarówno z punktu widzenia zaburzeń wychowawczych, jak i relacji pomiędzy małżonkami (Balcerzak-Paradowska, 1994, str. 13). I. Izdebska postrzega rozłąkę migracyjną jako jedno z zagrożeń dezorganizacją strukturalną, wyrażająca się w niemożności realizacji funkcji ekonomicznej i socjopsychologicznej (Izdebska, 2001, strony 18-19). A. Domaszuk podkreśla przemiany relacji emocjonalnych i nadmierne obciążenie rodzica pozostającego w kraju oraz obserwuje przejściowe problemy w adaptacji do grup rówieśniczych i nadmierną pobudliwość. (Domaszuk, 2004, strony ). Badania pedagogów (por (Danilewicz W., 2001) i (Danilewicz W., 2006) wskazują, że przemiany funkcji rodziny są uzależnione od szeregu czynników: struktury migracji, wieku dziecka, długości rozłąki, intensywności i jakości kontaktów przed i w trakcie wyjazdu, relacji i postaw wychowawczych, wreszcie świadomości dziecka co do przyczyn wyjazdu rodzica. W. Danilewicz po stronie pozytywów wskazuje na poprawę pozycji materialnej rodziny oraz dyfuzję kulturową. Nieco ironicznym zyskiem jest, wymieniana też często przez badanych przez nas pedagogów, migracja toksycznego rodzica, np. alkoholika. Po stronie negatywnych konsekwencji osamotnienie, osłabienie poczucia bezpieczeństwa, przeciążenie jednego z małżonków obowiązkami, brak stabilizacji cyklu życia rodziny. Zbliżoną strukturę pozytywnych i negatywnych konsekwencji migracji w oparciu o opinie badanych przytacza A. Giza. Zauważa także, że wśród migrantów przeważa opinia o braku wpływu migracji na strukturę więzi rodzinnych (Giza A., 1996), co pozostaje w zgodzie z ustaleniami innych autorów (Danilewicz W., 2006). Warto zwrócić uwagę na wykształcone w dyskursie pedagogicznym pojęcie sieroctwa emigracyjnego. S. Kozak określa w ten sposób sytuację przekazania dziecka pod pieczę zastępczą wobec niewydolności wychowawczej rekonstruowanej rodziny przebywającej na migracji (Kozak, 1992). Nie jest to oczywiście rozumienie tożsame, ani nawet zbliżone do prasowego neologizmu euro-sieroctwo. Jednak W. Danilewicz zauważa, że pojęcie sieroctwa migracyjnego bywa używane w opisie sytuacji dzieci z rodzin czasowo niepełnych z uwagi na długotrwały pobyt rodzica (lub obydwojga rodziców) za granicą (Danilewicz W., 2001, str. 94). Badania Projekt badawczy Społeczne, edukacyjne i wychowawcze konsekwencje migracji rodziców i opiekunów prawnych uczniów szkół podstawowych gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych został zrealizowany dzięki inspiracji i wsparciu ze strony Biura Rzecznika Praw Dziecka 1. Badanie, 1 Pełna relacja z dwóch etapów badania wraz ze szczegółowym opisem metodologii znajduje się w dwóch raportach z marca i czerwca 2008 (Walczak, 2008a) (Walczak, 2008b). 5

6 przeprowadzone w dwóch etapach 2 pomiędzy lutym a czerwcem 2008, miało pokazać skalę i najważniejsze konsekwencje migracji rodziców i opiekunów po 1 maja W projekcie można wyróżnić następujące obszary: 1) Świadomość skali zjawiska wśród pracowników instytucji polityki społecznej oraz jego reprezentacja w oficjalnych danych. Podstawowym narzędziem gromadzenia informacji była analiza danych zastanych, zaczerpniętych ze statystyk odpowiednich ministerstw, Głównego Urzędu Statystycznego, Policji oraz pilotażowe badanie CATI (Computer Assisted Telephone Interview) na losowej próbie Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie. 2) Badanie opinii pedagogów szkolnych: konsekwencje i skala zjawiska w ocenie pedagogów szkolnych. Dane zebrano w sondażu (CATI) na ogólnopolskiej, losowej próbie, warstwowanej typami gmin w dniach 16 lutego 7 marca Wielkość próby netto wyniosła 173 (82,8% próby brutto). 3) Perspektywa ucznia: skala, charakterystyka i konsekwencje zjawiska. W tym obszarze znalazło się dwuetapowe badanie sondażowe na ogólnopolskiej, losowej próbie uczniów szkół podstawowych (klasy 2-6), gimnazjalnych (1-3) oraz liceów ogólnokształcących i techników (klasy 1-2), warstwowanych typami gmin. Badaniem objęto w pierwszym etapie 1296 uczniów z województwa mazowieckiego, w drugim 2597 uczniów z pozostałych województw. Z uwagi na zróżnicowany wiek uczniów (9-18) i związany z nim różny stopień rozwoju intelektualnego do pomiaru zastosowano cztery narzędzia, łącznie z psychometrycznym testem PCR mierzącym relacje pomiędzy rodzicami a dzieckiem. W badaniu uczniów zastosowano ankietę audytoryjną, za czym przemawiały dwa argumenty: po pierwsze chciano uzyskać redukcję efektu ankieterskiego, widocznego w pilotażu 3, po drugie zwiększyć liczebność próby, tak aby zwiększyć liczebność frakcji. Osiągnięto tym samym triangulację danych i triangulację metodologiczną, co niezależnie od wpływu na jakość badania dało bardzo interesujące zderzenie kilku optyk: urzędniczej, nauczycielskiej i uczniowskiej. W dalszej części tekstu będę opierał się przede wszystkim na danych pochodzących z sondażu wśród uczniów. Informacje te okazały się najbardziej rzetelne, niemniej warto zaznaczyć ich istotne ograniczenia. Przede wszystkim reprezentatywność badania ogranicza odsetek uczniów uchylających się od obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, szczególnie w wyższych przedziałach wiekowych. Ponadto badając uczniów nie możemy bezpośrednio obserwować sytuacji w niższych przedziałach wiekowych: tu zastosowaliśmy pomiar pośredni, który opiszę w dalszej części tekstu. 2 Relacje z pierwszego etapu badania ukazały się w Biuletynie Migracyjnym (Walczak, 2008c) oraz Problemach Opiekuńczo-Wychowawczych (Walczak, 2008d). 3 Do przyczyn wystąpienia efektu ankieterskiego wrócę w dalszej części tekstu. 6

7 Losowania prowadzono technika doboru systematycznego, co zapewniło proporcjonalną reprezentację poszczególnych województw i typów gmin 4. Po wylosowaniu gminy przygotowywano operat losowania ze wszystkich klas w założonym roczniku (rocznikach) i profilu szkoły, a następnie za pomocą doboru prostego wybierano określoną klasę do badania. Tym samym rozproszono próbę w obrębie gminy i uniknięto efektu złej-dobrej dzielnicy, widocznego w badaniach pilotażowych (realizowanych na terenie Warszawy). Charakterystyka migracji rodziców i opiekunów Opis zjawiska chciałbym rozpocząć od analizy specyfiki migracji rodziców i opiekunów. Wydaje mi się to istotne dla rzetelnej oceny skali zjawiska i jego konsekwencji. Migracje rodziców i opiekunów 5 są wyraźnie bardziej zmaskulinizowane niż ogół migracji poakcesyjnych. Udział mężczyzn w strumieniu migracyjnym rodziców wyniósł między 69% a 77% 6, tymczasem dane dla całej migracji poakcesyjnej wskazują, że przeciętny udział mężczyzn w całym strumieniu migracyjnym wyniósł 65% (Grabowska-Lusińska & Okólski, 2008, strony 60-62) (Giza A., 1996, strony ). Jeśli przyjrzymy się zróżnicowaniu tego współczynnika w przekroju terytorialnym okazuje się, że można tu zauważyć kilka prawidłowości. Po pierwsze migracje matek są zjawiskiem kształtowanym kulturowo. Wskazuje na to relatywnie niższy udział kobiet w strumieniu rodziców migrantów w województwach o dużych tradycjach migracyjnych, takich jak Podlasie, Opolszczyzna czy Śląsk. Nakłada się to na bliskość zagranicznych rynków pracy lub pośrednie oddziaływanie sieci migracyjnych (wynikające z tradycji przedakcesyjnych), które pozwalają na większą mobilność pracowników. Zakładana pierwotnie hipoteza o związku udziału kobiet w grupie rodziców migrantów z poziomem bezrobocia w regionie nie została potwierdzona: korelacja okazała się słaba i poniżej zakładanego poziomu istotności (p>0,05). Najważniejsza jednak wydaje się charakterystyczna regulacja decyzji migracyjnych w rodzinach z dziećmi, która częściej wypycha za granicę ojców. Można zaryzykować hipotezę, że nie jest to podyktowane jedynie rachunkiem ekonomicznym (np. nierównym poziomem płac czy popytem na pracę kobiet i mężczyzn), lecz wynika zapewne z kształtowanych kulturowo przeświadczeń o roli ojca lub matki w wychowaniu. 4 Wyjątkiem jest województwo mazowieckie, badane w pierwszym etapie tu przy estymacjach dla całej Polski zastosowano ważenie. 5 Przyjmuję tu arbitralne kryterium minimum 2 miesięcy długości wyjazdu. 6 Wszystkie estymacje przedziałowe podaję dla 95% poziomu ufności. 7

8 udziały (%) migrantki w populacji matek migranci w populacji ojców kobiety wśród migrantów Wykres 1 Estymatory punktowe udziału migrantów i migrantek wśród ogółu ojców i matek oraz udziału kobiet w strumieniu rodziców-migrantów; uwzględniono wyjazdy przekraczające dwa miesiące, N=487. Wyjazdy ojców są częstsze i trwają dłużej, nawet jeśli uwzględnimy migracje sezonowe średnia wyniesie około 7 miesięcy, natomiast dla kobiet - 5 miesięcy; mediany odpowiednio 3 i 2,5. Dominują wyjazdy sezonowe: 48% kobiet i 39,5% mężczyzn migruje nie dłużej niż na dwa miesiące, kolejne 31% matek i 34,5% ojców nie przekracza sześciu. Generalnie rzecz biorąc, trzy czwarte migracji kobiet trwa nie dłużej niż pół roku, trzy czwarte mężczyzn migruje nie dłużej niż na siedem miesięcy. Długości wyjazdów różnicują się w zależności od regionu. Dobrym przykładem jest tu Opolszczyzna, która zajmuje pierwsze miejsce w Polsce jeśli chodzi o wyjazdy trwające krócej osiem tygodni, natomiast po odjęciu tych wyjazdów spada poniżej średniej ogólnopolskiej. Wydaje się, że istotnym czynnikiem jest geograficzna bliskość zagranicznych rynków pracy i tradycje migranckie, które sprzyjają wzrostowi liczby wyjazdów sezonowych. Czynnikiem kształtującym poziom migracji rodzicielskich jest dostępność pracy na lokalnym rynku (oczywiście w połączeniu z podażą pracy na zagranicznych rynkach). Jeśli zestawimy wysokość rejestrowanej stopy bezrobocia w poszczególnych województwach za lata z udziałem matek i ojców migrantów w populacji rodziców okaże się, że występuje tu istotna statystycznie (p<0,05), wysoka korelacja: R Pearsona dla matek wynosi 0,77, dla ojców 0,83. A zatem dostępność pracy w nieznacznie większym stopniu determinuje 8

9 decyzje migracyjne ojców, warto jednak pamiętać o prawdopodobnym wpływie kultury migracyjnej, widocznym zwłaszcza w województwach o dużych tradycjach migracyjnych. Województwo Rejestrowana stopa bezrobocia w skali roku średnia Udział w populacji Matek migrantek Ojcówmigrantów dolnośląskie 19,0 17,6 16,6 11,8 16,3 3,9 10,8 kujawsko-pomorskie 23,6 22,3 19,2 15,2 20,1 4,4 11,0 lubelskie 17,8 17,0 15, ,8 5,1 10,9 lubuskie 25,6 23, ,2 20,5 5,3 12,2 łódzkie 19,5 17,9 14,7 11,5 15,9 1,3 7,9 małopolskie 15,0 13,8 11,3 8,8 12,2 2,2 9,0 mazowieckie 14,7 13,8 11,8 9,2 12,4 1,9 3,8 opolskie 20,0 18,7 16, ,7 3,1 11,7 podkarpackie 19,1 18,5 16,4 14,4 17,1 9,4 16,6 podlaskie 16,1 15,6 13,3 10,7 13,9 2,5 10,1 pomorskie 21,4 19,2 15,3 10,9 16,7 2,7 10,9 śląskie 16,9 15,5 12,7 9,3 13,6 2,7 8,6 świętokrzyskie 22,0 20,6 17,7 15,1 18,9 6,6 16,4 warmińsko-mazurskie 29,2 27,2 23, ,8 9,2 19,5 wielkopolskie 15,9 14,6 11,7 8 12,6 1,5 7,3 zachodniopomorskie 27,5 25,6 21,5 16,6 22,8 7,4 24,5 Tabela 1 Stopa bezrobocia rejestrowanego a wskaźnik migracji wśród rodziców. Opracowanie na podstawie danych GUS i badań własnych. Skala zjawiska Jeśli nawet migracje rodziców i opiekunów odbiegają charakterystyką od ogółu migracji poakcesyjnych, a odpływ migracyjny jest generalnie zdominowany przez ludzi młodych (Grabowska- Lusińska & Okólski, 2008) (Iglicka, 2008) nie ulega wątpliwości, że skala zjawiska jest proporcjonalna do wymiaru migracji po 1 maja W ankiecie pytano uczniów o zagraniczne, zarobkowe wyjazdy rodziców i opiekunów w ciągu trzech lat poprzedzających badanie, stąd wyników nie należy traktować jako wskaźnika aktualnego poziomu migracji rodziców i opiekunów. Jak pokazują dane przedstawione w poniższej tabeli, doświadczenie migracji przynajmniej jednego rodzica lub opiekuna było zjawiskiem względnie częstym. W tabeli podano przedziały ufności dla poziomu ufności 95%, szacunki oparto na Roczniku Demograficznym (Główny Urząd Statystyczny, 2008). Dla większej czytelności czas migracji został podzielony na cztery przedziały, niemniej jak spróbuję pokazać w dalszej części tekstu skala konsekwencji rozłąki nie jest prostą funkcją czasu trwania migracji. czas rozłąki dolny przedział z matką górny przedział dolny przedział z ojcem górny przedział 9

10 Od 2 tyg. do 2 miesięcy powyżej 2 do 6 miesięcy powyżej 6 do 12 miesięcy powyżej jednego roku Łącznie powyżej 2 mies Tabela 2 Estymacje przedziałowe liczby uczniów w wieku 9-18, którzy w ciągu trzech lat poprzedzających badanie doświadczyli rozłąki z matką (opiekunką) i/lub ojcem (opiekunem) na skutek wyjazdu rodzica (opiekuna) do pracy za granicę. Dane w tys. Liczba uczniów w przedziale wiekowym 9-18, którzy w ciągu trzech lat poprzedzających badanie doświadczyli rozłąki z powodu mobilności zawodowej przynajmniej jednego rodzica lub opiekuna jest znaczna i mieści się w przedziale tys. Jest to (przy 95% poziomie ufności) w przybliżeniu między 26 a 29% dzieci w tym przedziale wiekowym. Należy jednak pamiętać, że w tej liczbie ponad 40% przypadków to rozłąka trwająca od kilku tygodni do dwóch miesięcy, której zazwyczaj nie klasyfikuje się jako migracji. Łączna liczba uczniów rozłączonych z matką na dłużej niż dwa miesiące mieści się w przedziale tys., z ojcem tys., w tym większość migracji nie trwa dłużej niż pół roku. Ponieważ charakterystyka migracji rodziców i opiekunów w podziale na płcie została opisana wyżej, przejrzyjmy się teraz grupie rozłączonej z obydwojgiem rodziców (opiekunów). Są one stosunkowo częste i stanowią ok. 22% ogółu migracji rodziców i opiekunów. Warto zaznaczyć, że 91,5% migracji obydwojga rodziców to migracje naprzemienne, w których rozłąka nie jest jednoczesna (choć można podejrzewać większe zmiany w funkcjonowaniu rodziny niż w przypadku migracji pojedynczej). Liczbę uczniów rozłączonych jednocześnie z obydwojgiem rodziców lub opiekunów w ciągu trzech lat poprzedzających badanie można szacować między 3 a 16 tysięcy. Z kolei dzieci samotnych rodziców, którzy wyjeżdżali do pracy za granicę, jest łącznie między 22 a 56 tys. W tym 85% wyjazdów (łącznie kobiet i mężczyzn) nie przekracza 6 miesięcy, 5% mieści się w przedziale 6-12 mies., natomiast ok. 10% to migracje powyżej jednego roku (daje to ok. 2,2-5,5 tys. przypadków, na dłużej niż 12 miesięcy wyjeżdżali wyłącznie mężczyźni). Ponieważ wiek najmłodszego dziecka w rodzinie nie wpływa na decyzje mężczyzn a struktura migracji ojców nie zmienia się w zależności od tej zmiennej, można podejrzewać, że w młodszych rocznikach udział dzieci, które doświadczyły rozłąki z ojcem jest porównywalny. Z kolei decyzje matek są w sposób istotny (p=0,05) powiązany z wiekiem najmłodszego dziecka 7. Zależność ta nie ma jednak charakteru liniowego, stąd trudno szacować liczbę dzieci poniżej 9 roku życia rozłączonych z matką. Warto zwrócić uwagę, że w grupie wiekowej poniżej dziewiątego roku życia przypadki 7 Na marginesie można zauważyć, że rodzice-migranci są przeciętnie młodsi od pozostałych rodziców (średnia obcięta 42,2 do 43,6), a w rodzinach migracyjnych jest mniej dzieci (1,07 do 1,2). Obydwie różnice są istotne na poziomie 95%. Warto zwrócić uwagę, że migracje w rodzinach wielodzietnych zdarzają się istotnie rzadziej (nawet uwzględniając migracje sezonowe), co stoi w sprzeczności z wynikami badań sprzed 1990 roku ( (Strzelecki, 1989) 10

11 jednoczesnej, podwójnej migracji obydwojga rodziców lub opiekunów były proporcjonalnie rzadsze niż w wyższych grupach wiekowych, stąd ten przedział wiekowy prawdopodobnie nie powiększy znacznie liczebności grupy dzieci najbardziej narażonych na negatywne skutki rozłąki. Należy za to uwzględnić, tak chętnie przywoływane przez media, przypadki umieszczeń dzieci w pieczy zastępczej. Jak ustaliło Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej na podstawie danych zebranych przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie w 2007 roku takich umieszczeń było 1299, z czego 1014 dzieci znalazło się w rodzinach zastępczych, natomiast 285 w placówkach opiekuńczo wychowawczych. Zmiany w strukturze relacji w rodzinie migracyjnej Zebrane dane pokazują, że nawet w przypadku migracji jednego rodzica struktur opieki nad dzieckiem ulega zmianie. Około jednej czwartej dzieci z rodzin migracyjnych (migracje pojedyncze) wskazało jako swojego opiekuna kogoś innego niż rodzic pozostający w kraju. Wyraźnie rodziny te funkcjonują jak struktury monoparentalne 8, przenosząc realizację funkcji opiekuńczowychowawczych na dziadków lub dorosłe rodzeństwo dziecka. Nie należy jednak moim zdaniem dopatrywać się tu rozpadu więzi rodzinnych: wzrost znaczenia opiekunów innych niż rodzic może wynikać z konieczności poradzenia sobie ze wszystkimi obowiązkami, rozkładanymi w jakimś stopniu pomiędzy dwoje rodziców (opiekunów) przez jedną osobę. Warto dodać, że z rodziców deklasowanych jako najważniejsi opiekunowie dziecka zdecydowana większość, bo ponad 70% jest aktywnych zawodowo. Z drugiej strony trudno ocenić wpływ obniżenia intensywności interakcji pomiędzy dzieckiem a rodzicem pozostającym w kraju (nie mówiąc już o migrancie) na psychospołeczny rozwój dziecka. W przypadku migracji pojedynczej najważniejszymi opiekunami pozostają rodzice przebywający w kraju (75% wskazań), na drugim miejscu plasują się dziadkowie (16%), dorosłe rodzeństwo (4%), inni krewni (2%). Jeden na stu uczniów z rodzin z jednym migrującym rodzicem deklarował samodzielność wszystkie te obserwacje dotyczyły respondentów powyżej 16 roku życia. Jak pokazuje poniższy wykres, w przypadku migracji podwójnych (które przecież w większości wypadków nie są migracjami jednoczesnymi) struktura opieki ulega znaczącej zmianie. Dziadkowie byli wskazywani przez 46% badanych, których obydwoje rodzice przebywali za granicą. Następna wartość, ten z rodziców, który aktualnie przebywa w kraju, skupiła 29% wypowiedzi. Niewiele, biorąc pod uwagę fakt, że w grupie migracji podwójnych migracje naprzemienne stanowią ponad 80%. Może to świadczyć o głębszych zmianach w rodzinie, nawet jeśli rozłąka nie jest jednoczesna. 8 Chcąc uniknąć wartościujących pojęć w dalszym ciągu tekstu będę posługiwać się pojęciami rodziny monoparentalnej (parent without parent - rodzic bez partnera, single parent - samotny rodzic czy one parent - jeden rodzic) oraz biparentalnej czyli triady. 11

12 Wykres 2 Porównanie struktury opieki przy migracji jednego rodzica (opiekuna) i migracji obydwojga rodziców (opiekunów) * wyłączono migracje samotnych rodziców ** łącznie migracje przemienne, jednoczesne oraz samotnych rodziców. O trzy punkty procentowe wzrasta rola dorosłych dzieci, o pięć pozostałych krewnych. Pojawiają się nowe kategorie: niepełnoletnie rodzeństwo (2%), niespokrewnieni opiekunowie (2%). Można tu dodać na marginesie, że w opinii pedagogów szkolnych udział jednej z kategorii niespokrewnionych osób sąsiadów wyniósł aż 6,2%. 4% uczniów wszyscy powyżej 16 roku życia deklaruje samodzielność. Czterokrotny wzrost udziału w porównaniu do migracji pojedynczych może być jednym z mocniejszych wskaźników zmian spowodowanych rozłąką z rodzicami, choć interpretacja nie jest jednoznaczna. Z jednej strony fakt, że szesnastolatek wskazuje samego siebie jako własnego opiekuna pod nieobecność rodziców może świadczyć o zaburzeniu poczucia bezpieczeństwa lub stabilizacji rytmu życia rodziny (Danilewicz W., 2006, str. 182). Z drugiej strony może być to oznaka szybkiego dojrzewania społecznego, często wskazywanego przez badanych pedagogów szkolnych. Przyjrzyjmy się teraz intensywności oraz jakości interakcji, a następnie percepcji postaw rodzicielskich 9. 9 Te i kolejne porównania przeprowadzono dla homogenicznych podrób, dobieranych wskaźnikami statusu, wyznaczanym zawodem rodziców, osobno zawodem ojca i matki zgodnie z SKZ-2007 (Domański, 2007) oraz kontrolnie wykształceniem ojca oraz matki. 12

13 Okazuje się, że migracja jednego rodzica nie zmienia oceny jakości kontaktu z opiekunami, podobnie migracja podwójna, z jednym wszakże wyjątkiem. W grupie o najwyższym statusie widać istotne statystycznie (p<0,05) zróżnicowanie, choć jednocześnie jest to grupa, w której takie migracje były najrzadsze. W żadnej z frakcji nie występuje istotne statystycznie zróżnicowanie dla intensywności interakcji z rodzicami. Do interesujących wniosków prowadzi analiza kwestionariuszy PCR (Parent-Child Relation) A. Roe i M. Siegelmana, które zostały dołączone do ankiet realizowanych w najwyższych grupach wiekowych 10. W przypadku migracji matki istnieją dwie istotne cezury: sam moment migracji, który wywołuje wzrost postaw opartych na chłodzie oraz przekroczenie roku rozłąki, które prowadzi do gwałtownego obniżenia średnich dla postaw opartych na cieple, szczególnie postawy kochającej. Obserwacja ta jest zgodna z analizą zmian w strukturze opieki nad dzieckiem w przypadku pozostawienia ucznia pod opieką ojca w zależności od długości rozłąki z matką. Ojcowie w większym zakresie niż matki transmitują opiekę na osoby trzecie, w szczególności dziadków. Kiedy z dziećmi pozostaje mężczyzna, jest wskazywany jako najważniejszy opiekun przez 61% badanych, kiedy kobieta odsetek wskazań rośnie do 79%. Istotna jest długość wyjazdu matki, która wyjaśnia 43% zmienności wskaźnika struktury opieki. Stopniowo rośnie rola dziadków, którzy po pół roku nieobecności matki stają się ważniejszymi opiekunami dla większości badanych niż przebywający w kraju ojciec. Trend ten zmienia się właśnie po upływie roku rozłąki z matką po 12 miesiącach liczba wskazań na ojców osiąga wartość modalną. Można zatem domniemywać, że po przekroczeniu pewnego poziomu nieobecności matki i związanym z tym kryzysem rodzina integruje się dookoła ojca. W przypadku migracji ojca silne przekształcenia skal dla poszczególnych postaw mają miejsce zwłaszcza po upływie roku rozłąki. Co ciekawe, przed upływem dwunastu miesięcy rozłąki dzieci z rodzin migracyjnych przypisują ojcom migrantom wyższe wartości dla postawy kochającej, natomiast po tym okresie wskaźniki pikują do poziomu określanego w normach jako niski. Mamy zatem do czynienia z opisywaną w literaturze idealizacją nieobecnego ojca. Jest ona wyraźna szczególnie wśród uczennic: respondentki z rodzin migracyjnych postrzegają ojców jako bardziej ochraniających i bardziej liberalnych (różnice są istotne na poziomie p<0,05). Zmian można się doszukiwać także w przekształceniach struktury czasu wolnego. Rozłąka migracyjna jest czynnikiem wpływającym na ilość czasu wolnego spędzanego w domu, ale tylko w 10 W badaniu zastosowano wersję III, mierzącą postawy matki i ojca na pięciu skalach (Kowalski, 1983). Pogłębiony opis metodologii i wyników znajduje się w (Kozdrowicz & Walczak, w druku). 13

14 określonych grupach. Dzieci z rodzin migracyjnych z klasy średniej niższej 11 częściej wybierają dom koleżanki lub kolegi lub podwórko. Osobą kształtującą model spędzania czasu wolnego jest raczej matka niż ojciec. Ilość czasu spędzanego poza domem w weekendy jest słabo skorelowana (R Pearsona 0,323, p<0,05) z długością rozłąki z matką, w przypadku migracji ojca istotne zróżnicowanie nie występuje. Co ciekawe korelacja pomiędzy czasem spędzanym poza domem w dni powszednie i w weekendy a długością rozłąki z matką w rodzinach z matkami o wykształceniu podstawowym jest zdecydowanie silniejsza i osiąga współczynniki R o wartościach rzędu 0,95, natomiast dla czasu wolnego w dni powszednie w rodzinach z ojcem o wykształceniu podstawowym: 0,85 12 Konsekwencje Kwestia tego, na ile fakt migracji rodzica/rodziców wpływa na funkcjonowanie ucznia w szkole wydała się szczególnie interesująca. Analizę podzielono na trzy podstawowe obszary: zmiany w karierze edukacyjnej, skłonności do zachowań ryzykownych oraz dewiacyjnych (społecznych i kryminalnych). W tej części tekstu chciałbym zestawić dane uzyskane z dwóch sondaży, przeprowadzonych wśród pedagogów szkolnych i uczniów. W pierwszym przypadku posłużono się pytaniem otwartym o zmiany po wyjeździe rodzica (rodziców) oraz szeregiem pytań zamkniętych, mierzących opinie respondentów wpływie migracji na poziom: Zabezpieczenia materialnego ucznia. Kontroli ze strony dorosłych. Więzi emocjonalnych w rodzinie. Stanu zdrowia. Samodzielności. Zachowań ryzykownych sięganie po alkohol. Zachowań ryzykownych sięganie po narkotyki. Obniżenie wieku inicjacji seksualnej. W sondażu zrealizowanym wśród uczniów zmiany następujących wymiarach: w karierze edukacyjnej mierzono w Frekwencja (nieusprawiedliwione nieobecności) Nieodrabianie prac domowych Mam tu na myśli pracowników średniego szczebla i biurowych, a także pracowników sprzedaży i usług z wykształceniem wyższym 12 Dla poziomu istotności p<0,05.

15 Spóźnienia Otrzymanie nagany Przeciętne oceny Uczniowie z wyższych przedziałów wiekowych byli dodatkowo pytani o sięganie po nikotynę, alkohol (w podziale na dwie grupy), substancje narkotyczne (w podziale na trzy grupy), częstotliwość uczestniczenia w życiu towarzyskim. Wskaźnik zachowań dewiacyjnych skonstruowano z pytań o udział w bójkach, kradzieżach oraz ukaranie wyrokiem sądowym. Ostatnie pytanie potraktowano jako kontrolne, wychodząc z założenia, że skupi ono żarty respondentów oraz stwierdzając, iż prawdopodobieństwo znalezienia ucznia, który był ukarany wyrokiem sądu a nie brał nigdy udziału w bójce lub kradzieży jest niskie. Analiza danych zebranych wśród uczniów polegała na porównywaniu homogenicznych grup i analizie zmian wraz ze strukturalnymi zmianami migracji (wyjazd jednego/obydwojga rodziców lub opiekunów, czas rozłąki, jednoczesna rozłąka, migracja samotnego rodzica). Dane zebrane wśród pedagogów należy traktować jako eksperckie opinie, nie mamy tu możliwości analizy przynależności społecznej opisywanych przypadków. Wypowiedzi pedagogów, uzyskane w otwartym pytaniu o edukacyjne i wychowawcze problemy związane z nieobecnością rodziców wskazują w pierwszym rzędzie (ponad połowa ważnych wskazań) na zaburzenia w karierze edukacyjnej obniżenie motywacji do nauki, średniej ocen, frekwencji, nieodrabianie prac domowych, a dalej emocjonalne nadpobudliwość, zaburzone relacje z otoczeniem, kłopoty z koncentracją, dalej osamotnienie, lękliwość (około jednej czwartej wskazań). Problemy wychowawcze: dyscyplina, zachowania agresywne, złe zachowania to już mniej więcej 10% wskazań. Zachowania ryzykowne, problemy zdrowotne, niedożywienie czy dewiacje kryminalne pojawiają się już zdecydowanie rzadko. 13 Obniżenie motywacji do nauki, gorsze oceny, brak prac domowych 32,4 Obniżenie frekwencji, wagary 19,2 Obniżenie dyscypliny, brak kontroli, złe zachowanie, agresywność 15,9 Zaburzenia emocjonalne, drażliwość, zaburzone relacje z rówieśnikami, nadpobudliwość, problemy z koncentracją 15,9 13 Wyników tych nie należy traktować jako miary tego, jak często dane zachowania pojawiają się wśród dzieci lub jaki odsetek dzieci migrantów charakteryzuje się opisanymi zachowaniami. Jest to badanie opinii ekspertów, opierających się na nieregularnych i niezestandaryzowanych obserwacjach i właśnie w ten sposób powinno być traktowane. 15

16 Tęsknota, potrzeba bliskości, osamotnienie, smutek, lękliwość 10,4 Inne 5,8 Tabela 3 Najważniejsze problemy pojawiające się po emigracji rodziców (opiekunów) w oczach pedagogów. Liczba ważnych wskazań Rozkład odpowiedzi uzyskanych w pytaniach zamkniętych jest zgodny 15. Pedagodzy najwyraźniej dostrzegają trzy rodzaje zmian: zaburzenia w relacjach emocjonalnych i osamotnienie uczniów z rodzin migracyjnych, poprawę ich sytuacji materialnej oraz wzrost samodzielności. Warto zwrócić uwagę, że badani nie powielają obiegowej opinii 16 migrantów. o rozrywkowym stylu życia dzieci Dane zebrane wśród uczniów momentami znacznie odbiegają od obserwacji pedagogów szkolnych. Oczywiście przy pytaniach o problematyczne zachowania trudno oszacować prawdopodobieństwo respondenckich żartów, dlatego podniesienia rzetelności zdecydowano się na zastosowanie anonimowej ankiety audytoryjnej, wysoką liczebność próby i wprowadzenie pytań kontrolnych. Stąd przyjmuję, że rozbieżności wynikają nie z uczniowskich konfabulacji, lecz z niedoskonałej diagnostyki stosowanej przez pedagogów. Dokładniejsze omówienie tej kwestii znajduje się w ostatniej sekcji artykułu. Okazuje się, że w perspektywie uczniów migracje nie powodują zmian w karierze edukacyjnej poza wzrostem skłonności do opuszczania zajęć lekcyjnych bez usprawiedliwienia w przypadku wyjazdu obydwojga rodziców (opiekunów) wśród uczniów w przedziale wiekowym Zależność jest istotna statystycznie na poziomie p=0,051, a więc nieznacznie poniżej progu 95%. W pozostałych obszarach - spóźnienia, nieodrabianie prac domowych, oceny żadne zróżnicowanie nie występuje. Kolejna zmiana pojawia się przy łamaniu dyscypliny młodsze dzieci z rodzin migracyjnych częściej uczestniczą w bójkach niż ich rówieśnicy, których rodzice (opiekunowie) nie zdecydowali się na wyjazd zarobkowy. Zróżnicowanie to znika w wyższych przedziałach wiekowych. Można zastanawiać się, na ile zjawisko to wynika z obniżenia kontroli rodzicielskiej. W omawianej już literaturze wskazuje się (Janiszewski & Sosnowski, 1984) na wysoką integrację rodzin z nieobecnym ojcem: kontrolę sprawuje wtedy matka, która wbrew stereotypowym opiniom potrafi wejść w kulturową rolę mężczyzny, również w odniesieniu do dzieci płci męskiej. Można postawić hipotezę, którą należałoby zweryfikować w badaniach jakościowych, że uczestniczenie w bójkach jest związane Otwarte pytanie z możliwością udzielania dowolnej liczby odpowiedzi przy N= Sekcja pytań zamkniętych nie zawierała wskaźników zmian w karierze edukacyjnej. 16 Wielokrotnie zarejestrowanej przez autora podczas wywiadów z urzędnikami samorządów.

17 raczej z zaburzeniami emocjonalnymi (np. chęcią zwrócenia na siebie uwagi), na które wskazywali pedagodzy szkolni. Analiza zróżnicowania pozostałych wskaźników zachowań ryzykownych i dewiacyjnych nie pozwoliła na stwierdzenie istotnego statystycznie i strukturalnie związku pomiędzy migracją rodzica (rodziców) a zmianami w zachowaniu dziecka. A zatem można podsumować, że jakkolwiek związek pomiędzy migracją rodzica/rodziców a nieznacznymi zaburzeniami kariery edukacyjnej i dyscypliny szkolnej, wynikającymi prawdopodobnie z obniżenia poziomu kontroli rodzicielskiej jest istotny, żadne inne związki znaczące zaburzenia wychowawcze i edukacyjne, sięganie po używki, skłonność do dewiacji społecznych i kryminalnych nie występują. Przygotowanie szkoły Można zauważyć rosnącą rolę dziadków i dorosłego rodzeństwa w opiece nad dzieckiem z rodziny migracyjnej. Nie jest to jednak zjawisko szokujące, jak określił to jeden z dziennikarzy komentujących wyniki badań, lecz świadczące o utrzymywaniu się kooperacji w ramach rodziny poszerzonej, a także o niewydolności sfery publicznej w zakresie wsparcia rodzin migracyjnych: warto przywołać tu stwierdzony przez A. Gizę-Poleszczuk związek pomiędzy jakością pracy instytucji publicznych a ciężarami ponoszonymi przez rodzinę zachodzi związek (Giza-Poleszczuk, 2007). Oznaką niewydolności wychowania instytucjonalnego, by użyć terminu F. Znanieckiego (2001), wobec wyzwań stwarzanych przez mobilność zawodową jest przede wszystkim nieumiejętność diagnozy zjawiska. Wskazany przez pedagogów szkolnych udział dzieci z rodzin migracyjnych w populacji uczniów jest nawet sześciokrotnie niższy niż skala wynikająca z badań samych uczniów. Pracownicy edukacji trafili 3,6 punktu procentowego poniżej łącznego udziału migracji podwójnych i migracji matek. Wynika z tego, że diagnozowane są przypadki skrajne, a przynajmniej najbardziej widoczne z perspektywy szkoły, kiedy wyjeżdża rodzic odpowiadający za kontakt z placówką. Co ciekawe, umiejętność diagnozy jest zróżnicowana regionalnie i wyraźnie zależy od wykształconych tradycji migracyjnych: w swoich ocenach najbliżej rzeczywistej skali zjawiska byli pedagodzy z województwa opolskiego i podlaskiego. Niedoszacowanie skali wynika w znacznej mierze z faktu, że sami uczniowie, zwłaszcza w wyższych rocznikach, nie wydają się nawet myśleć o poszukiwaniu pomocy wśród pracowników szkoły. W grupie dzieci z rodzin migracyjnych 17 ponad 57% uczniów zadeklarowało, że nie szukało pomocy u wychowawcy, zaś 65% - u pedagoga. Jest to z jednej strony konstrukt kulturowy kiedy przeanalizujemy zmiany w postrzeganiu pracowników edukacji w poszczególnych rocznikach (dla 17 W których rozłąka z przynajmniej jednym rodzicem (opiekunem) przekroczyła 2 miesiące. 17

18 całej populacji), okaże się, że stanowią oni, a zwłaszcza wychowawcy, bardzo ważny punkt odniesienia dla młodszych uczniów. Rola wychowawców i pedagogów zaczyna jednak maleć wraz z wiekiem: o ile dla ponad połowy ze wszystkich badanych dziesięciolatków wychowawca był osobą, do której jako pierwszej wracali się po pomoc, o tyle wśród trzynastolatków odsetek ten spada do jednej trzeciej, dla piętnastolatków do 7,3%, siedemnastolatków do 5,2%. Związek pomiędzy stosunkiem do wychowawcy i pedagoga a wiekiem badanego jest istotny na poziomie p<0,05. Z drugiej strony brak umiejętności nawiązania kontaktu z wychowankiem nie jest korzystnym świadectwem jakości pracy szkoły. Bardzo mocno świadczą o tym rozkłady wypowiedzi dzieci z rodzin migracyjnych o możliwości uzyskania pomocy ze strony pracowników edukacji. Okazuje się, że spośród osób, które chciały uzyskać pomoc lub rozmowę ze strony wychowawcy, łącznie 40,6% wskazało, iż zdecydowanie lub raczej nie mogło liczyć na takie wsparcie. Dla pedagogów szkolnych odsetek ten wzrasta do 55,8% - więcej niż co drugi szukający wsparcia uczeń z rodziny migracyjnej zadeklarował niemożność uzyskania pomocy ze strony pedagoga. Zakończenie Zebrane dane pokazują z jednej strony dużą skalę zjawiska, z drugiej jego ograniczone oddziaływanie na sytuację wychowawczą i edukacyjną dziecka. Niepokoi słabe przygotowanie szkół do diagnozowania i przeciwdziałania negatywnym skutkom rozłąki emigracyjnej. Jednocześnie można zastanawiać się i jest to hipoteza wymagająca dalszych badań nad znaczeniem lokalnej kultury migracyjnej dla ograniczenia potencjalnych negatywnych skutków rozłąki. Niektóre dane uzyskane w omawianych badaniach pozwalają stwierdzić, że najprawdopodobniej jest ono wysokie. Wynika z tego wniosek, że instytucje wychowawcze w nowych rezerwuarach migracyjnych, które nie wykształciły tradycji migracyjnych a jednocześnie charakteryzują się bardzo wysokim odpływem migracyjnym, nie są przygotowane do przepracowania wyzwań stwarzanych przez migrację. U. Tarnowska-Jakóbiec przyrównuje rodzinę okresowo rozłączoną do rodziny niepełnej, zwracając jednocześnie uwagę na wspomniany przez Janiszewskiego brak efektu odrzucenia (Tarnowska-Jakóbiec, 1998, str. 23). Chciałbym zwrócić uwagę, że w dyskursie publicznym nastąpiło zrównanie rodziny okresowo rozłączonej (szczególnie migracyjnej) z rodziną niepełną. Abstrahując od arbitralności pojęcia niepełności, które w domyśle zawiera jakiś pełny wzór, wobec którego model niepełny będzie zawsze deprywacją, warto przeanalizować konsekwencje tego zjawiska. Przede wszystkim należałoby postawić pytanie, na ile adekwatne jest zestawienie rodziny migracyjnej z rodziną monoparentalną. Najbliższą definicję daje tu E. Kozdrowicz, która akcentuje temporalny wymiar niepełności, tj. czasową lub stałą nieobecność (i związany z tym ograniczony udział w procesie wychowania) jednego z rodziców (Kozdrowicz E., 1989). Jednak gros literatury 18

19 pedagogicznej jako punktem odniesienia posługuje się modelem triady: Każde dziecko ma prawo do wychowania się w pełnej strukturze rodzinnej, bo tylko taka stwarza mu możliwości optymalnego rozwoju, wychowania i opieki (Remisz, 2006, str. 333). Jest to oczywiście konstrukt kulturowy (lub jeśli ktoś woli wybór ideologiczny), który doskonale opisują słowa N. Lefaucheura: wytworzyły się pewne schematy myślenia sytuujące dziecko wychowujące się bez jednego rodzica, najczęściej ojca, wśród dzieci nieprzystosowanych społecznie, lękliwych, przejawiających zaburzenia dysleksji itp. Za: (Marynowicz-Hetka, 1985, str. 13). Na kulturowe osadzenie refleksji nad rodziną zwracają uwagę m.in. A. Giza-Poleszczuk (Giza-Poleszczuk, 2005, strony 20-21) oraz M. Nowak-Dziemianowicz (Nowak-Dziemianowicz, 2006). Funkcjonalizm, który mimo wszystko pozostaje jednym z głównych paradygmatów refleksji nad rodziną, sprzyja postrzeganiu zmian w sytuacji życiowej rodzin (np. czasowej nieobecności jednego z rodziców) jako dysfunkcji. Stąd język, którym opisuje się zmianę jest nieuchronnie językiem straty lub braku. Rodzina niepełna, rodzina dysfunkcyjna, rodzina, w której czegoś brakuje, łatwo stanie się podejrzana o niespełnianie swojej roli (by nie powiedzieć funkcji). W dyskursie publicznym rodzina migracyjna jest zrównana z rodziną monoparentalną, a nawet z sierocą, czego najbardziej jaskrawym przejawem jest stosowany powszechnie neologizm eurosieroctwo, co prowadzi do podejrzenia, iż wraz z migracją pojawią się wszelkie możliwe oblicza dysfunkcji. Temperaturę podnoszą liczne opinie eksperckie, diagnozujące skalę możliwych negatywnych zmian w razie wystąpienia zespołu czynników a odnoszone w dyskursie publicznym do ogółu rodzin migracyjnych. Patrzenie na migracje rodziców i opiekunów w kategoriach straty, z konieczności raczej powszechne w psychologii ( rozłąka grozi zaburzeniem rozwoju psychospołecznego ) lub strukturalno-funkcjonalnie zorientowanej pedagogice czy socjologii rodziny ( migracja zakłóca realizację niektórych funkcji rodziny ) utrudnia dostrzeganie roli mobilności zawodowej w zmianie społecznej. Ponadto język deprywacji przenosi się z refleksji naukowej na dyskurs publiczny i dominując wypowiedzi dziennikarzy i domorosłych badaczy euro-sieroctwa prowadzi do stygmatyzacji rodziców-migrantów. Mamy zatem do czynienia ze swoistą realizacją mechanizmu podwójnej hermeneutyki, opisywanej prze A. Giddensa (2003, str. 405). Niesie to za sobą określone konsekwencje, np. utrudnienia w pracy diagnostycznej czy terapeutycznej (jak również badawczej). Dyskurs jest z jednej strony obciążony wyborami ideologicznymi czy to w sensie politycznym, np. euro-sceptyzmu lub euro-entuzjazmu z drugiej zaś interpretacjami osadzonymi paradygmatycznie lub kulturowo (np. wizja typu idealnego rodziny jako triady). Warto zatem postawić pytanie o to, w jaki sposób można wpłynąć na dyskurs publiczny dla eliminacji stygmatyzujących pojęć oraz w jaki sposób prezentować badania i teorie, żeby możliwość wystąpienia niekorzystnego zjawiska nie była automatycznie przekładana na nieuchronność 19

20 wystąpienia tego zjawiska. Skala migracji wśród rodziców i opiekunów ulegnie okresowym fluktuacjom, zgodnie z cyklami koniunkturalnymi w gospodarce krajów przyjmujących. Wykształcenie i przygotowanie zawodowe wskazuje, że prawdopodobnie znajdują oni zatrudnienie w sektorach wrażliwych na zmiany koniunkturalne, jak np. budownictwie, prostych usługach itp. Niemniej obniżenie intensywności oddziaływania czynników przyciągających nie zniesie czynników wypychających, by sięgnąć do pojęć push-pull theory trudno oczekiwać, aby lokalne rynki pracy zaspokoiły potrzeby powracających migrantów, a zatem huśtawka najprawdopodobniej pozostanie w ruchu... 20

21 Bibliografia Adamski, F. (2002). Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Armistead, L., Wierson, M., & Forehand, R. (1990, 10). Adolescents and maternal employment: Is it harmful for a young adolescent to have an employed mother? Journal of Early Adolescence, strony Balcerzak-Paradowska, B. (1994, nr 5 (197)). Wpływ okresowej migracji zarobkowej małżonka na warunki życia rodziny. Problemy Rodziny. Blalock, H. M. (1970). An Introduction to Social research. Englewood Cliffs: Prentice-Hall. Błażejewski, Z. (1987). Zróżnicowane skutki okresowej nieobecności ojca w rodzinach marynarskich. Rocznik Socjologii Morskiej t. III. Burić, D. (1973). The New Type of Incomplete Family. Sociology. Cohen, S. (1978, 24). Maternal employment and mother-child interaction. Merrill-Palmer Quarterly, strony Crockenberg, S., & Litman, C. (1991, 62). Effects of maternal employment on maternal and two-yearold child behavior. Child Development, strony Danilewicz, W. (2006). Sytuacja życiowa dzieci w rodzinach migracyjnych. Białystok : Trans Humana. Danilewicz, W. (2001). Zagrożenia realizacji funkcji rodziny. Wybrane problemy. W W. Danilewicz, J. Izdebska, & B. Krzesińska-Żach, Pomoc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym. Białystok: TransHumana. Domański, H. (2007). Struktura społeczna. Warszawa: Wyd. Naukowe Scholar. Domaszuk, A. (2004). Psychologiczna analiza systemów rodzinnych mężczyzn czasowo nieobecnych. W A. D. (red.), Rodzina podlaska wobec różnych wyzwań egzystencjaln. Białystok: TransHumana. Fogarty, M. P., Rapoport, R., & Rapoport, R. N. (1971). Sex, Career and Family: Including an International Review of Women's Roles. London: Allen & Unwin. Geiger, B. (1996). Fathers as Primary Caregivers. Westport: Greenwood Press. Giddens, A. (2003). Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji. Poznań: Zysk i S-ka. Giza, A. (1996). Long term international migration: covering costs and minimising risks. W E. Jaźwińska, & M. Okólski, Causes and Consequences of Migration in Central and Eastern Europe. podlasie and Slask Opolski: basic trends in Warsaw: Instytut Studiów Społecznych UW. Giza, A. (1996). The Consequences of Migration. W E. Jaźwińska, & M. Okólski, Causes and Consequences of Migration in Central and Eastern Europe. podlasie and Slask Opolski: basic trends in Warsaw: Instytut Studiów Społeczych, UW. 21