Migracje i ich różnorakie implikacje są tematem chętnie podejmowanym w dyskursie

Transkrypt

1 Bartłomiej Walczak Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej Migracje i ich różnorakie implikacje są tematem chętnie podejmowanym w dyskursie publicznym i naukowym. Z jednej strony wskazuje się na pozytywne konsekwencje procesów migracyjnych: poprawę statusu ekonomicznego, dyfuzję kulturową, podnoszenie kwalifikacji, z drugiej podkreśla się liczne negatywne efekty, w szczególności dotykające demografii i sfery socjalnej: zaburzenia struktury wiekowej populacji, zagrożenia dla stabilności systemu ubezpieczeń emerytalnych; ekonomii: odpływ zasobów ludzkich, wykształconych na koszt kraju pochodzenia, alokacja dochodów migrantów w nietrwałe dobra użytkowe (Wrzesiński 2006: 159; Kaczmarczyk 2005: 337, por. Okólski 2006; Jaźwińska, Okólski 2001). Konsekwencje są tym istotniejsze, im większa jest skala odpływu migracyjnego, a ostatecznie po 1 maja 2004 mamy do czynienia z jedną z największych migracji od zakończenia II wojny światowej (Iglicka 2008: 19-20, por. Grabowska-Lusińska, Okólski 2008; Kłos 2006; Traser 2006). Przeglądając gazety codzienne, dość szybko możemy zauważyć panujące powszechnie przekonanie o destrukcyjnym wpływie migracji na rodzinę, co znalazło swój wyraz w takich terminach jak nieszczęsny neologizm eurosieroctwo. Liczba prac naukowych podejmujących ten problem jest raczej niewielka, dyskurs medialny zaś co ostatecznie leży w naturze mediów został przysłonięty skrajnymi przypadkami. Oczywiście tragizm historii opisywanych w gazetach i pokazywanych w telewizji pozostaje poza dyskusją, jednak rozważając wpływ ruchów migracyjnych na instytucje wychowawcze (w przekroju przez całą populację), warto pamiętać o stosunkowo małej liczebności takich skrajnych przypadków oraz konsekwencjach stygmatyzacji rodziców-migrantów. Medialna dyskusja dookoła wpływu migracji na rodzinę sprowadza całe, złożone zjawisko do księgowego bilansu zysków i strat, zestawia ze sobą rzeczy trudne do porównania: świadectwa kosztów emocjonalnych, poniesionych przez dzieci, i materialny zysk z pracy rodziców-migrantów. Rzecz jasna taki rachunek zawsze musi wypaść na niekorzyść decyzji migracyjnej. W dalszej części tekstu podejmę próbę diagnozy konsekwencji rozłąki migracyjnej w kilku wymiarach, każdorazowo porównując wskaźniki odnoszące się do grupy dzieci z rodzin migracyjnych ze wskaźnikami dla pozostałych uczniów. Analiza taka 149

2 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej powinna pozwolić na uniknięcie pułapki nieprzystawalnych porównań, niemniej co jest cechą analizy ilościowej nie wnika ona w indywidualny świat przeżyć badanego. Brak zróżnicowania pomiędzy grupami dzieci migrantów i pozostałych uczniów może potwierdzać hipotezę o braku destrukcyjnego wpływu migracji na funkcjonowanie dziecka, ale z drugiej strony, przykładowo, utrzymanie wysokiego poziomu samodyscypliny może być równie dobrze wskaźnikiem uspokajającym (nic się nie dzieje), jak i niepokojącym (dziecko tłumi emocje). Dla potrzeb dalszej analizy przyjmę strategię porównywania homogenicznych podgrup, nie mogę jednak całkowicie wykluczyć możliwości wystąpienia negatywnych procesów, nawet wobec braku zmiany. To jednak można wychwycić wyłącznie w jednostkowej, jakościowej obserwacji. Ponadto analiza literatury przedmiotu pokazuje, że konsekwencje rozłąki migracyjnej, wbrew przyjmowanym powszechnie opiniom, powinny być ograniczone. Dyskusja dookoła wpływu rozłąki wynikającej z zawodowej mobilności rodziców na rozwój dziecka zaczęła się w latach 60. (przynajmniej w USA), będąc częścią szerszej polemiki dotyczącej konsekwencji upowszechnienia pracy wśród kobiet (Lamb 1982). Badania amerykańskich psychologów i socjologów są o tyle specyficzne, że kulturowo konstruowana rola płciowa, przypisująca kobiecie funkcję jak to nazywał Parsons ekspresywną, była w Stanach wyraźnie silniejsza niż w Polsce. Badania porównawcze nad relacją: dziecko a matka pracująca i niepracująca stały się przedmiotem zainteresowania wielu autorów (Hock 1980; Armistead i in. 1990; Cohen 1978; Greenstein 1995). Większość z nich nie doszukała się negatywnego wpływu aktywności zawodowej matki na rozwój dziecka, podkreślała nawet pozytywne zmiany (Crockenberg, Litman 1991, por. Jacobs, Gerson 2005). Warto jednak zauważyć nieprzystawalność tych analiz do problematyki migracyjnej: po pierwsze, z uwagi na odmienną sytuację zatrudnienia kobiet w Polsce (Giza- Poleszczuk 2007; Rapoport 1977; Fogarty i in. 1971), po drugie, z uwagi na niezmienioną intensywność interakcji pomiędzy pracującą matką a dzieckiem (Lamb 1982), która w obliczu rozłąki migracyjnej musi ulec zmianie. Liczba prac poświęconych wpływowi aktywności zawodowej ojca na rozwój dziecka jest zauważalnie mniejsza, co zapewne również wynika z charakterystyki płci kulturowej. Uwaga koncentrowała się tu na zawodach wymagających długotrwałego rozłączenia z rodziną, np. marynarzy, rybaków itp. Przykładowo, badania prowadzone na rodzinach rybaków w Norwegii (Gronseth 1964) wskazują na problemy chłopców, których ojcowie przebywali na morzu dłużej niż 9 miesięcy na rok, z adaptacją do grup rówieśniczych i osiąganiu dojrzałości społecznej. Szeroki przegląd badań daje Ludwik Janiszewski (1987). Urszula Tarnowska-Jakóbiec (1998: 20), odwołując się do badań Erika Gronsetha z 1958, wymienia: deprywację potrzeby kontaktu fizycznego, trudności w identyfikowaniu się synów z ojcami, wytwarzanie się wyidealizowanego obrazu ojca u dzieci czy poszukiwanie substytutu ojca. Wątek chronicznej rozłąki został podjęty przez polskich socjologów, przede wszystkim skupionych w ośrodku szczecińskim dookoła Ludwika Janiszewskiego. Ich liczne badania 150

3 nad rodzinami marynarzy i rybaków dalekomorskich ukazują kilka charakterystycznych cech rozłąki spowodowanej aktywnością zawodową ojca. Pozwolę sobie na nieco szerszy opis, gdyż badania te dobrze tłumaczą procesy zachodzące w rodzinach migracyjnych. Przede wszystkim rozłąka taka nie odznacza się traumatycznym efektem odrzucenia, pojawiającym się np. w przypadku rozwodu (Janiszewski 1986). Jednak Zdzisław Błażejewski (1987) stwierdza, że nieobecność ojca może sprzyjać zachowaniom dewiacyjnym i ryzykownym, ale też uzyskaniu wcześniejszej dojrzałości społecznej. Józef Rembowski (1987) zwraca uwagę na idealizowanie ojca, mniej korzystny wskaźnik więzi emocjonalnych pomiędzy rodzicami a dziećmi, wreszcie zacieśnienie więzi pomiędzy rodzeństwem. Kłopot z wykazaniem związku przyczynowego pomiędzy rozłąką z ojcem a zagrożeniem dla funkcjonowania rodziny polega na wyeliminowaniu innych niezależnych zmiennych. Urszula Tarnowska-Jakóbiec (1998: 23) zauważa, że jakkolwiek istnieje ścisła zależność między długością nieobecności męża w domu a możliwością wystąpienia zakłóceń w funkcjonowaniu rodziny, to rozpad jest zazwyczaj konsekwencją alkoholizmu lub niewierności; trudno zawyrokować czy rozłąka sama w sobie była przyczyną, czy praca marynarza nie stała się katalizatorem jakichś innych procesów. Ludwik Janiszewski (Janiszewski, Sosnowski 1984: 108) opisuje rodzinę marynarską jako matrycentryczną, charakteryzującą się specyficznym cyklem życia, wyznaczanym porządkiem powrotów i wyjazdów ojca. Zauważa dążenie do silnej integracji wewnętrznej i względnego zamknięcia na otoczenie społeczne. Warto dodać, że na podobne cechy rodziny migracyjnej zwrócili uwagę tacy badacze jak Buric (1973 za Seferagic 1977: ) i Danilewicz (2006). Niezależnie od zmian w strukturze i relacjach z otoczeniem, rodzina nie przestaje pełnić roli środowiska wychowawczego, a mówiąc językiem funkcjonalizmu nie zaburza funkcji socjalizacyjnej, nie mówiąc już o materialno-bytowej (por. Adamski 2002; Tyszka 1987). Stąd też nie zaskakuje stwierdzenie Marii Ziemskiej (1979: 163), iż mniej traumatyzująca (od rozwodu lub sieroctwa przyp. B. W.) jest sytuacja powtarzającej się lub długotrwałej nieobecności ojca, związana często z wykonywanym zawodem czy biegiem życia (np. zawód marynarza czy służba wojskowa ojca), bądź braku któregoś z rodziców spowodowanego przewlekłą chorobą. Pozostała z dzieckiem osoba może stwarzać sytuacje wychowawcze kompensujące skutki nieobecności drugiego z rodziców. Struktura rodziny rozłączonej i charakterystyka ról podlegają rekonstrukcji, jednocześnie zachodzi intensyfikacja więzi rodzinnych. Konsekwencje rozłąki odczuwają także mężczyźni ich rola w domu zostaje przejęta przez kobietę, która nie zawsze godzi się na ponowne oddanie miejsca mężczyźnie. Adam Sosnowski (1982) notuje, że około jednej trzeciej mężów czuje się gościem we własnym domu (por. Tarnowska-Jakóbiec 1998: 31). We współczesnej literaturze światowej nad wpływem rozłąki migracyjnej na rodzinę widać duży udział badań nad meksykańską migracją do Stanów Zjednoczonych, jak również migracjami transoceanicznymi, w szczególności z Azji do Stanów Zjednoczonych (Parreñas 2005; Dreby 2005; Hondagneu-Sotelo, Avila 1997; Halpern-Manners 2006; Silver 2006; Boehm 2008). Deborah Boehm (2008) ukazuje proces restrukturyzacji 151

4 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej rodziny w sytuacji separacji migracyjnej, wywołanej przeszkodami administracyjnymi, a konkretnie amerykańską polityką migracyjną wobec mieszkańców Meksyku, jednak z perspektywy rodziców-migrantów. Podobną optykę przyjmuje większość badaczy, koncentrując się na zarządzaniu doświadczeniem migracji i konstrukcją ról społecznych z perspektywy migrujących rodziców (np. Hondagneu-Sotelo, Avila 1997; Dreby 2005, por. Halpern-Manners 2006: 5). Perspektywę niemigrujących członków rodziny przybliża Alexis Silver (2006), wskazując na negatywne efekty rozłąki migracyjnej wśród najbliższych krewnych meksykańskich migrantów do USA. Jednak jego badania objęły wyłącznie respondentów powyżej 15 roku życia. Z kolei Parreñas (2005) pokazuje wpływ masowej migracji mieszkanek Filipin na przełamywanie norm regulujących konstruowanie ról płciowych, funkcjonowanie rodziny w kontekście społecznym (w tym społeczno-ekonomiczne motywacje migracji rodzicielskich), jak też oddziaływanie rozłąki na członków rodziny. Analiza objęła również perspektywę dzieci. Co ciekawe, badania prowadzone na Filipinach pokazują proces widoczny również w Polsce stygmatyzację rodziców migrantów w opinii publicznej. Parreñas pokazuje zjawisko przemiany procesu socjalizacji związane z przekształcaniem ról płciowych: wejściem kobiet w rolę żywicielek rodziny, a mężczyzn opiekunów ogniska domowego. Jednak analiza autorki koncentruje się głównie na kwestii przekształcenia ról, pozostawiając nieco z boku inne procesy. Warto dodać, że sytuacja migrantek z Filipin jest dość specyficzna oczekiwania formułowane przez pracodawców w krajach przyjmujących sprawiają, że w przeciwieństwie do migrujących mężczyzn nie mogą one często odwiedzać domu; w przypadku migracji transoceanicznych dochodzi jeszcze kwestia wysokich kosztów takich wizyt. Większość polskich autorów podejmuje analizę funkcjonowania rodziny migracyjnej z perspektywy psycho-pedagogicznej, obracając się w paradygmacie funkcjonalistycznym. Bożena Balcerzak-Paradowska (1994: 13) wskazuje na trzymiesięczną rozłąkę jako graniczny moment, refigurujący strukturę relacji wewnątrzrodzinnych, i to zarówno z punktu widzenia zaburzeń wychowawczych, jak i relacji pomiędzy małżonkami. Jadwiga Izdebska (1995: 18-19) postrzega rozłąkę migracyjną jako jedno z zagrożeń dezorganizacją strukturalną, wyrażająca się w niemożności realizacji funkcji ekonomicznej i socjopsychologicznej. Agnieszka Domaszuk (2004: ) podkreśla przemiany relacji emocjonalnych i nadmierne obciążenie rodzica pozostającego w kraju oraz obserwuje przejściowe problemy w adaptacji do grup rówieśniczych i nadmierną pobudliwość. Badania pedagogów (por. Danilewicz 1995 i 2006) wskazują, że przemiany funkcji rodziny są uzależnione od szeregu czynników: struktury migracji, wieku dziecka, długości rozłąki, intensywności i jakości kontaktów przed i w trakcie wyjazdu, relacji i postaw wychowawczych, wreszcie świadomości dziecka co do przyczyn wyjazdu rodzica. Wioletta Danilewicz po stronie pozytywów wymienia poprawę pozycji materialnej rodziny oraz dyfuzję kulturową. Nieco ironicznie brzmi, wskazywana też często przez badanych przez nas pedagogów szkolnych, korzyść z migracji toksycznego rodzica, np. alkoholika. Po stronie negatywnych konsekwencji 152

5 wymienione zostają osamotnienie, osłabienie poczucia bezpieczeństwa, przeciążenie jednego z małżonków obowiązkami, brak stabilizacji cyklu życia rodziny. Zbliżoną strukturę pozytywnych i negatywnych konsekwencji migracji w oparciu o opinie badanych przytacza Anna Giza (1996b). Zauważa także, że wśród migrantów przeważa opinia o braku wpływu migracji na strukturę więzi rodzinnych, co pozostaje w zgodzie z ustaleniami innych autorów (Danilewicz 2006). Warto zwrócić uwagę na wykształcone w dyskursie pedagogicznym pojęcie sieroctwa emigracyjnego. Stanisław Kozak (1992) określa w ten sposób sytuację przekazania dziecka pod pieczę zastępczą wobec niewydolności wychowawczej rekonstruowanej rodziny przebywającej na emigracji. Nie jest to oczywiście rozumienie tożsame, ani nawet zbliżone do prasowego neologizmu eurosieroctwo. Jednak Wioletta Danilewicz (1995) zauważa, że pojęcie sieroctwa migracyjnego bywa używane w opisie sytuacji dzieci z rodzin czasowo niepełnych z uwagi na długotrwały pobyt rodzica (lub obydwojga rodziców) za granicą. Badania Projekt badawczy Społeczne, edukacyjne i wychowawcze konsekwencje migracji rodziców i opiekunów prawnych uczniów szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych został zrealizowany dzięki inspiracji i wsparciu ze strony Biura Rzecznika Praw Dziecka 1. Badanie, przeprowadzone w dwóch etapach 2 pomiędzy lutym a czerwcem 2008, miało pokazać skalę i najważniejsze konsekwencje migracji rodziców i opiekunów po 1 maja W projekcie można wyróżnić następujące obszary: a) świadomość skali zjawiska wśród pracowników instytucji polityki społecznej oraz jego reprezentacja w oficjalnych danych. Podstawowym narzędziem gromadzenia informacji była analiza danych zastanych, zaczerpniętych ze statystyk odpowiednich ministerstw, Głównego Urzędu Statystycznego, Policji oraz pilotażowe badanie CATI (Computer Assisted Telephone Interview) na losowej próbie Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie; b) badanie opinii pedagogów szkolnych: konsekwencje i skala zjawiska w ocenie pedagogów szkolnych. Dane zebrano w sondażu (CATI) na ogólnopolskiej, losowej próbie, warstwowanej typami gmin w dniach 16 lutego 7 marca Wielkość próby netto wyniosła 173 (82,8% próby brutto); 1) Pełna relacja z dwóch etapów badania wraz ze szczegółowym opisem metodologii znajduje się w raportach z marca i czerwca 2008 (Walczak 2008a, 2008b). 2) Relacje z pierwszego etapu badania ukazały się w Biuletynie Migracyjnym (Walczak 2008c) oraz Problemach Opiekuńczo- Wychowawczych (Walczak 2008d). 153

6 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej c) perspektywa ucznia: skala, charakterystyka i konsekwencje zjawiska. W tym obszarze znalazło się dwuetapowe badanie sondażowe na ogólnopolskiej, losowej próbie uczniów szkół podstawowych (klasy 2-6), gimnazjalnych (1-3) oraz liceów ogólnokształcących i techników (klasy 1-2), warstwowanych typami gmin, kategoriami wiekowymi i typami szkół. Badaniem objęto w pierwszym etapie 1296 uczniów z województwa mazowieckiego, w drugim 2597 uczniów z pozostałych województw. Z uwagi na zróżnicowany wiek uczniów (9-18) i związany z nim różny stopień rozwoju intelektualnego do pomiaru zastosowano cztery narzędzia, łącznie z psychometrycznym testem PCR mierzącym relacje pomiędzy rodzicami a dzieckiem 3. W badaniu uczniów zastosowano ankietę audytoryjną, za czym przemawiały dwa argumenty: po pierwsze, chciano uzyskać redukcję efektu ankieterskiego, widocznego w pilotażu 4, po drugie, zwiększyć liczebność próby, tak aby podnieść liczebność frakcji. Osiągnięto tym samym triangulację danych i triangulację metodologiczną, co niezależnie od wpływu na jakość badania dało bardzo interesujące zderzenie kilku punktów widzenia: urzędniczego, nauczycielskiego i uczniowskiego. W dalszej części tekstu będę opierał się przede wszystkim na danych pochodzących z sondażu wśród uczniów. Informacje te okazały się najbardziej rzetelne, niemniej warto zaznaczyć ich istotne ograniczenia. Przede wszystkim reprezentatywność badania zmniejsza odsetek uczniów uchylających się od obowiązku szkolnego i obowiązku nauki, szczególnie w wyższych przedziałach wiekowych. Ponadto, badając uczniów nie możemy bezpośrednio obserwować sytuacji w niższych przedziałach wiekowych: tu zastosowaliśmy pomiar pośredni, który opiszę w dalszej części tekstu. Losowania prowadzono techniką doboru systematycznego, co zapewniło proporcjonalną reprezentację poszczególnych województw i typów gmin 5. Po wylosowaniu gminy przygotowywano operat losowania ze wszystkich klas w założonym roczniku (rocznikach) i profilu szkoły, a następnie za pomocą doboru prostego wybierano określoną klasę do badania. Tym samym rozproszono próbę w obrębie gminy i uniknięto efektu złej dobrej dzielnicy lub szkoły, widocznego w badaniach pilotażowych (realizowanych na terenie Warszawy). 3) W dalszej części tekstu, o ile nie zostało to zaznaczone inaczej, będę się opierał na tym źródle danych; wykorzystanie pozostałych źródeł będzie każdorazowo odnotowane. 4) Do przyczyn wystąpienia efektu ankieterskiego wrócę w dalszej części tekstu. 5) Wyjątkiem jest województwo mazowieckie, badane w pierwszym etapie tu przy estymacjach dla całej Polski zastosowano ważenie. 154

7 Charakterystyka migracji rodziców i opiekunów Opis zjawiska chciałbym rozpocząć od analizy specyfiki migracji rodziców i opiekunów, co wydaje mi się istotne dla rzetelnej oceny skali zjawiska i jego konsekwencji. Migracje rodziców i opiekunów 6 są wyraźnie bardziej zmaskulinizowane niż ogół migracji poakcesyjnych. Udział mężczyzn w strumieniu migracyjnym rodziców wyniósł między 69 a 77% 7, tymczasem dane dla całej migracji poakcesyjnej wskazują, że przeciętny udział mężczyzn w całym strumieniu migracyjnym wyniósł 65% (Grabowska-Lusińska, Okólski 2008: 60-62; Giza 1996a: ). Jeśli przyjrzymy się zróżnicowaniu tego współczynnika w przekroju terytorialnym, wówczas okazuje się, że można tu zauważyć kilka prawidłowości. Przede wszystkim migracje matek są zjawiskiem kształtowanym kulturowo. Wskazuje na to relatywnie niższy udział kobiet w strumieniu rodziców migrantów w województwach o dużych tradycjach migracyjnych, takich jak Podlasie, Opolszczyzna czy Śląsk. Nakłada się to na bliskość zagranicznych rynków pracy lub pośrednie oddziaływanie sieci migracyjnych (wynikające z tradycji przedakcesyjnych), które pozwalają na większą mobilność pracowników. Konstatację tę potwierdza fakt, że zakładana pierwotnie hipoteza o związku udziału kobiet w grupie rodziców-migrantów z poziomem bezrobocia w regionie nie została potwierdzona: korelacja okazała się słaba i niższa od zakładanego poziomu istotności (p>0,05). Najważniejsza jednak wydaje się charakterystyczna regulacja decyzji migracyjnych w rodzinach z dziećmi, która sprawia, że najczęściej migrują ojcowie. Można zaryzykować hipotezę, że nie jest to podyktowane jedynie rachunkiem ekonomicznym (np. nierównym poziomem płac czy popytem na pracę kobiet i mężczyzn), lecz wynika zapewne z kształtowanych kulturowo przeświadczeń o roli ojca lub matki w wychowaniu. 6) Przyjmuję tu arbitralne kryterium długości wyjazdu: minimum 2 miesiące. 7) Wszystkie estymacje przedziałowe podaję dla 95-procentowego poziomu ufności. 155

8 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej Wykres 1. Estymatory punktowe udziału migrantów i migrantek wśród ogółu ojców i matek badanych uczniów oraz udziału kobiet w strumieniu rodziców-migrantów; uwzględniono wyjazdy przekraczające łącznie dwa miesiące migrantki w populacji matek migranci w populacji ojców kobiety wśród migrantów udziały (%) dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie ogółem Wyjazdy ojców są częstsze i trwają dłużej, nawet jeśli uwzględnimy migracje sezonowe, średnia wyniesie około 7 miesięcy, natomiast dla kobiet 5 miesięcy. Dominują wyjazdy sezonowe: 48% kobiet i 39,5% mężczyzn migruje nie dłużej niż na dwa miesiące, kolejne 31% matek i 34,5% ojców nie dłużej niż na sześć miesięcy. Generalnie rzecz biorąc, trzy czwarte migracji kobiet trwa nie dłużej niż pół roku, trzy czwarte mężczyzn migruje nie dłużej niż na siedem miesięcy. Długości wyjazdów różnicują się w zależności od regionu. Dobrym przykładem jest tu Opolszczyzna, która zajmuje pierwsze miejsce w Polsce, jeśli chodzi o wyjazdy (rodziców) trwające krócej niż osiem tygodni, natomiast po odjęciu tych wyjazdów spada poniżej średniej ogólnopolskiej. Wydaje się, że istotnym czynnikiem jest geograficzna bliskość zagranicznych rynków pracy i tradycje migracyjne, które sprzyjają wzrostowi liczby wyjazdów sezonowych. Czynnikiem kształtującym poziom migracji rodzicielskich jest dostępność pracy na lokalnym rynku (oczywiście w połączeniu z podażą pracy na zagranicznych rynkach). Jeśli zestawimy wysokość rejestrowanej stopy bezrobocia w poszczególnych województwach za lata z udziałem matek i ojców migrantów w populacji rodziców, 156

9 okaże się, że występuje tu istotna statystycznie (p<0,05) wysoka korelacja: R Pearsona dla matek wynosi 0,77, dla ojców 0,83. A zatem dostępność pracy na lokalnym rynku w nieznacznie większym stopniu determinuje decyzje migracyjne ojców, warto jednak pamiętać o prawdopodobnym wpływie kultury migracyjnej (por. Kandel, Massey 2002), widocznym zwłaszcza w województwach o dużych tradycjach migracyjnych. Tabela 1. Stopa bezrobocia rejestrowanego a wskaźnik migracji wśród rodziców Województwo Rejestrowana stopa bezrobocia w skali roku średnia Matekmigrantek w ogóle matek Udział (%) Ojców-migrantów w ogóle ojców dolnośląskie 19,0 17,6 16,6 11,8 16,3 3,9 10,8 kujawsko-pomorskie 23,6 22,3 19,2 15,2 20,1 4,4 11,0 lubelskie 17,8 17,0 15, ,8 5,1 10,9 lubuskie 25,6 23, ,2 20,5 5,3 12,2 łódzkie 19,5 17,9 14,7 11,5 15,9 1,3 7,9 małopolskie 15,0 13,8 11,3 8,8 12,2 2,2 9,0 mazowieckie 14,7 13,8 11,8 9,2 12,4 1,9 3,8 opolskie 20,0 18,7 16, ,7 3,1 11,7 podkarpackie 19,1 18,5 16,4 14,4 17,1 9,4 16,6 podlaskie 16,1 15,6 13,3 10,7 13,9 2,5 10,1 pomorskie 21,4 19,2 15,3 10,9 16,7 2,7 10,9 śląskie 16,9 15,5 12,7 9,3 13,6 2,7 8,6 świętokrzyskie 22,0 20,6 17,7 15,1 18,9 6,6 16,4 warmińsko-mazurskie 29,2 27,2 23, ,8 9,2 19,5 wielkopolskie 15,9 14,6 11,7 8 12,6 1,5 7,3 zachodniopomorskie 27,5 25,6 21,5 16,6 22,8 7,4 24,5 Opracowanie na podst. danych GUS i badań własnych Skala zjawiska Jeśli nawet migracje rodziców i opiekunów odbiegają charakterystyką od ogółu migracji poakcesyjnych, a odpływ migracyjny jest generalnie zdominowany przez ludzi młodych (Grabowska-Lusińska, Okólski 2008; Iglicka 2008), nie ulega wątpliwości, że skala omawianego zjawiska jest proporcjonalna do wymiaru migracji po 1 maja W ankiecie 157

10 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej pytano uczniów o zagraniczne, zarobkowe wyjazdy rodziców i opiekunów w ciągu trzech lat poprzedzających badanie, dlatego wyników nie należy traktować jako wskaźnika aktualnego poziomu migracji rodziców i opiekunów. Jak pokazują dane przedstawione w tabeli 2, doświadczenie migracji przynajmniej jednego rodzica lub opiekuna było zjawiskiem względnie częstym. W poniższej tabeli podano przedziały dla poziomu ufności 95%, szacunki oparto na Roczniku Demograficznym (Główny Urząd Statystyczny 2008). Dla większej czytelności czas migracji został podzielony na cztery przedziały, niemniej jak spróbuję pokazać w dalszej części tekstu skala konsekwencji rozłąki nie jest prostą funkcją czasu trwania migracji. Tabela 2. Estymacje przedziałowe liczby uczniów w wieku 9-18, którzy w ciągu trzech lat poprzedzających badanie doświadczyli rozłąki z matką (opiekunką) i/ lub ojcem (opiekunem) na skutek wyjazdu rodzica (opiekuna) do pracy za granicę; dane w tys. Czas rozłąki od 2 tyg. do 2 miesięcy powyżej 2 do 6 miesięcy powyżej 6 do 12 miesięcy powyżej jednego roku łącznie powyżej 2 mies. Z matką Z ojcem dolny przedział górny przedział dolny przedział górny przedział Opracowanie na podst. danych GUS i badań własnych Liczba uczniów w przedziale wiekowym 9-18, którzy w ciągu trzech lat poprzedzających badanie doświadczyli rozłąki z powodu mobilności zawodowej przynajmniej jednego rodzica lub opiekuna, jest znaczna i mieści się w przedziale tys. Jest to (przy 95-procentowym poziomie ufności) w przybliżeniu między 26 a 29% dzieci w tym przedziale wiekowym. Należy jednak pamiętać, że w tej liczbie ponad 40% przypadków to rozłąka trwająca od kilku tygodni do dwóch miesięcy, której zazwyczaj nie klasyfikuje się jako 158

11 migracji. Łączna liczba uczniów rozłączonych z matką na dłużej niż dwa miesiące mieści się w przedziale tys., z ojcem w przedziale tys., w tym większość migracji nie trwa dłużej niż pół roku. Ponieważ charakterystyka migracji rodziców i opiekunów została opisana wyżej, przyjrzyjmy się teraz grupie rozłączonej z obydwojgiem rodziców (opiekunów). Migracje podwójne są stosunkowo częste i stanowią około 22% ogółu migracji rodziców i opiekunów. Jednak warto zaznaczyć, że 91,5% migracji obydwojga rodziców to migracje naprzemienne, w których rozłąka nie jest jednoczesna (choć można podejrzewać większe zmiany w funkcjonowaniu rodziny niż w przypadku migracji pojedynczej). Liczbę uczniów rozłączonych jednocześnie z obydwojgiem rodziców lub opiekunów w ciągu trzech lat poprzedzających badanie można szacować na 3 do 16 tys. Z kolei dzieci samotnych rodziców, którzy wyjeżdżali do pracy za granicę, jest łącznie między 22 a 56 tys. W tym 85% wyjazdów (łącznie kobiet i mężczyzn) nie przekracza długości 6 miesięcy, 5% mieści się w przedziale 6-12 miesięcy, natomiast około 10% to migracje trwające powyżej jednego roku (daje to około 2,2-5,5 tys. przypadków, na dłużej niż 12 miesięcy wyjeżdżali wyłącznie mężczyźni). Ponieważ wiek najmłodszego dziecka w rodzinie nie wpływa na decyzje migracyjne mężczyzn, a struktura migracji ojców nie zmienia się w zależności od tej zmiennej, można podejrzewać, że w młodszych rocznikach udział dzieci, które doświadczyły rozłąki z ojcem, jest porównywalny. Z kolei decyzje matek są w sposób istotny (p=0,05) powiązany z wiekiem najmłodszego dziecka 8. Zależność ta nie ma jednak charakteru liniowego, stąd trudno szacować liczbę dzieci poniżej 9 roku życia rozłączonych z matką. Warto zwrócić uwagę, że w grupie wiekowej poniżej 9 roku życia przypadki jednoczesnej, podwójnej migracji obydwojga rodziców lub opiekunów były proporcjonalnie rzadsze niż w wyższych grupach wiekowych, stąd ten przedział wiekowy prawdopodobnie nie powiększy znacznie liczebności grupy dzieci najbardziej narażonych na negatywne skutki rozłąki. Należy za to uwzględnić, tak chętnie przywoływane przez media, przypadki umieszczeń dzieci w pieczy zastępczej. Jak ustaliło Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej na podstawie danych zebranych przez Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie, w 2007 roku takich umieszczeń było 1299, z czego 1014 dzieci znalazło się w rodzinach zastępczych, natomiast 285 w placówkach opiekuńczo-wychowawczych 9. 8) Na marginesie można zauważyć, że rodzice-migranci są przeciętnie młodsi od pozostałych rodziców (5% średnia obcięta wieku dla migrantów wyniosła 42,2, dla niemigrujących rodziców 43,6) oraz że w rodzinach migracyjnych jest mniej dzieci (1,07 do 1,2). Obydwie różnice są istotne na poziomie 95%. Warto zwrócić uwagę, że migracje w rodzinach wielodzietnych zdarzają się istotnie rzadziej (nawet uwzględniając migracje sezonowe), co stoi w sprzeczności z wynikami niektórych badań sprzed 1990 roku (Strzelecki 1989). 9) Korespondencja własna z działem prasowym MPiPS. 159

12 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej Zmiany w strukturze relacji w rodzinie migracyjnej Zebrane dane pokazują, że nawet w przypadku migracji jednego rodzica struktura opieki nad dzieckiem ulega zmianie. Około jednej czwartej dzieci z rodzin migracyjnych (migracje pojedyncze) wskazało jako swojego opiekuna kogoś innego niż rodzic pozostający w kraju. Wyraźnie rodziny te funkcjonują jak struktury monoparentalne 10, przenosząc realizację funkcji opiekuńczo-wychowawczych na dziadków lub dorosłe rodzeństwo dziecka. Nie należy jednak, moim zdaniem, dopatrywać się tu rozpadu więzi rodzinnych: wzrost znaczenia opiekunów innych niż rodzic może wynikać z konieczności poradzenia sobie przez jedną osobę ze wszystkimi obowiązkami, rozkładanymi w jakimś stopniu pomiędzy dwoje rodziców (opiekunów). Warto dodać, że z rodziców deklasowanych jako najważniejsi opiekunowie dziecka zdecydowana większość, bo ponad 70%, jest aktywnych zawodowo. Z drugiej strony trudno ocenić wpływ obniżenia intensywności interakcji pomiędzy dzieckiem a rodzicem pozostającym w kraju (nie mówiąc już o migrującym) na psychospołeczny rozwój dziecka. W przypadku migracji pojedynczej najważniejszymi opiekunami pozostają rodzice przebywający w kraju (75% wskazań), na drugim miejscu plasują się dziadkowie (16%), dorosłe rodzeństwo (4%), inni krewni (2%). Jeden na stu uczniów z rodzin z jednym migrującym rodzicem deklarował samodzielność wszystkie te obserwacje dotyczyły respondentów powyżej 16 roku życia. Jak pokazuje poniższy wykres, w przypadku migracji podwójnych (które przecież w większości wypadków nie są migracjami jednoczesnymi) struktura opieki ulega znaczącej zmianie. Dziadkowie byli wskazywani przez 46% badanych, których obydwoje rodzice przebywali za granicą. Na drugim miejscu znalazł się ten z rodziców, który aktualnie przebywa w kraju, ta wartość skupiła 29% wypowiedzi. Niewiele, biorąc pod uwagę fakt, że w grupie migracji podwójnych migracje naprzemienne stanowią ponad 90%. Może to świadczyć o głębszych zmianach w rodzinie, nawet jeśli rozłąka nie jest jednoczesna. 10) Chcąc uniknąć wartościujących pojęć w dalszej części tekstu, będę posługiwać się pojęciami rodziny monoparentalnej oraz biparentalnej, czyli triady. 160

13 Wykres 2. Porównanie struktury opieki przy migracji jednego rodzica (opiekuna) i migracji obydwojga rodziców (opiekunów) inni krewni 2% dorosłe rodzeństwo 4% samodzielnie 1% inne 2% znajomi rodziców 2% samodzielnie inne 4% 3% inni krewni 7% dziadkowie 16% rodzic (opiekun) pozostających w kraju 75% dorosłe rodzeństwo 7% niepełnoletnie rodzeństwo 2% dziadkowie 46% rodzic (opiekun) pozostających w kraju 29% migracja pojedyncza* migracja podwójna** * wyłączono migracje samotnych rodziców ** łącznie migracje przemienne, jednoczesne oraz samotnych rodziców O trzy punkty procentowe wzrasta rola dorosłego rodzeństwa, o pięć pozostałych krewnych. Pojawiają się nowe kategorie: niepełnoletnie rodzeństwo (2%), niespokrewnieni opiekunowie (2%). 4% uczniów wszyscy powyżej 16 roku życia deklaruje samodzielność. Znaczący wzrost udziału wskazań na samodzielność może być jednym z mocniejszych wskaźników zmian spowodowanych rozłąką z rodzicami, choć interpretacja nie jest jednoznaczna. Z jednej strony, fakt, że szesnastolatek wskazuje samego siebie jako własnego opiekuna pod nieobecność rodziców, może świadczyć o zaburzeniu poczucia bezpieczeństwa lub stabilizacji rytmu życia rodziny (Danilewicz 2006: 182). Z drugiej strony, może być to oznaka szybkiego dojrzewania społecznego, często wskazywanego przez badanych pedagogów szkolnych jako zmiana korzystna. Przyjrzyjmy się teraz intensywności oraz jakości interakcji, a następnie percepcji postaw rodzicielskich 11. Okazuje się, że migracja jednego rodzica nie zmienia oceny jakości kontaktu z opiekunami, podobnie migracja podwójna, z jednym wszakże wyjątkiem. W grupie o najwyższym statusie widać istotne statystycznie (p<0,05) zróżnicowanie, choć jednocześnie jest to grupa, w której takie migracje były najrzadsze. W żadnej z frakcji nie występuje istotne statystycznie zróżnicowanie dla intensywności interakcji z rodzicami. 11) Te i kolejne porównania przeprowadzono dla homogenicznych podprób, dobieranych wskaźnikami statusu, wyznaczanym zawodem rodziców, osobno zawodem ojca i matki, zgodnie z SKZ-2007 (Domański 2007), oraz kontrolnie wykształceniem ojca oraz matki. 161

14 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej Do interesujących wniosków prowadzi analiza kwestionariuszy PCR (Parent-Child Relation) A. Roe i M. Siegelmana, które zostały dołączone do ankiet realizowanych w najwyższych grupach wiekowych 12. W przypadku migracji matki istnieją dwie istotne cezury: sam moment migracji, który wywołuje wzrost postaw opartych na chłodzie, oraz przekroczenie roku jako czasu rozłąki, które prowadzi do gwałtownego obniżenia średnich dla postaw opartych na cieple, szczególnie postawy kochającej. Obserwacja ta jest zgodna z analizą zmian w strukturze opieki nad dzieckiem w przypadku pozostawienia ucznia pod opieką ojca w zależności od długości rozłąki z matką. Ojcowie w większym zakresie niż matki transmitują opiekę na osoby trzecie, w szczególności dziadków. Kiedy z dziećmi pozostaje mężczyzna, jest wskazywany jako najważniejszy opiekun przez 61% badanych, kiedy kobieta odsetek wskazań rośnie do 79%. Istotna jest długość wyjazdu matki, która wyjaśnia 43% zmienności wskaźnika struktury opieki. Stopniowo rośnie rola dziadków, którzy po pół roku nieobecności matki stają się ważniejszymi opiekunami dla większości badanych niż przebywający w kraju ojciec. Trend ten zmienia się właśnie po upływie roku rozłąki z matką po 12 miesiącach liczba wskazań na ojców osiąga wartość modalną. Można zatem domniemywać, że po przekroczeniu pewnego poziomu nieobecności matki i przepracowaniu związanego z tym kryzysu rodzina integruje się dookoła ojca. W przypadku migracji ojca silne przekształcenia skal dla poszczególnych postaw mają miejsce zwłaszcza po upływie roku rozłąki. Co ciekawe, przed upływem dwunastu miesięcy rozłąki dzieci z rodzin migracyjnych przypisują ojcom-migrantom wyższe wartości dla postawy kochającej, natomiast po tym okresie wskaźniki spadają do poziomu określanego w normach jako niski. A zatem na przestrzeni pierwszego roku rozłąki mamy do czynienia z opisywaną w literaturze idealizacją nieobecnego ojca. Jest ona wyraźna szczególnie wśród uczennic: respondentki z rodzin migracyjnych postrzegają ojców jako bardziej ochraniających i bardziej liberalnych (różnice są istotne na poziomie p<0,05). Zmian można się doszukiwać także w przekształceniach struktury czasu wolnego. Rozłąka migracyjna jest czynnikiem wpływającym na ilość czasu wolnego spędzanego w domu, ale tylko w określonych grupach. Dzieci z rodzin migracyjnych z klasy średniej niższej 13 częściej wybierają dom koleżanki lub kolegi czy podwórko. Osobą kształtującą model spędzania czasu wolnego jest raczej matka niż ojciec. Ilość czasu spędzanego poza domem w weekendy jest słabo skorelowana (R Pearsona 0,323, p<0,05) z długością rozłąki z matką, w przypadku migracji ojca istotne zróżnicowanie nie występuje. Co ciekawe, korelacja pomiędzy czasem spędzanym poza domem w dni powszednie i w weekendy, a długością rozłąki z matką w rodzinach z matkami o wykształceniu podsta- 12) W badaniu zastosowano wersję III, mierzącą postawy matki i ojca na pięciu skalach (Kowalski 1983). Pogłębiony opis metodologii i wyników znajduje się w (Kozdrowicz, Walczak 2008). 13) Mam tu na myśli pracowników średniego szczebla i biurowych, a także pracowników sprzedaży i usług z wykształceniem wyższym. 162

15 wowym jest zdecydowanie silniejsza i osiąga współczynniki R o wartościach rzędu 0,95, natomiast dla czasu wolnego w dni powszednie w rodzinach z ojcem o wykształceniu podstawowym 0, Prawdopodobnie są to tradycyjne rodziny patriarchalne o silnej więzi emocjonalnej dzieci z matką i niskiej zastępowalności funkcji rodzicielskich. Dziecko z rodziny migracyjnej w szkole Analizę wpływu migracji na funkcjonowanie ucznia w szkole podzielono na trzy podstawowe obszary: zmiany w karierze edukacyjnej, skłonności do zachowań ryzykownych oraz dewiacyjnych (społecznych i kryminalnych). W tej części tekstu chciałbym zestawić dane uzyskane z dwóch sondaży, przeprowadzonych wśród pedagogów szkolnych i uczniów. W pierwszym przypadku posłużono się pytaniem otwartym o zmiany po wyjeździe rodzica (rodziców) oraz szeregiem pytań zamkniętych, mierzących opinie respondentów o wpływie migracji na poziom: zabezpieczenia materialnego ucznia, kontroli ze strony dorosłych, więzi emocjonalnych w rodzinie, stanu zdrowia, samodzielności, zachowań ryzykownych sięganie po alkohol, zachowań ryzykownych sięganie po narkotyki, obniżenia wieku inicjacji seksualnej. W sondażu zrealizowanym wśród uczniów zmiany w karierze edukacyjnej mierzono w następujących wymiarach: frekwencja (nieusprawiedliwione nieobecności), nieodrabianie prac domowych, spóźnienia, otrzymanie nagany, przeciętne oceny. Uczniowie z wyższych przedziałów wiekowych byli dodatkowo pytani o sięganie po nikotynę, alkohol (w podziale na dwie grupy), substancje narkotyczne (w podziale na trzy grupy), częstotliwość uczestniczenia w życiu towarzyskim. Wskaźnik zachowań dewiacyjnych skonstruowano z pytań o udział w bójkach, kradzieżach oraz ukaranie wyrokiem sądowym. Ostatnie pytanie potraktowano jako kontrolne, wychodząc z założenia, że skupi ono żarty respondentów, oraz stwierdzając, iż prawdopodobieństwo znalezienia ucznia, który był ukarany wyrokiem sądu a nie brał nigdy udziału w bójce, jest niskie. 14) Dla poziomu istotności p<0,

16 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej Analiza danych zebranych wśród uczniów polegała na porównywaniu homogenicznych grup i analizie zmian zgodnie ze strukturalnymi zmianami migracji (wyjazd jednego/ obydwojga rodziców lub opiekunów, czas rozłąki, jednoczesna rozłąka, migracja samotnego rodzica). Dane zebrane wśród pedagogów należy traktować jako eksperckie opinie, nie mamy tu możliwości analizy przynależności społecznej opisywanych przypadków. Wypowiedzi pedagogów, uzyskane w otwartym pytaniu o edukacyjne i wychowawcze problemy związane z nieobecnością rodziców wskazują w pierwszym rzędzie (ponad połowa ważnych wskazań) na zaburzenia w karierze edukacyjnej obniżenie motywacji do nauki, średniej ocen, frekwencji, nieodrabianie prac domowych, a dalej emocjonalne nadpobudliwość, zaburzone relacje z otoczeniem, kłopoty z koncentracją, dalej osamotnienie, lękliwość (około jednej czwartej wskazań). Problemy wychowawcze: dyscyplina, zachowania agresywne, złe zachowania, to już mniej więcej 10% wskazań. Zachowania ryzykowne, problemy zdrowotne, niedożywienie czy dewiacje kryminalne pojawiają się zdecydowanie rzadko. 15 Tabela 3. Najważniejsze problemy pojawiające się po emigracji rodziców (opiekunów) w oczach pedagogów; liczba ważnych wskazań Zmiana Udział wskazań Obniżenie motywacji do nauki, gorsze oceny, brak prac domowych 32 Obniżenie frekwencji, wagary 19 Obniżenie dyscypliny, brak kontroli, złe zachowanie, agresywność 16 Zaburzenia emocjonalne, drażliwość, zaburzone relacje z rówieśnikami, nadpobudliwość, problemy z koncentracją 16 Tęsknota, potrzeba bliskości, osamotnienie, smutek, lękliwość 10 Inne 6 15) Wyników tych nie należy traktować jako miary tego, jak często dane zachowania pojawiają się wśród dzieci lub jaki odsetek dzieci migrantów charakteryzuje się opisanymi zachowaniami. Jest to badanie opinii ekspertów, opierających się na nieregularnych i niezestandaryzowanych obserwacjach, i właśnie w ten sposób powinno być traktowane.t 16) Otwarte pytanie z możliwością udzielania dowolnej liczby odpowiedzi przy N=173. Dane pochodzą z sondażu realizowanego wśród pedagogów szkolnych i są pokazane w zaokrągleniu. 164

17 Rozkład odpowiedzi uzyskanych w pytaniach zamkniętych jest zgodny 17. Pedagodzy najwyraźniej dostrzegają trzy rodzaje zmian: zaburzenia w relacjach emocjonalnych i osamotnienie uczniów z rodzin migracyjnych, poprawę ich sytuacji materialnej oraz wzrost samodzielności. Warto zwrócić uwagę, że badani nie powielają obiegowej opinii 18 o rozrywkowym stylu życia dzieci migrantów. Dane zebrane wśród uczniów momentami znacznie odbiegają od obserwacji pedagogów szkolnych. Oczywiście przy pytaniach o problematyczne zachowania zawsze pojawia się prawdopodobieństwo respondenckich żartów. Staraliśmy się podnieść rzetelność pomiaru poprzez zastosowanie anonimowej ankiety audytoryjnej, wysoką liczebność próby i wprowadzenie pytań kontrolnych. Stąd przyjmuję, że rozbieżności wynikają nie z uczniowskich konfabulacji, lecz z niedoskonałej diagnostyki stosowanej przez pedagogów. Dokładniejsze omówienie tej kwestii znajduje się w ostatniej sekcji artykułu. Okazuje się, że w perspektywie uczniów w przypadku wyjazdu obydwojga rodziców (opiekunów) migracje nie powodują zmian w karierze edukacyjnej wśród uczniów w przedziale wiekowym 14-18, poza wzrostem skłonności do opuszczania zajęć lekcyjnych bez usprawiedliwienia. Zależność jest istotna statystycznie na poziomie p=0,051, a więc nieznacznie poniżej progu 95%. W pozostałych obszarach spóźnienia, nieodrabianie prac domowych, oceny zróżnicowanie nie występuje. Kolejna zmiana pojawia się przy łamaniu dyscypliny młodsze dzieci z rodzin migracyjnych częściej uczestniczą w bójkach niż ich rówieśnicy, których rodzice (opiekunowie) nie zdecydowali się na wyjazd zarobkowy. Zróżnicowanie to znika w wyższych przedziałach wiekowych. Można zastanawiać się, na ile zjawisko to wynika z obniżenia kontroli rodzicielskiej? W omawianej już literaturze wskazuje się (Janiszewski, Sosnowski 1984) na wysoki poziom integracji rodzin, w których nieobecny jest ojciec: kontrolę sprawuje wtedy matka, która wbrew stereotypowym opiniom potrafi wejść w kulturową rolę mężczyzny, również w odniesieniu do dzieci płci męskiej. Można postawić hipotezę, którą należałoby zweryfikować w badaniach jakościowych, że uczestniczenie w bójkach jest związane raczej z zaburzeniami emocjonalnymi (np. chęcią zwrócenia na siebie uwagi), na które wskazywali pedagodzy szkolni. Analiza zróżnicowania pozostałych wskaźników zachowań ryzykownych i dewiacyjnych nie pozwoliła na stwierdzenie istotnego statystycznie i strukturalnie związku pomiędzy migracją rodzica (rodziców) a zmianami w zachowaniu dziecka. A zatem można podsumować, że jakkolwiek związek pomiędzy migracją rodzica/rodziców a nieznacznymi zaburzeniami kariery edukacyjnej i dyscypliny szkolnej, wynikającymi prawdopodobnie z obniżenia poziomu kontroli rodzicielskiej, jest istotny, żadne inne związki znaczące zaburzenia wychowawcze i edukacyjne, sięganie po używki, skłonność do dewiacji społecznych i kryminalnych nie występują. 17) Sekcja pytań zamkniętych nie zawierała wskaźników zmian w karierze edukacyjnej. 18) Wielokrotnie zarejestrowanej przez autora podczas wywiadów z urzędnikami samorządów. 19) W których rozłąka z przynajmniej jednym rodzicem (opiekunem) przekroczyła 2 miesiące. 165

18 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej Przygotowanie szkoły Można zauważyć rosnącą rolę dziadków i dorosłego rodzeństwa w opiece nad dzieckiem z rodziny migracyjnej. Nie jest to jednak zjawisko szokujące, jak określił to jeden z dziennikarzy komentujących wyniki badań, lecz świadczące o utrzymywaniu się kooperacji w ramach rodziny poszerzonej lub zmodyfikowanej rodziny poszerzonej, a także o niewydolności sfery publicznej w zakresie wsparcia rodzin migracyjnych. Oznaką niewydolności wychowania instytucjonalnego, by użyć terminu Floriana Znanieckiego (2001), wobec wyzwań stwarzanych przez mobilność zawodową jest przede wszystkim nieumiejętność diagnozy zjawiska. Wskazany przez pedagogów szkolnych udział dzieci z rodzin migracyjnych w populacji uczniów jest nawet sześciokrotnie niższy niż skala wynikająca z badań samych uczniów. Pracownicy edukacji trafili o 3,6 punktu procentowego poniżej łącznego udziału migracji podwójnych i migracji matek. Wynika z tego, że diagnozowane są przypadki skrajne, a przynajmniej najbardziej widoczne z perspektywy szkoły, kiedy wyjeżdża rodzic odpowiadający za kontakt z placówką. Co ciekawe, umiejętność diagnozy jest zróżnicowana regionalnie i wyraźnie zależy od wykształconych tradycji migracyjnych: w swoich ocenach najbliżej rzeczywistej skali zjawiska byli pedagodzy z województwa opolskiego i podlaskiego. Niedoszacowanie skali wynika w znacznej mierze z faktu, że sami uczniowie, zwłaszcza w wyższych rocznikach, nie wydają się nawet myśleć o poszukiwaniu pomocy wśród pracowników szkoły. W grupie dzieci z rodzin migracyjnych 19 ponad 57% uczniów zadeklarowało, że nie szukało pomocy u wychowawcy, zaś 65% u pedagoga. Jest to wynik oddziaływania normy kulturowej. Kiedy przeanalizujemy zmiany w postrzeganiu pracowników edukacji w poszczególnych rocznikach (dla całej populacji), okaże się, że stanowią oni a zwłaszcza wychowawcy bardzo ważny punkt odniesienia dla młodszych uczniów. Rola wychowawców i pedagogów zaczyna jednak maleć wraz z wiekiem: o ile dla ponad połowy ze wszystkich badanych 10-latków wychowawca był osobą, do której jako pierwszej zwracali się po pomoc, o tyle wśród 13-latków odsetek ten spada do jednej trzeciej, dla 15-latków do 7,3%, a 17-latków do 5,2%. Związek pomiędzy stosunkiem do wychowawcy i pedagoga a wiekiem badanego jest istotny na poziomie p<0,05. Z drugiej strony, brak umiejętności nawiązania kontaktu z wychowankiem nie jest korzystnym świadectwem jakości pracy szkoły. Bardzo mocno świadczą o tym rozkłady wypowiedzi dzieci z rodzin migracyjnych na temat możliwości uzyskania pomocy ze strony pracowników edukacji. Okazuje się, że spośród osób, które chciały uzyskać pomoc ze strony wychowawcy lub porozmawiać z nim, łącznie 40,6% wskazało, iż zdecydowanie lub raczej nie mogło liczyć na takie wsparcie. Dla pedagogów szkolnych odsetek ten wzrasta do 55,8% więcej niż co drugi szukający wsparcia uczeń z rodziny migracyjnej zadeklarował niemożność uzyskania pomocy ze strony pedagoga. 166

19 Zakończenie Zebrane dane pokazują, z jednej strony, dużą skalę zjawiska, z drugiej jego ograniczone oddziaływanie na sytuację wychowawczą i edukacyjną dziecka. Niepokoi słabe przygotowanie szkół do diagnozowania i przeciwdziałania negatywnym skutkom rozłąki emigracyjnej. Jednocześnie można zastanawiać się i jest to hipoteza wymagająca dalszych badań nad znaczeniem lokalnej kultury migracyjnej dla ograniczenia potencjalnych negatywnych skutków rozłąki. Niektóre z danych, uzyskanych w omawianych badaniach, pozwalają stwierdzić, że najprawdopodobniej jest ono wysokie. Wynika z tego wniosek, że instytucje wychowawcze w nowych rezerwuarach migracyjnych, które nie wykształciły tradycji migracyjnych, a jednocześnie charakteryzują się bardzo wysokim odpływem migracyjnym, nie są przygotowane do przepracowania wyzwań stwarzanych przez migrację. Urszula Tarnowska-Jakóbiec (1998: 23) przyrównuje rodzinę okresowo rozłączoną do rodziny niepełnej, zwracając jednocześnie uwagę na wspomniany przez Janiszewskiego brak efektu odrzucenia. Chciałbym zwrócić uwagę, że w dyskursie publicznym nastąpiło zrównanie rodziny okresowo rozłączonej (szczególnie migracyjnej) z rodziną niepełną. Abstrahując od arbitralności pojęcia niepełności, które w domyśle zawiera jakiś pełny wzór, wobec którego model niepełny będzie zawsze deprywacją, warto przeanalizować konsekwencje tego zjawiska. Przede wszystkim należałoby postawić pytanie, na ile adekwatne jest zestawienie rodziny migracyjnej z rodziną monoparentalną. Najbliższą definicję daje tu Ewa Kozdrowicz (1989), która akcentuje temporalny wymiar niepełności, tj. czasową lub stałą nieobecność (i związany z tym ograniczony udział w procesie wychowania) jednego z rodziców. Jednak gros literatury pedagogicznej jako punktem odniesienia posługuje się modelem triady: Każde dziecko ma prawo do wychowania się w pełnej strukturze rodzinnej, bo tylko taka stwarza mu możliwości optymalnego rozwoju, wychowania i opieki (Remisz 2006: 333). Jest to oczywiście konstrukt kulturowy (lub jeśli ktoś woli wybór ideologiczny), który doskonale opisują słowa Lefaucheura: wytworzyły się pewne schematy myślenia sytuujące dziecko wychowujące się bez jednego rodzica, najczęściej ojca, wśród dzieci nieprzystosowanych społecznie, lękliwych, przejawiających zaburzenia dysleksji itp. (za Marynowicz-Hetka 1985: 13). Na kulturowe osadzenie refleksji nad rodziną zwracają uwagę m.in. Anna Giza-Poleszczuk (2005: 20-21) oraz Mirosława Nowak-Dziemianowicz (2006). Funkcjonalizm, który mimo wszystko pozostaje jednym z dominujących paradygmatów refleksji nad rodziną, sprzyja postrzeganiu zmian w sytuacji życiowej rodzin (np. czasowej nieobecności jednego z rodziców) jako dysfunkcji. Stąd język, którym opisuje się zmianę, jest nieuchronnie językiem straty lub braku. Rodzina niepełna, rodzina dysfunkcyjna, rodzina, w której czegoś brakuje, łatwo stanie się podejrzana o niespełnianie swojej roli (by nie powiedzieć funkcji). W dyskursie publicznym rodzina migracyjna jest zrównana z rodziną monoparentalną, a nawet z sierocą, czego najbardziej jaskrawym przejawem jest stosowany powszechnie neologizm eurosieroctwo, co prowadzi do podejrzenia, iż wraz 167

20 Dziecko w sytuacji rozłąki migracyjnej z migracją pojawią się wszelkie możliwe oblicza dysfunkcji. Temperaturę podnoszą liczne opinie eksperckie, diagnozujące skalę możliwych negatywnych zmian w razie wystąpienia zespołu czynników, a odnoszone w dyskursie publicznym do ogółu rodzin migracyjnych. Patrzenie na migracje rodziców i opiekunów w kategoriach straty, czy to w perspektywie psychologii ( rozłąka grozi zaburzeniem rozwoju psychospołecznego ), czy strukturalno-funkcjonalnie zorientowanej pedagogiki, czy socjologii rodziny ( migracja zakłóca realizację niektórych funkcji rodziny ), utrudnia dostrzeganie roli mobilności zawodowej w zmianie społecznej. Ponadto język deprywacji przenosi się z refleksji naukowej na dyskurs publiczny i dominując wypowiedzi dziennikarzy i domorosłych badaczy eurosieroctwa prowadzi do stygmatyzacji rodziców-migrantów. Mamy zatem do czynienia ze swoistą realizacją mechanizmu podwójnej hermeneutyki, opisywanej przez Anthony- ego Giddensa (2003: 405). Niesie to za sobą określone konsekwencje, np. utrudnienia w pracy diagnostycznej czy terapeutycznej (jak również badawczej). Dyskurs jest z jednej strony obciążony wyborami ideologicznymi czy to w sensie politycznym, np. eurosceptyzmu lub euroentuzjazmu z drugiej zaś interpretacjami osadzonymi paradygmatycznie lub kulturowo (np. wizja idealnego typu rodziny jako triady). Warto zatem postawić pytanie o to, w jaki sposób można wpłynąć na dyskurs publiczny w celu eliminacji stygmatyzujących pojęć oraz w jaki sposób prezentować badania i teorie, żeby możliwość wystąpienia niekorzystnego zjawiska nie była automatycznie przekładana na nieuchronność wystąpienia tego zjawiska i aby nie uruchamiać mechanizmu naznaczania. Jest to problem aktualny i palący. Wprawdzie skala migracji wśród rodziców i opiekunów ulegnie okresowym fluktuacjom, zgodnie z cyklami koniunkturalnymi w gospodarce krajów przyjmujących. Wykształcenie i przygotowanie zawodowe wskazuje, że prawdopodobnie znajdują oni zatrudnienie w sektorach wrażliwych na zmiany koniunkturalne, jak np. budownictwie, prostych usługach itp. Niemniej nawet obniżenie intensywności oddziaływania czynników przyciągających nie pozostaje w bezpośrednim związku z czynnikami wypychającymi. Trudno oczekiwać, aby lokalne rynki pracy zaspokoiły potrzeby powracających migrantów, a zatem huśtawka najprawdopodobniej pozostanie w ruchu... Bibliografia Adamski, Franciszek Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Armistead, Lisa; Wierson, Michelle; Forehand, Rex Adolescents and Maternal Employment: Is it Harmful for a Young Adolescent to Have an Employed Mother? Journal of Early Adolescence, vol. 10, no 3, s Balcerzak-Paradowska, Bożena Wpływ okresowej migracji zarobkowej małżonka na warunki życia rodziny. Problemy Rodziny, nr 5, s