SPOŁECZNE, EDUKACYJNE I WYCHOWAWCZE KONSEKWENCJE MIGRACJI RODZICÓW I OPIEKUNÓW PRAWNYCH UCZNIÓW SZKÓŁ PODSTAWOWYCH, GIMNAZJALNYCH I PONADGIMNAZJALNYCH

Transkrypt

1 Bartłomiej Walczak SPOŁECZNE, EDUKACYJNE I WYCHOWAWCZE KONSEKWENCJE MIGRACJI RODZICÓW I OPIEKUNÓW PRAWNYCH UCZNIÓW SZKÓŁ PODSTAWOWYCH, GIMNAZJALNYCH I PONADGIMNAZJALNYCH Projekt zrealizowany z inicjatywy i środków Biura Rzecznika Praw Dziecka

2 2 Pedagogium Wyższa Szkoła Pedagogiki Resocjalizacyjnej w Warszawie ul. Marszałkowska Warszawa Tel fax Bartłomiej Walczak b.walczak@anthro.edu.pl

3 3 SPIS TREŚCI Opis metodologii badań i doboru próby... 5 Charakterystyka migracji rodziców i opiekunów... 9 Migracje przynajmniej jednego rodzica lub opiekuna Migracje obydwojga rodziców (opiekunów) Migracje w rodzinach rozbitych i monoparentalnych Migracja a wiek najmłodszego dziecka w rodzinie Formy opieki i mobilność Wsparcie dzieci migrantów ze strony szkoły Konsekwencje wyjazdów rodziców i opiekunów Kariera edukacyjna Łamanie dyscypliny i zachowania dewiacyjne Zachowania ryzykowne Struktura czasu wolnego Podsumowanie Streszczenie Aneks Spis tabel Spis wykresów... 43

4 4 Chciałbym serdecznie podziękować ankieterom studentkom i studentom Pedagogium Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Warszawie, pracownikom Pedagogium WSPR oraz zespołowi koordynatorów badań terenowych dr Anecie Ostaszewskiej, mgr Dominice Dzido i mgr Marcinowi Jewdokimowi. Bez ich aktywności i profesjonalizmu projekt ten nie miałby szans powodzenia. Omawiany projekt badawczy jest rozwinięciem i przeniesieniem na poziom ogólnopolski badań opisanych w raporcie z marca 2008 Szkoła i uczeń wobec migracji poakcesyjnych. Wstępna diagnoza społecznych i pedagogicznych skutków»euro-migracji«rodziców i opiekunów. Bartłomiej Walczak

5 5 OPIS METODOLOGII BADAŃ I DOBORU PRÓBY Na etapie konceptualizacji i operacjonalizacji wykorzystano doświadczenia z badań prowadzonych w lutym i marcu Okazało się, że najbardziej trafnym źródłem danych o skutkach emigracji są sami uczniowie, w związku z czym zrezygnowano z badań sondażowych wśród pedagogów szkolnych i skoncentrowano się na uczniach. Podobnie jak w pierwszym etapie badania, tak i tu najlepszym narzędziem okazała się ankieta audytoryjna. Ten rodzaj kwestionariusza jest wypełniany samodzielnie przez badanych w obecności ankietera, który rozjaśnia wątpliwości i kontroluje prawidłowy przebieg procedury. Technika ta ma jedną ogromną zaletę umożliwia podniesienie liczebności próby bez dużych nakładów. Dzięki temu wśród badanych mogło się znaleźć więcej dzieci migrantów, co z kolei wpłynęło na podniesienie jakości obserwacji. Pierwszy etap badań został ograniczony do szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Tym razem celem było przebadanie zjawiska również w szkołach podstawowych. Ostatecznie w próbie znaleźli się uczniowie klas 2-6 szkoły podstawowej, 1-3 gimnazjum i 1-2 z liceów ogólnokształcących i techników. Podczas badań pilotażowych i konsultacji z pedagogami szkolnymi wykluczono klasę pierwszą szkoły podstawowej ta grupa wiekowa poddałaby się jedynie badaniu wywiadem ankieterskim, co z kolei przekroczyłoby budżet projektu. Z kolei uczniowie klas trzecich liceów i techników zostali wyłączeni z innych powodów: po pierwsze okres maturalny nie jest dobrym momentem do uzyskania sensownego stopnia realizacji próby, po drugie zgodnie z zaleceniami Zleceniodawcy badanie miało ograniczać się do osób niepełnoletnich, a wśród uczniów trzecich klas w drugiej połowie roku szkolnego zdecydowana większość uczniów osiąga pełnoletniość. W związku ze zróżnicowanym wiekiem uczniów zdecydowano się na zastosowanie trzech narzędzi, dostosowanych do możliwości respondentów. Pierwsza ankieta zawierała 28 zmiennych badawczych, dwie metryczkowe i pięć identyfikacyjnych, wprowadzanych przez ankietera. Za pomocą tego narzędzia badano uczniów klas drugich i trzecich szkoły podstawowej. Drugi kwestionariusz, przeznaczony dla uczniów klas 3-6 szkoły podstawowej zawierał 35 zmiennych badawczych, 5 metryczkowych i identyczne zmienne identyfikacyjne jak w już omawianym narzędziu. Wreszcie ostatni rodzaj ankiet, dystrybuowany wśród uczniów gimnazjów, liceów ogólnokształcących i techników został rozszerzony do 59 zmiennych badawczych i łącznie 27 zmiennych socjo-demograficznych. Poszczególne zmienne i wskaźniki zostaną omówione w dalszej części raportu. Przy każdej prezentacji danych znajdzie się informacja o grupie wiekowej, wśród której zebrano informacje. Próbę wyodrębniono za pomocą techniki doboru systematycznego na podstawie operatu przygotowanego z list gmin, ułożonych kolejnością województw. Pozwoliło to na proporcjonalną

6 6 reprezentację poszczególnych województw w próbie. Z badania wyłączono województwo mazowieckie, badane podczas pierwszego etapu w stosownych momentach zostaną przywołane wyniki tamtego badania. Próba została warstwowana typami gmin posłużono się tutaj danymi GUS co do udziału mieszkańców poszczególnych typów gmin w całej populacji. Nie zastosowano natomiast warstwowania wiekiem uczniów. Wynika to z obserwacji poczynionych podczas pierwszego etapu badania biorąc pod uwagę liczbę utraconych danych, najstarsi respondenci są zdecydowanie najlepszym źródłem informacji, stąd uzasadnionym wydało się nadreprezentowanie ich w próbie, tak aby powiększyć rzetelność uzyskanych danych. Oczywiście dane prezentowane przekrojowo przez całą populację uczniów zostaną przeanalizowane z zastosowaniem ważenia. W obrębie każdej wylosowanej gminy badano maksymalnie trzy klasy. Typ szkoły i rocznik został założony a priori, tak aby zachować spójną strukturę próby. Poszczególne klasy wybierano za pomocą techniki prostego losowania z operatu skonstruowanego ze wszystkich klas w danym typie/roczniku w danej gminie. W ten sposób zapewniono maksymalne rozproszenie prób w obrębie gmin i uniknięto efektu złej dzielnicy. Ostatecznie w próbie znalazły się 42 gminy z 15 województw. W tych lokalizacjach przebadano 110 szkół, a w nich łącznie 835 uczniów szkół podstawowych, 1171 gimnazjów, 467 liceów ogólnokształcących i 123 techników. Próba brutto wyniosła zatem 2597 respondentów. Szczegółowy rozkład próby w zależności od województwa i typu szkoły przedstawia tabela 1. Badania zostały przeprowadzone w dniach 21 maja 6 czerwca Struktura wiekowa próby została przedstawiona na wykresie 1. Z analizy wyłączono pojedyncze przypadki skrajne: jednego ośmiolatka i dwudziestu dziewiętnastolatków. Około jednej trzeciej badanych mieszka w gminach wiejskich, dwie trzecie miejskich, co oddaje przybliżoną strukturę mieszkalnictwa w Polsce (61,2% ludności miejskiej w grudniu 2006). Przeciętna liczba osób mieszkających w gospodarstwie domowym badanych to 4,9: najczęściej są to dwie osoby dorosłe i do trójki dzieci. Wśród badanych rodzin 9,6% to rodziny monoparentalne samotnej matki, ojca lub z pojedynczym opiekunem prawnym.

7 7 typ szkoły Ogółem Województwo Szkoła podst. Gimn. Liceum ogóln. Techn. dolnośląskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 30, , kujawskopomorskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 34,3 41,4 24, lubelskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 40,1 32, lubuskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 28,2 34,4 21, łódzkie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 33,3 48, małopolskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 30,6 55,2 14, opolskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 33,6 66, podkarpackie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 29,8 39,2 19, podlaskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 38,7 46,2 15, pomorskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 35 42,1 9,3 13,7 100 śląskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) świętokrzyskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 27 36,9 0 36,1 100 warmińskomazurskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 37,3 37,8 24, wielkopolskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 28,7 43, Zachodniopomorskie liczba resp./województwo udział (dla województwa) 42,6 45,7 11, Ogółem liczba resp./województwo udział (dla województwa) 31,9 44,8 18,4 4,9 100 Tabela 1 Struktura próby w podziale na województwa i typy szkół.

8 udział (%) liczba respondentów wiek w latach Wykres 1 Struktura wiekowa próby, liczba ważnych odpowiedzi = próba populacja 0, ,23 1,67 1,2 1,51 1,49 0,88 0,9 0, wiek w latach Wykres 2 Struktura wiekowa próby a struktura wiekowa populacji oraz wagi.

9 udział (%) we wszystkich wyjazdach 9 CHARAKTERYSTYKA MIGRACJI RODZICÓW I OPIEKUNÓW Podobnie jak w pierwszym etapie badań, tak i tu potwierdza się reguła iż siedmiu na dziesięciu migrantów-rodziców to ojcowie. Matki stanowiły dokładnie 29,4% migrantów opisywanych przez badanych. Średnie arytmetyczne długości wyjazdów mężczyzn i kobiet wyniosły odpowiednio 6,96 miesiąca i 5,2 miesiąca, różnica ta jest istotna na poziomie p<0,05. Maksymalna długość wyjazdu wyniosła 48 miesięcy dla kobiet i aż 96 miesięcy (8 lat) dla mężczyzn. Z uwagi na niewielką liczbę tych skrajnych przypadków, znacznie odstających od pozostałych obserwacji i obciążających średnią arytmetyczną, bardziej miarodajna będzie mediana. Dla kobiet wyniosła ona 2,5, dla mężczyzn 3 miesiące. W przypadku kobiet pierwszy kwartyl przypadł na 1,88 miesiąca a trzeci na sześć miesięcy, w przypadku mężczyzn odpowiednio na dwa i na siedem. Innymi słowy 75% wyjazdów matek (opiekunek) nie przekracza 6 miesięcy, zaś ojców (opiekunów) 7 miesięcy matka ojciec łącznie < długośd migracji (w miesiącach) Wykres 3 Długości wyjazdów rodziców, liczba ważnych odpowiedzi = 714. Jak łatwo zauważyć, zdecydowana większość wyjazdów to albo krótkie podróże służbowe, nieprzekraczające 3-4 tygodni, albo wyjazdy do prac sezonowych. Mężczyźni częściej podejmują wyjazdy długotrwałe, przekraczające 12 miesięcy. Dane z wykresu 5 w podziale na cztery przedziały zawiera tabela 3.

10 10 Zjawisko okresowych wyjazdów rodziców i opiekunów do pracy za granicę jest powszechne, szczególnie w regionach o korzystnym położeniu geograficznym względem zagranicznych rynków pracy i o niskiej podaży ofert pracy na lokalnym rynku. W dominującej części wyjazdy rodziców i opiekunów mają charakter krótkotrwały: blisko połowa wyjazdów kobiet i ok. 40% wyjazdów mężczyzn nie przekracza dwóch miesięcy, około jednej trzeciej wyjazdów obydwu płci zamyka się w przedziale 2-6 miesięcy. Innymi słowy łącznie ponad 70% wszystkich migracji zarobkowych trwa nie dłużej niż pół roku. Mniej niż jedna czwarta wyjazdów kobiet i dokładnie 25% mężczyzn przekracza 6 miesięcy. czas nieobecności kobiety mężczyźni do 2 mies. 48,10 39,5 pow. 2 do 6 mies 30,9 34,5 pow. 6 do 12 mies ,7 pow. 12 mies 9,0 14,3 100%= Tabela 2 Rozkład długości nieobecności rodziców i opiekunów w podziale na płcie. Sam czas nieobecności nie jest dobrą miarą skutków rozłąki dla dziecka. Konsekwencje zależą od zmiennych takich jak wiek i psycho-społeczna sylwetka dziecka, w tym stopień dojrzałości, a przede wszystkim struktura relacji w rodzinie przed podjęciem przez rodzica decyzji o wyjeździe. Dopiero kompletna analiza tych czynników pozwala na pełną ocenę skutków rozłąki migracyjnej. Jednakże większość z tych czynników nie poddaje się badaniu ilościowemu, stąd dalszą analizę musimy oprzeć na z konieczności niepełnych przesłankach. Świadom niedoskonałości takiego rozwiązania, proponuję przyjęcie interwałów czasowych, opartych na rozstrzygnięciach proponowanych w literaturze i porządkujących analizę stopnia migracji przynajmniej jednego rodzica (opiekuna), by następnie w tych samych ramach czasowych przeanalizować przypadki wyjazdów obydwojga rodziców (opiekunów). Należy jednak pamiętać, że przedziały zostały przyjęte arbitralnie, a ostateczny wpływ rozłąki na ucznia zależy od jego wieku, relacji w rodzinie, struktury migracji (permanentna, cykliczna, ojciec lub matka, obydwoje rodzice przemiennie lub permanentnie) itd. Klasyfikacja poniższa powinna ułatwić analizę zgromadzonego materiału i tylko w tym celu została wprowadzona. Owe przedziały można uporządkować następująco: I. Nieobecność do dwóch miesięcy: nieznacząca II. Nieobecność od dwóch do sześciu miesięcy: niewielki wpływ na proces socjalizacji, brak zaburzenia struktury ról w rodzinie, możliwość nieznacznego osłabienia więzi pomiędzy rodzicem a dzieckiem III. Nieobecność od sześciu miesięcy do roku: w zależności od wieku dziecka możliwość istotnego wpływu na socjalizację, możliwość przejęcia kulturowej roli

11 11 rodzica migranta przez rodzica pozostającego w domu, wyraźne zaburzenie więzi, możliwość wystąpienia traumatyzującego efektu odrzucenia; IV. Nieobecność powyżej roku: znacząca restrukturyzacja rodziny i relacji z otoczeniem społecznym, przejęcie funkcji przez rodzica pozostającego w domu, znaczące zaburzenie więzi wysoce prawdopodobny efekt odrzucenia u dziecka 1. 1 Por. W. Danilewicz, Sytuacja życiowa dzieci w rodzinach migracyjnych, Trans Humana: Białystok, 2006; D. Burić The New Type of Incomplete Family, Sociology, 1973; U. Tarnowska Jakóbiec Rodziny marynarzy i rybaków dalekomorskich jako środowisko wychowawcze., Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego: Szczecin, 1998; A. Sosnowski Role rodzinne marynarzy, (w:) J. Janiszewski (red.) Rodziny szczecińskie w świetle badań empirycznych, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego: Szczecin, 1982; Z. Błażejewski Zróżnicowane skutki okresowej nieobecności ojca w rodzinach marynarskich, Rocznik Socjologii Morskiej 1987, t. III.

12 udział (%) 12 MIGRACJE PRZYNAJMNIEJ JEDNEGO RODZICA LUB OPIEKUNA W pierwszej kolejności przyjrzyjmy się skali zjawiska. Doświadczenie czasowej migracji przynajmniej jednego rodzica lub opiekuna było udziałem znacznej liczby, bo aż 27,6% badanych 2. Przy poziomie ufności 95% udział uczniów, którzy doświadczyli migracji (w wieku 9-18) można szacować 25,9 a 29,3% 3. Wyjeżdżało ponad 24% ojców i ponad 9% matek. Powszechność wyjazdów jest zależna od wieku dziecka (p=0,022), jakkolwiek nie jest to zależność liniowa. Poniższy wykres przedstawia udział dzieci migrantów w ogóle uczniów w poszczególnych przedziałach wiekowych. Jak widać największy udział uczniów z doświadczeniem migracji znajdziemy wśród uczniów w aktualnie jedenastym i dwunastym roku życia. 26,5 33,6 35,3 30,4 28,9 22,1 28,3 27,9 22,4 23,9 73,5 66,4 64,7 69,6 71,1 77,9 71,7 72,1 77,6 76,1 dzieci migrantów pozostali uczniowie Wiek w latach Wykres 4 Udział dzieci migrantów w ogóle uczniów w poszczególnych kategoriach wiekowych. 2 Wskazanie to dotyczy liczby uczniów, których przynajmniej jeden rodzic lub opiekun zdecydował się na choćby krótkookresowy wyjazd za granicę w ciągu ostatnich trzech lat. Pod uwagę brane są wszystkie wyjazdy, łącznie z kilkutygodniowymi. Uzyskanych danych nie należy odnosić wprost do statystyk GUS (BAEL), CMS czy ECAS, które w większości obejmują wyjazdy trwające powyżej dwóch miesięcy. W dalszej części raportu przedstawimy analizę długości wyjazdów i charakterystykę zjawiska z tej właśnie perspektywy. Jednocześnie należy zastrzec, że powyższe wskazanie nie jest badaniem aktualnej stopy migracji zarobkowych, lecz wskazuje na łączną liczbę wyjazdów w przeciągu ostatnich 36 miesięcy. 3 W dalszej części raportu uzyskane wskazania będą odnoszone do ogółu populacji w danym przedziale wiekowym, należy wszelako zastrzec, że im starsze dzieci, tym taki pomiar (poprzez badanie uczniów) jest mniej trafny. Wynika to ze znaczącej liczby niepełnoletnich uchylających się od obowiązku szkolnego i obowiązku nauki. Dla potrzeb własnych badań założyliśmy, że szkoła nie jest czynnikiem całkowicie organizującym życie rodziny - w badaniu użyto jej wyłącznie jako poręcznego medium do skonstruowania reprezentatywnej próby. Jednak nie można wykluczyć, że rodziny dzieci uchylających się od nauki różnią się czymś od reszty populacji i wyniki dla tej grupy mogłyby być inne.

13 13 Powyższe dane dotyczą wyłącznie próby; podejmijmy teraz próbę estymacji parametrów w populacji. W tabeli 2 zestawiono uzyskane wyniki z danymi GUS odnośnie liczebności poszczególnych roczników. Wyliczony błąd z próby jest oparty na średniej (nominalna zmienna dychotomiczna może być badana średnią arytmetyczną), co pozwala na silniejsze obliczenia niż w przypadku błędu szacowanego na podstawie frakcji. Podano granice przedziału ufności 95%. wiek udział dzieci migrantów w próbie (%) liczebność próby liczebność populacji estymacja liczby dzieci migrantów przy 95% przedziale ufności dolny zakres (tys.) górny zakres (tys.) 9 26, , , , , , , , , , , , , , , , , , , , razem 27, , Tabela 3 Skala migracji rodziców i opiekunów w poszczególnych rocznikach uczniów. Jak widać łączna liczba uczniów, którzy doświadczyli migracji rodziców (opiekunów) 4 kształtuje się między 1076 a 1648 tys. Wartości modalne rozkładu widoczne wcześniej w rozkładach liczebności dzieci migrantów w poszczególnych rocznikach po obliczeniu przedziałów ufności dla poziomu 95% kształtują się następująco: wyraźnie najczęściej na wyjazd decydowali się rodzice (opiekunowie) jedenastolatków i dziesięciolatków 5. Szacowana liczba dzieci w tych przedziałach to odpowiednio między ok. 124 a 185 tys. (jedenastolatkowie) i 108 a 178 tys. (dziesięciolatkowie). Dalej krzywa spada, by dla czternastolatków osiągnąć najniższy poziom, między 17,3 a 26,9% (ok. 87,5 do 136 tys.) i dalej wzrosnąć dla piętnasto i szesnastolatków. 4 Uwzględniamy tutaj wszystkie wyjazdy, łącznie z najkrótszymi. 5 Dokładnie rzecz biorąc, dzieci między ósmym a jedenastym i dziewiątym a dwunastym rokiem życia zbierane dane wskazują na wyjazdy w ciągu ostatnich trzech lat.

14 udział (%) dzieci migrantów w danym roczniku 14 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 41,8 42,2 37,6 35,9 33,2 33,4 31,7 28,4 28,8 25,4 26,9 27,1 23,1 21,9 23,2 24,0 19,8 17,3 17,7 19, wiek w latach dolny zakres przedziału górny zakres przedziału Wykres 5 Udziały uczniów, których przynajmniej jeden rodzic (opiekun) wyjeżdżał za granicę w celach zarobkowych w przeciągu ostatnich trzech lat w poszczególnych kategoriach wiekowych. Liczba ważnych odpowiedzi = Przedziały ufności dla poziomu ufności 95%. Kiedy popatrzymy na powszechność wyjazdów zarobkowych rodziców i opiekunów w przekroju regionalnym, okazuje się, że prym wiodą województwo opolskie tu migracji rodziców (opiekunów) doświadczyło ok. 43% uczniów. Dalej zachodniopomorskie (37,2%), warmińsko-mazurskie (35,1%), świętokrzyskie (34,4%) i podkarpackie (33,7). Nieznacznie powyżej średniej krajowej sytuują się województwa śląskie i dolnośląskie (29%). W pobliżu średniej lokują się województwa lubelskie (27,7%), kujawsko-pomorskie (27,6%) lubuskie (27,5%) i pomorskie (27,3%). Poniżej średniej małopolskie (23,1%), wielkopolskie (17,7%), podlaskie (16,8%), łódzkie (14,5%) i województwo z najniższą stopą Mazowsze (11,2%) 6. Struktura migracji rodziców i opiekunów oddaje dobrze przeobrażenia procesów migracyjnych po akcesji. Zwraca uwagę stosunkowo niewielki udział dzieci migrantów w województwie podlaskim, postrzeganym zazwyczaj jako region o wysokim odpływie migracyjnym. Powyższe zestawienie pokazuje, że tradycje migranckie, jakkolwiek wyraźnie widoczne w przypadku Opolszczyzny, przestają być głównym czynnikiem determinującym stopę odpływu ludności. Zróżnicowanie doświadczenia migracji rodziców i opiekunów prawnych uczniów odbija w znacznym stopniu ekonomiczne zróżnicowanie regionów. Powyższe dane dotyczą wszystkich wyjazdów, a zatem również krótkookresowych prac sezonowych, spróbujmy zatem przyjrzeć się rankingowi województw po wyeliminowaniu wyjazdów sezonowych, zgodnie z ujęciem GUS nieprzekraczających dwóch miesięcy. 6 Tu dane pochodzą z pierwszego etapu badań.

15 15 wyjazdy >2mies. wszystkie wyjazdy zachodniopomorskie wielkopolskie warmiosko-mazurskie świętokrzyskie śląskie pomorskie podlaskie podkarpackie opolskie mazowieckie* małopolskie łódzkie lubuskie lubelskie kujawsko-pomorskie dolnośląskie 28,7 37,2 8,8 17,7 24,9 35,1 19,7 34,4 9,7 29,0 13,1 27,3 11,8 16,8 23,8 33,7 14,8 5,2 11,2 11,2 23,1 7,0 14,5 15,3 27,5 15,3 27,7 13,8 27,6 14,3 29,0 udział uczniów - dzieci migrantów w próbie 43,0 Wykres 6 udział uczniów - dzieci migrantów w próbie, N=2596 (*dane dla województwa mazowieckiego pochodzą z pierwszego etapu badania, N=1296) Jak widać, na pierwsze miejsce wysuwa się województwo zachodniopomorskie (28,7%), następnie warmińsko-mazurskie (24,9%) i podkarpackie (23,8%). Średni udział uczniów dzieci migrantów dla całej Polski wynosi 14,8% (przy s p=0,6%). Regiony przekraczające średnią: świętokrzyskie (19,7), lubuskie (15,3%), lubelskie (15,3%). Pozostałe dziesięć województw nie przekroczyło poziomu 14,8%. Interesująco wygląda sytuacja w województwie opolskim, które wiodło prym jeśli chodzi o całkowitą liczbę wyjazdów rodziców i opiekunów, natomiast po zredukowaniu analizy do wyjazdów o charakterze niesezonowym (na ile zgadamy się, oczywiście, z nomenklaturą GUS) spadło dokładnie na poziom średniej 14,8%. Może to świadczyć o bardzo dużej roli przygranicznych rynków pracy dla ekonomii Opolszczyzny. Tradycje migranckie, które przekładają się na wzrost kapitału kulturowego (szczególnie znajomości języka) i społecznego, są tu dodatkowym czynnikiem podnoszącym dostępność ofert pracy za granicą. W dalszym ciągu dane przedstawimy w podziale na płeć migrującego rodzica (opiekuna).

16 16 Długość wyjazdu Matki (opiekunki) Ojcowie (opiekunowie) Do 2 miesięcy 4,5 8,2 Powyżej 2 miesięcy do 6 miesięcy 2,8 7,2 Powyżej 6 miesięcy do 12 miesięcy 1,2 2,6 Powyżej 12 miesięcy 0,8 3,0 Tabela 4 Udział uczniów dotkniętych doświadczeniem migracji rodzica (opiekuna) w ogóle uczniów w podziale na długość wyjazdu i płeć migranta. Dane obejmują również województwo mazowieckie. 7 Jak widać, potwierdza się obserwacja o większej częstotliwości migracji ojców (opiekunów). Tendencja ta jest zgodna z typowym wzorem kulturowej roli mężczyzny. Jak wspominaliśmy, wyjazdy nieprzekraczające sześciu miesięcy stanowią około trzech czwartych wszystkich wyjazdów. Doświadczenie sezonowej migracji matki było udziałem między 3,3 a 4,8% uczniów 8, ojca: miedzy 6,7 a 8,8%. Jeśli odniesiemy te procenty do całkowitej liczby dzieci w przedziale 9-18, okaże się, że rozłąka z matką nieprzekraczająca dwóch miesięcy była udziałem między 161 a 236 tys. dzieci, zaś z ojcem 329 a 432 tys. Z kolei rozłąka z matką trwająca od dwóch do sześciu miesięcy była doświadczeniem od 1,9 do 3,1% uczniów, z ojcem 5,7-7,7%. W liczbach bezwzględnych oznacza to odpowiednio między 92 a 151 tys. (rozłąka z matką) i tys. (z ojcem). Podsumowując możemy stwierdzić, że nie dłuższa niż 6 miesięcy rozłąka z matką (opiekunką) w ciągu ostatnich trzech lat dotknęła między 253 a 387 tys. dzieci, natomiast z ojcem (opiekunem) między 6 12 tys. a 811 tys. dzieci w przedziale wiekowym 9-18 lat. Wyjazdy trwające powyżej 6 miesięcy do roku zdarzają się zdecydowanie rzadziej i są udziałem odpowiednio miedzy 0,6 a 1,3% (rozłąka z matką lub opiekunką) i 1,8 do 3% (z ojcem lub opiekunem). Oznacza to, że średniookresowa rozłąka z matką dotyczyła między 28 a 66 tys. dzieci, zaś z ojcem 90 do 149 tys latków. Przyjrzyjmy się ostatniej kategorii, tj. rozłące długotrwałej, przekraczającej jeden rok. Tu wyraźnie widać zwiększony udział mężczyzn. Udział kobiet w grupie migrantów przekraczających 12 miesięcy nieobecności wynosi niespełna 23%. Udział dzieci dotkniętych długotrwałą rozłąką z matką lub opiekunką możemy szacować pomiędzy 0,3 a 0,8% populacji, co daje przedział 12 do 40 tys. dzieci, z kolei z ojcem (opiekunem) od 1,9 do 3,1%, a zatem 94 do 154. Jest to grupa, w której wystąpienie trwałego przekształcenia struktury rodziny jest 7 Suma udziałów wszystkich typów migracji zestawionych w tabeli 3 przekracza udział dzieci migrantów przedstawiony powyżej (27,1%), ponieważ dane te obejmują również jednoczesne migracje obydwojga rodziców (opiekunów). Innymi słowy jeden respondent mógł pojawić się w tabeli 3 dwukrotnie, jeśli doświadczył migracji obydwojga rodziców (opiekunów). Grupę tę wyłączymy i opiszemy w dalszym ciągu analizy. 8 Wszystkie estymacje podane są dla 95% przedziału ufności.

17 17 najbardziej prawdopodobne. Oczywiście ocena tego zjawiska jako jednoznacznie negatywnego nie jest uzasadniona jak wskazywali pedagodzy szkolni, badani w pierwszym etapie projektu, nieobecność ojca w niektórych sytuacjach może być korzystna dla dziecka. Na podstawie zebranych danych nie możemy wyrokować, czy decyzja o migracji jest wynikiem wcześniejszego rozkładu więzi małżeńskiej, czy racjonalnym działaniem dla podniesienia statusu materialnego rodziny. Można zaryzykować hipotezę, że motywacja ekonomiczna (z uwagi na dobro wspólne rodziny) jest silniejsza przy wyjazdach krótkookresowych, natomiast rzeczywista rola tego typu motywacji przy wyjazdach długotrwałych, szczególnie po otwarciu części europejskich rynków pracy, powinna zostać wnikliwie zbadana. Długotrwałe migracje, szczególnie do Stanów Zjednoczonych, były charakterystyczne dla wyjazdów przedakcesyjnych. Po wejściu Polski do Unii Europejskiej i otwarciu pierwszych rynków pracy dla Polaków, odpływ migrantów do USA spadł o 8 punktów procentowych. Teoretycznie rzecz biorąc, udostępnienie względnie blisko położonych i łatwo dostępnych rynków pracy w krajach starej Europy, przy relatywnie niskich kosztach przejazdów, powinno stymulować wzrost migracji krótko i średniookresowych na niekorzyść długookresowych. Innymi słowy motywacja do długotrwałej rozłąki z rodziną, na którą decydują się przecież ojcowie stu kilkudziesięciu tysięcy dzieci może leżeć gdzie indziej np. w potrzebie podnoszenia statusu społecznego lub być dopełnieniem rozpadu małżeństwa. Ponadto liczbę migracji długookresowych zawyża 7% odpływ migrantów do krajów pozaeuropejskich, głównie USA 9. Przyjrzyjmy się teraz różnicom regionalnym w strukturze wyjazdów. Jak wspominaliśmy wyżej czynnikiem kształtującym poziom migracji sezonowych i krótkotrwałych jest geograficzna bliskość zagranicznego rynku pracy oraz, co dotyczy praktycznie wszystkich typów migracji zarobkowych, sytuacja na lokalnym rynku pracy. Szczegółowe dane przedstawiono w Aneksie. Regionem o najwyższym udziale długotrwałych migracji matek i opiekunek jest województwo warmińsko mazurskie: 3,6% respondentów w tym regionie wskazało na dłuższą niż 12 miesięcy nieobecność matki, aż 7% - ojca. Dalej jeśli chodzi o długotrwałą migracje matki (opiekunki) plasuje się województwo pomorskie (1,3% respondentów), oraz podkarpackie i zachodniopomorskie (po 1,2% ważnych odpowiedzi). Długotrwałe migracje ojców (opiekunów) zdarzają się najczęściej po województwie warmińsko-mazurskim w podkarpackim (5,6%) zachodniopomorskim (4,6) oraz lubuskim (3,9). Wydaje się, że zróżnicowanie regionalne dobrze oddaje rolę tradycji migranckich. Przykładowo w próbie na Podlasiu nie znalazł się ani jeden respondent, którego matka przebywałaby poza granicą 9 Por. I. Grabowska-Lusińska, M. Okólski Migracja z Polski po 1 maja 2004 r.: jej intensywność i kierunki geograficzne oraz alokacja migrantów na rynkach pracy krajów Unii Europejskiej, Centrum Badań nad Migracją, UW, Warszawa, 2008, s

18 18 powyżej jednego roku, zaś odsetek ojców (opiekunów) przewyższa średnią krajową o pół punktu procentowego i wynosi 3,5% Opis struktury migracji w podziale na województwa zawierają tabele 5-8, zamieszczone w Aneksie.

19 udzial (%) 19 MIGRACJE OBYDWOJGA RODZICÓW (OPIEKUNÓW) O ile można dyskutować o plusach i minusach migracji jednego rodzica, zwłaszcza w ograniczonym horyzoncie czasowym, o tyle wyjazd obydwojga rodziców wydaje się jednoznacznie negatywny dla dziecka. Na 100 migracji 5,6 dotyczy obydwojga rodziców lub opiekunów. Doświadczenie migracji obydwojga rodziców było udziałem między 1,1 a 2% uczniów (przy 95% poziomie ufności). W liczbach bezwzględnych oznacza to przedział pomiędzy 53 a 100 tys. dzieci w przedziale wiekowym 9-18 na terenie całego kraju. Największy odsetek tego typu migracji notujemy w województwie warmińsko-mazurskim (8,4% przy błędzie z próby 2,2%), najniższy w mazowieckim (1,4% przy s p=0,3%). 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 3,5 4,8 1,6 4,9 2,0 2,7 1,4 3,1 6,6 2,7 2,1 5,1 2,2 8,4 3,0 2,6 Wykres 7 Udział uczniów dotkniętych podwójną migracją w populacji w wieku 9-18 w danym województwie. Łączna liczba ważnych odpowiedzi *dane dla województwa mazowieckiego pochodzą z pierwszego etapu badania. Jest to ogromna liczba, ale należy pamiętać o tym, że mamy tutaj do czynienia przede wszystkim z krótkotrwałymi migracjami przemiennymi kiedy wyjeżdża jeden rodzic, drugi pozostaje w kraju 11, a zatem dziecko nie pozostaje osamotnione. W sumie udział dzieci, których obydwoje rodzice przebywali poza granicami kraju powyżej jednego roku, w całej próbie w obydwu etapach badania stanowił 0,33% obserwacji. Przy 95% poziomie ufności możemy estymować liczbę takich przypadków w skali całego kraju między 4 a 24 tysiące 9-18 latków. W dwóch trzecich migracji z tej grupy łączny czas nieobecności rodziców 11 Por. opis strategii migracyjnych w W. Danilewicz Sytuacja dziecka...dz.cyt.

20 20 przekraczał 36 miesięcy, co oznacza, że między ok. 3 do 16 tys. uczniów przez jakiś czas było całkowicie rozłączonych z rodzicami.

21 21 MIGRACJE W RODZINACH ROZBITYCH I MONOPARENTALNYCH W rodzinach rozbitych migracje wydają się powszechniejsze niż w rodzinach biparentalnych, choć różnice nie są znaczne na wyjazd zdecydowało się 12% matek (w porównaniu do 8,1% migracji matek z rodzin biparentalnych) i 20% ojców (w porównaniu do 19,5% migracji ojców i opiekunów w rodzinach biparentalnych). W przypadku matek migracje mają charakter sezonowy lub krótkotrwały niemal trzy czwarte wyjazdów kobiet nie przekracza sześciu miesięcy. Udział migracji powyżej 12 miesięcy jest jednak względnie duży i wynosi 16,7% wszystkich migracji matek z rodzin rozbitych i monoparentalnych. Z kolei ojcowie najczęściej wyjeżdżają na okres powyżej 12 miesięcy (43,1% migracji ojców z rozbitych i monoparentalnych rodzin), migracje sezonowe i krótkie to w sumie 41,2%, 15,7% przypada na migracje średniookresowe. Średnia długość migracji w rodzinie biparentalnej jest o ponad 9 punktów procentowych niższa niż w monoparentalnej różnica ta jest istotna na poziomie p<0,005. Jak pokazuje analiza struktury opieki, ok. 37% powyższych wskazań dotyczy wyjazdu rodzica, który mieszka z dzieckiem. Większość uczniów z rozbitych rodzin, mieszkających z matką (81,5% rodzin monoparentalnych w próbie) odnotowała migrację niemieszkającego z nimi ojca. O ile z rodzin uczniów objętych badaniem niemal jedna dziesiąta to rodziny monoparentalne 12, o tyle rodziny samotnych ojców stanowiły 1,1% próby, podczas gdy samotnych matek 7,8% całej próby. Pozostałe przypadki to uczniowie mieszkający z jednym opiekunem prawnym. Jeśli wyeliminować przypadki rodzin rozbitych, z których wyemigrował rodzic niemieszkający z dzieckiem, okazuje się, że dzieci samotnych, migrujących rodziców jest łącznie między 22 a 56 tys. W tym 85% wyjazdów (łącznie kobiet i mężczyzn) nie przekracza 6 miesięcy, 5% mieści się w przedziale 6-12 mies., natomiast ok. 10% to migracje powyżej jednego roku. Długotrwałe migracje samotnych rodziców, zaobserwowane w próbie, ograniczają się wyłącznie do mężczyzn. Niewielka liczba obserwacji utrudnia tu oszacowanie przedziału ufności, podajmy zatem frakcję: udział dzieci samotnych rodziców, którzy wyjechali do pracy za granicę na dłużej niż rok wynosi 0,04% całej populacji 9-18 r.ż., przy błędzie równym 0,1%. W takiej sytuacji nie można oszacować dolnego przedziału ufności dla poziomu 95%, natomiast można oszacować górny wynosi on ok. 9 tys. uczniów. 12 Pytanie w ankiecie dotyczyło wspólnego zamieszkiwania z rodzicami (opiekunami). W związku z tym w grupie rodzin monoparentalnych mieszczą się rodziny wdowie, rodziny po rozwodach czy w separacji. Niewykluczone, że dzieci, których rodzic wyjechał na dłuższy okres czasu zaznaczyły zamieszkiwanie tylko z jednym rodzicem, stąd nie należy traktować przedstawionych tu danych jako miary liczby samotnych rodziców w Polsce (choć być może oddaje to bardziej rzeczywistą skalę zjawiska niż statystyka zgonów i rozwodów). Dla przedstawianych w raporcie estymacji formalny podział nie ma w każdym razie znaczenia.

22 22 MIGRACJA A WIEK NAJMŁODSZEGO DZIECKA W RODZINIE W kwestionariuszu umieszczono pytanie o wiek rodzeństwa respondenta. Dzięki temu jesteśmy w stanie ocenić ile lat ma najmłodszy członek rodziny i jak duże jest prawdopodobieństwo migracji rodziców (opiekunów) dzieci w najniższych kategoriach wiekowych, nie objętych bezpośrednim badaniem. Celem jest tylko i wyłącznie zaobserwowanie pewnych prawidłowości taka technika doboru przypadków nie daje podstaw do estymacji wyników na całą populację. Wiek najmłodszego dziecka w znacznym stopniu determinuje decyzję matki o wyjeździe i długość trwania migracji. Wyjazdy zaczynają występować po czwartym roku życia dziecka w całej próbie znalazł się tylko jeden przypadek (ok. 0,4% ważnych obserwacji) dwumiesięcznego wyjazdu matki jednolatka. Wyjazdy matek dzieci w wieku 0-8 lat, przekraczające 6 miesięcy (łącznie średniotrwałe i długookresowe) to w sumie ok. 2,2% obserwacji w tej grupie, z tego wyjazdy powyżej jednego roku stanowią nieco ponad połowę. Znacznie częściej wyjeżdżają mężczyźni udział ojców-migrantów w grupie ojców poszczególnych przedziałów wiekowych jest praktycznie stały i kształtuje się na poziomie ogólnej stopy migracji ojców (28,5%). Jednak należy zauważyć, że przeważają tu wyjazdy sezonowe (do dwóch miesięcy) i krótkotrwałe (do pół roku). Struktura migracji ojców najmłodszych dzieci w pełni oddaje logikę wyjazdów wszystkich ojców i opiekunów trzy czwarte wyjazdów trwa krócej niż pół roku. Na wyjazd trwający powyżej jednego roku decyduje się ok. 3,7% ojców (opiekunów) dzieci w przedziale wiekowym 0-8.

23 23 FORMY OPIEKI I MOBILNOŚĆ W pierwszym rzędzie przyjrzymy się formom opieki w przypadku migracji jednego rodzica lub opiekuna. Jak nietrudno się domyśleć, w większości przypadków opiekę nad uczniem sprawuje ten z rodziców (opiekunów), który pozostał w kraju. Dzieje się tak w ponad trzech czwartych przypadków (75,5% ważnych odpowiedzi 13 ). Co ciekawe, dość często pod nieobecność jednego rodzica na pierwszy plan wysuwają się dziadkowie (15,8%) lub dorosłe rodzeństwo (4,2%). Pozostałe przypadki to już pojedyncze wskazania, kolejno: inni krewni (1,8%), samodzielnie (1%), znajomi rodziców lub opiekunów, sąsiedzi (0,6%), niepełnoletnie rodzeństwo (0,6%), dom dziecka, rodzina zastępcza (po 0,2%). inne 2% samodzielnie 1% inni krewni 2% dorosły brat, siostra 4% dziadek, babcia 16% drugi rodzic (opiekun) 75% Wykres 8 Struktura opieki w przypadku wyjazdu jednego rodzica lub opiekuna (wyłączono podwójne migracje i rodziny monoparentalne). Udziały podano w zaokrągleniu. Refiguracja struktury opieki nad dzieckiem zdarza się częściej w przypadku migracji matki niż ojca jeśli nieobecna jest kobieta, a z dziećmi pozostaje mężczyzna, o 3,7 punktu procentowego rośnie udział wskazań na dziadków i o 6,5 punktu na rodzeństwo. Struktura opieki zależy od długości migracji. Jeśli wyjeżdża ojciec, rola dziadków jest tym słabsza, im dłuższa nieobecność ojca. W przypadku wyjazdów nieprzekraczających dwóch miesięcy, dziadkowie są wskazywani jako pierwsi opiekunowie przez 17,5% respondentów, następnie wraz ze wzrostem długości migracji stopniowo spadać, aż do poziomu 8,3%, kiedy migracja ojca (opiekuna) przekracza 12 miesięcy. 13 Z analizy wyłączono przypadki rodzin monoparentalnych.

24 24 Zupełnie inaczej struktura zmienia się po wyjeździe matki. O ile w przypadku wyjazdów sezonowych udział dziadków jest nawet mniejszy niż w przypadku analogicznych migracji ojców (6,8%), rola dziadków zaczyna gwałtownie rosnąć po rozpoczęciu trzeciego miesiąca migracji matki. W przedziale 2 miesiące pół roku osiąga średnią wartość 18,9%, natomiast w przypadku migracji średniookresowych (6-12 mies.) osiąga niespotykaną gdzie indziej wartość 43,2%, przekraczając liczbę wskazań na rodzica pozostającego w kraju (38,5%). Innymi słowy jeśli nieobecność matki trwa 6-12 miesięcy, dziadkowie stają się wyraźnie ważniejszymi opiekunami od pozostającego w kraju ojca. Tendencja ta odwraca się, gdy nieobecność matki przekroczy jeden rok, zupełnie jakby dochodziło do konsolidacji rodziny i udział dziadków spada do (nadal wysokich) 25%. Przyjrzymy się teraz restrukturyzacji opieki w przypadku podwójnej migracji. Jak pokazywaliśmy powyżej, migracja podwójna występuje najczęściej w formie naprzemiennej, niemniej rola dziadków wyraźnie tu dominuje. Jako pierwszego opiekuna wskazało ich 46% uczniów, których obydwoje rodzice (opiekunowie) wyjeżdżali do pracy za granicą. Rodzica przebywającego aktualnie w kraju (migracja przemienna) wskazało 29% respondentów. niepełnoletnie rodzeostwo 2% dziadek, babcia 46% znajomi rodziców 2% inne 3% samodzielnie 4% inni krewni 7% dorosłe rodzeostwo 7% jeden z rodziców 29% Wykres 9 Struktura opieki w przypadku podwójnej migracji, udziały w zaokrągleniu. Gdy spada rola rodziców, rosną inne kategorie, przede wszystkim dorosłe rodzeństwo z 4,2 do 7,3% oraz pozostali pełnoletni krewni (z 1,8 do 7,2%). Znacznie częściej uczniowie jako swojego opiekuna wskazują samych siebie udział tych odpowiedzi wzrósł z niespełna 1% przy migracji pojedynczej do 4,3% przy migracji obydwojga rodziców, co może świadczyć o istotnym

25 25 usamodzielnianiu się dzieci migrantów, widocznym już w pierwszej fazie badania. Przypadki te ograniczają się do najwyższych kategorii wiekowych, powyżej szesnastego roku życia. W przypadku migracji jednego rodzica (w rodzinach biparentalnych) zmiana miejsca zamieszkania dziecka zdarza się bardzo rzadko, bo jedynie w 6% przypadków. W 4,8% przypadków uczeń przeprowadził się do domu czasowego opiekuna, najczęściej dziadków lub innych bliskich krewnych, którzy jak wspominaliśmy w pewnej liczbie przypadków zaczynają pełnić istotną rolę w opiece nad dzieckiem mimo obecności jednego z rodziców w kraju. W pozostałych przypadkach (1,2%) uczeń przeprowadził się do specjalnie wynajętego mieszkania lub domu. W przypadku migracji obydwojga rodziców lub wyjazdu samotnego ojca bądź matki, zmiana miejsca zamieszkania pojawia się w 11% obserwacji. Niemal co dziesiąty uczeń przenosi się do nowego opiekuna (dokładnie 9,7%), natomiast identyczny udział dzieci (1,3%) co w przypadku pojedynczej migracji przeprowadza się do specjalnie wynajętego lokum. Co ciekawe, mobilność dzieci migrantów nie ma związku z długością migracji opiekunów (p>0,05). Wykres 10 Porównanie struktury mobilności uczniów w przypadku migracji jednego rodzica (opiekuna) oraz migracji obydwu rodziców (opiekunów) lub samotnego rodzica. Udziały w zaokrągleniu.

26 udział ważnych odpowiedzi (%) 26 WSPARCIE DZIECI MIGRANTÓW ZE STRONY SZKOŁY Jak pokazała pierwsza faza badań (wywiady CATI na ogólnopolskiej próbie pedagogów szkolnych), szkoła nie jest dobrze przygotowana do wyzwań stawianych przez mobilność zawodową rodziców i opiekunów uczniów. Dobitnie świadczy o tym bardzo duży rozrzut pomiędzy liczbą przypadków dzieci migrantów zdiagnozowaną przez badanych pedagogów a rzeczywistą skalą zjawiska. W drugiej fazie badania zdecydowaliśmy się na uzupełnienie kwestionariusza o pytanie dotyczące pomocy otrzymanej od wychowawcy, pedagoga i innych nauczycieli. Bez wątpienia im młodszy uczeń, tym ważniejsza rola wychowawcy w jego życiu: ponad połowa dziesięciolatków wskazała wychowawcę jako osobę, do której w pierwszej kolejności zwraca się o pomoc. Im starszy uczeń, tym mniejsze znaczenie wychowawcy czy pedagoga w najwyższych grupach wiekowych dominująca większość (dokładnie 60% uczniów w wieku 15 lat i więcej) respondentów zaznaczyła, że nigdy nie zwraca się z prośbą o pomoc do personelu szkoły wychowawcy innego nauczyciela 61,9 62,5 56,9 50 pedagoga szkolnego ,9 11,6 13,6 Zdecydowanie nie 17,2 8,1 10,3 11,4 9,1 9,3 6,2 2,5 5,5 Raczej nie Raczej tak Zdecydowanie tak Nie szukałem/am takiej pomocy Wykres 11 Rozkład ważnych odpowiedzi dzieci migrantów na pytanie o możliwość rozmowy i uzyskania pomocy ze strony... Potraktujmy zatem pytanie o to, czy dziecko migranta odczuło realną pomoc ze strony wychowawcy, innych nauczycieli czy pedagoga jako bardzo surowy test. Pytanie to umieszczono w kwestionariuszu przeznaczonym dla grupy wiekowej 14 lat i więcej. Mniej więcej sześciu na dziesięciu uczniów w ogóle nie szukało takiej pomocy widać, że stosunkowo częściej dzieci migrantów poszukiwały pomocy i kontaktu z wychowawcą: 43,1%, najrzadziej z pedagogiem - 37,5% ważnych odpowiedzi. Rozkład ten oddaje logikę relacji ogółu uczniów z personelem szkolnym i może wskazywać na niewyróżnienie dzieci migrantów spośród innych uczniów przez

27 27 pracowników edukacji lub na bardzo silny wzór kulturowy relacji z nauczycielem czy pedagogiem. Jak widać, większość z tych uczniów, którzy zdecydowali się na poszukiwanie pomocy u pedagoga lub nauczyciela innego niż pedagog nie uzyskała wsparcia: łącznie odpowiedzi negatywne dla pedagogów wybrało 63,5% uczniów, którzy poszukiwali pomocy i analogicznie dla pozostałych nauczycieli 60,5%. Wychowawcy wypadli korzystniej, choć przewaga odpowiedzi pozytywnych nad negatywnymi jest nieznaczna: z uczniów poszukujących pomocy wychowawców wsparcie uzyskało 54,3%.

28 28 KONSEKWENCJE WYJAZDÓW RODZICÓW I OPIEKUNÓW Badanie zróżnicowania pomiędzy dziećmi migrantów a resztą uczniów zostanie przeprowadzone w podziale na trzy grupy migracje jednego rodzica z rodziny biparentalnej, migracje obydwojga rodziców (opiekunów) oraz migracje samotnych rodziców. KARIERA EDUKACYJNA Zmiany w karierze edukacyjnej badano za pomocą następujących wskaźników: częstotliwość spóźnień, nieodrabianie prac domowych, opuszczanie zajęć bez usprawiedliwienia. Jak pokazują zebrane dane, migracja rodziców (rodzica) lub opiekunów (opiekuna) nie pociąga za sobą zmian w karierze edukacyjnej ucznia, z jednym wyjątkiem: w przypadku wyjazdu obydwojga rodziców (opiekunów) wśród starszych uczniów (14-18) wzrasta skłonność do opuszczania zajęć lekcyjnych bez usprawiedliwienia. Zależność jest istotna statystycznie na poziomie p=0,051, a więc nieznacznie poniżej progu 95%. ŁAMANIE DYSCYPLINY I ZACHOWANIA DEWIACYJNE Bardzo intrygująca zależność pojawia się w rozkład odpowiedzi o udział w bójkach. W najmłodszej grupie respondentów (9-10 lat) dzieci z rodzin, w których jeden rodzic okresowo przebywał za granicą częściej uczestniczą w bójkach (p<0,05), z kolei starsze dzieci migrantów zdecydowanie rzadziej (p<0,005). Wśród dzieci, których obydwoje rodzice (opiekunowie) migrowali, zależność znika w najmłodszej grupy wiekowej, natomiast utrzymuje się wśród dzieci powyżej 11 roku życia (p<0,05). Podobnie jak w poprzednim przypadku, jedenastoletnie i starsze dzieci migrantów rzadziej angażują się w bójki. Z kolei w rodzinach monoparentalnych żadne istotne zróżnicowanie nie występuje. Kolejny wskaźnik łamania dyscypliny szkolnej ukaranie ucznia naganą nie wskazuje na zróżnicowanie pomiędzy dziećmi migrantów a pozostałymi uczniami. W grupie dzieci z rodzin, z których wyjeżdżał jeden rodzic proporcjonalnie częstsze są dewiacje kryminalne wyrokiem sądowym zostało ukaranych 1,5% ogółu uczniów i 4,1% dzieci migrantów. Zależność jest istotna na poziomie p=0,001. Należy wszakże pamiętać, że na tym pytaniu tradycyjnie kumulowały się żarty respondentów, stąd wyniki te należy traktować z dużą dozą ostrożności. Dla drugiej zmiennej mierzącej dewiacje kryminalne udziału w kradzieży zróżnicowanie nie wystąpiło. Co więcej, zależność znika, gdy przejdziemy do analizy podwójnych migracji i migracji samotnych rodziców. Jako że w tych przypadkach prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków nieobecności rodzica (rodziców) jest wyższe, możemy przyjąć, że nadreprezentacja dewiantów kryminalnych wśród dzieci z rodzin

29 29 biparentalnych z jednym migrującym rodzicem wynika z jakiś innych przyczyn, natomiast zdecydowanie nie z faktu migracji rodzica (opiekuna). ZACHOWANIA RYZYKOWNE Wskaźniki wykorzystywane w pierwszej fazie badania poddane zostały znacznej modyfikacji 14. Przede wszystkim wprowadzono zmienną mierzącą udział w spotkaniach towarzyskich, zaś kontakt z alkoholem i narkotykami podzielono na podgrupy. W sumie zespół wskaźników zachowań ryzykownych składa się ze zmiennych mierzących częstotliwość następujących zachowań: Udział w spotkaniach towarzyskich. Palenie papierosów. Konsumpcja alkoholu: 1. Napoje o niskiej zawartości alkoholu, np. piwo, wino; 2. Napoje o wysokiej zawartości alkoholu, np. wódka. Zażywanie narkotyków: 1. Marihuana (konopie indyjskie) i pochodne (np. haszysz). 2. Środki stymulujące i halucynogenne (LSD, ecstasy, amfetamina). 3. Opiaty i silne psychostymulanty (heroina, brown sugar, kokaina). Uszczegółowienie wskaźników pozwoliło na dokładniejsze zdiagnozowanie różnic pomiędzy dziećmi migrantów a pozostałymi uczniami oraz wychwycenie nowych zjawisk. Pomiar ten zastosowano wobec uczniów od drugiej klasy gimnazjum włącznie. Nie stwierdzono istotnego statystycznie zróżnicowania pomiędzy dziećmi z rodzin z jednym migrującym rodzicem a pozostałymi uczniami jeśli chodzi o uczestniczenie w spotkaniach towarzyskich i palenie papierosów. Pojawiło się natomiast istotne zróżnicowanie (p<0,05) przy pozostałych wskaźnikach. Uczniowie, których jeden rodzic okresowo przebywał za granicą częściej sięgają po alkohol, tak mocny jak i słaby, jak również częściej sięgają po narkotyki, szczególnie z grupy psychostymulantów, halucynogenów oraz opiatów. Trudno jednak stwierdzić jednoznacznie, że tendencje te są skutkiem migracji a nie socjalizacji, stylu życia i otoczenia społecznego nie ma korelacji pomiędzy skłonnościami do używania narkotyków a długością rozłąki z ojcem lub matką, stąd wniosek, że migracja nie jest przyczyną większej skłonności używania narkotyków. Z kolei słaby widać związek między długością migracji matek i ojców a sięganiem po napoje o niewielkiej zawartości alkoholu długość rozłąki z matką wyjaśnia 24%, zaś z ojcem 14 W związku z tym prezentowane tu dane nie obejmują Mazowsza.

30 30 17% zmian w częstotliwości sięgania po alkohol (w obydwu przypadkach p<0,05). Tendencja do używania napojów o wysokiej zawartości alkoholu wydaje się w niewielkim zakresie zależeć od długości nieobecności ojca wyjaśnia ona 13% zmienności zmiennej zależnej. Czy migracja wzmaga skłonność do sięgania po napoje alkoholowe i narkotyki czy opisane powyżej zależności są efektem oddziaływania jakiś innych zmiennych? Wydaje się, że prawdziwa jest druga odpowiedź. Jeśli migracja miałaby wzmagać skłonności do używek, udział sięgających po nie uczniów powinien rosnąć wraz ze zmianą struktury migracji, tj. przejściem od nieobecności jednego z dwóch rodziców (opiekunów) do rozłąki z obydwojgiem lub jedynym rodzicem (opiekunem) półsieroty. Tymczasem w tych dwóch kolejnych grupach zróżnicowanie pomiędzy dziećmi migrantów a pozostałymi uczniami nie jest istotne. Reasumując: analiza skłonności do zachowań ryzykownych wykazała istotne zróżnicowanie pomiędzy dziećmi migrantów a pozostałymi uczniami jeśli chodzi o sięganie po alkohol i niektóre rodzaje narkotyków. Jednak istotność zróżnicowania nie świadczy o znaczeniu związku. Dalsze badanie dwóch podstawowych wymiarów migracji, tj. czasu rozłąki i struktury nie pozwala na sformułowanie twierdzenia, że tendencje do zachowań ryzykownych zależą od nieobecności rodzica lub opiekuna. Świadczą o tym słaba korelacja pomiędzy czasem rozłąki a sięganiem po alkohol oraz niewystępowanie skłonności do zachowań ryzykownych w grupach podwyższonego ryzyka. Zachowania ryzykowne dzieci migrantów są prawdopodobnie efektem ubocznym oddziaływania jakiejś innej zmiennej niezależnej (lub raczej zespołu zmiennych). STRUKTURA CZASU WOLNEGO Ogólnopolska próba potwierdza obserwacje poczynione podczas badań na Mazowszu: dzieci migrantów spędzają więcej czasu poza szkołą, domem i zajęciami pozalekcyjnymi niż pozostali uczniowie. Jeśli wyjechał przynajmniej jeden rodzic, różnica w dni powszednie wynosi 0,54 godziny i jest istotna na poziomie p<0,001, natomiast w weekendy 0,606 godziny przy istotności na poziomie p<0,01. Po uwzględnieniu Mazowsza wzrasta różnica w dni powszednie (do 0,65 godziny) i spada w weekendy (do 0,344 godziny). Podobnie jak w przypadku skłonności do zachowań ryzykownych, tak i tu szalę przeważają dzieci z rodzin biparentalnych, z których wyemigrował jeden rodzic zróżnicowanie w przypadku migracji obydwojga rodziców nie jest istotne, jakkolwiek dzieci migrantów spędzają średnio więcej czasu poza domem i szkołą. Zmienną, która w pewnym stopniu kształtuje te tendencje jest czas rozłąki. O ile korelacja pomiędzy długością wyjazdu ojca a ilością czasu spędzanego poza domem i szkołą jest nieznacząca (r=0,096 dla dni powszednich i 0,092 dla weekendów), podobnie jak wpływ długości rozłąki z matką na strukturę czasu wolnego w dni powszednie (r=0,09), to długość

31 dom podwórko u koleżanki/kolegi w domu w klubie, świetlicy w supermarkecie, centrum handlowym inne udziały (%) 31 wyjazdu matki jest słabo skorelowana z ilością czasu spędzanego poza domem w weekendy (r=0,323). Dzieci w gminach miejskich spędzają więcej czasu wolnego w weekendy poza domem różnica wynosi 0,455 godziny i jest istotna na poziomie p<0,05. Powtarza się prawidłowość zaobserwowana przy zachowaniach ryzykownych zróżnicowanie pomiędzy dziećmi migrantów a pozostałymi uczniami maleje wraz z przechodzeniem pomiędzy kolejnymi typami migracji rodziców i opiekunów. Korelacja pomiędzy ilością czasu wolnego spędzanego poza domem a długością rozłąki jest nieznacząca lub słaba stąd wniosek, że to nie nieobecność rodziców jest przyczyną zmian w strukturze czasu wolnego. Dom jako pierwszoplanowe miejsce spędzania czasu wolnego wskazało 54,4% dzieci migrantów (łącznie z Mazowszem) i 63,4% pozostałych uczniów. Podwórko szeroka kategoria, obejmująca także bezpośrednie okolice miejsca zamieszkania i klatkę schodową odpowiednio 28,8 % dzieci migrantów i 22,5% pozostałych uczniów. W obydwu przypadkach różnice są istotne statystycznie na poziomie p<0,005. Jakkolwiek dzieci migrantów częściej wskazują domy swoich koleżanek i kolegów oraz supermarkety i centrach handlowe jako podstawowe miejsce spędzania wolnego czasu, różnice nie osiągają poziomu istotności p=0, dzieci migrantów pozostali uczniowie Wykres 12 Struktura czasu wolnego dzieci migrantów i pozostałych uczniów. Dane w zaokrągleniu