METODYKA OCENY RYZYKA UPRAWY ODMIAN ZMODYFIKOWANYCH GENETYCZNIE ODPORNYCH NA SZKODNIKI

Transkrypt

1 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 METODYKA OCENY RYZYKA UPRAWY ODMIAN ZMODYFIKOWANYCH GENETYCZNIE ODPORNYCH NA SZKODNIKI ZBIGNIEW T. DĄBROWSKI, JULIA GÓRECKA Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Katedra Entomologii Stosowanej Nowoursynowska 159, Warszawa zbigniew_dabrowski@sggw.pl juliag2@wp.pl I. WSTĘP W wielu krajach Europy, jak i w Polsce, uwolnienie do środowiska odmian roślin zmodyfikowanych genetycznie wywołuje emocjonalną reakcję wielu grup społecznych. Jednocześnie zarówno zwolennicy uprawy odmian genetycznie modyfikowanych (GM), jak i ich przeciwnicy zaznaczają, że niezbędne są obiektywne dane o ich wpływie na środowisko i zdrowie człowieka. Dlatego dla prowadzenia dialogu potrzebne jest prowadzenie badań wskazujących nie tylko na korzyści wynikające z uprawy odmian GM, ale i nad potencjalnymi niezamierzonymi oddziaływaniami (z ang. unintended effects ) na organizmy niedocelowe ( non-target organisms ), a powinny one opierać się na poprawnych metodykach. W USA, gdzie od wielu lat uprawia się odmiany GM na dużą skalę stwierdzono, że za postępem w wykorzystaniu biotechnologii, szczególnie przez firmy nasienne w hodowli odmian odpornych na stresy, nie podążały badania prowadzone przez niezależne instytucje finansowane ze środków publicznych. W oficjalnym stanowisku Amerykańskiego Towarzystwa Entomologicznego zawarte są postulaty, aby wprowadzenie do uprawy odmian GM posiadających właściwości owadobójcze, zostało poprzedzone dokładnymi badaniami, w celu zapewnienia pełnego bezpieczeństwa dla konsumentów i zminimalizowania ryzyka dla środowiska (ESA 2002). Jednocześnie zaznaczono, że odmiany GM pozwalają na zmniejszenie stosowania insektycydów o szerokim spektrum działania i na wprowadzenie biologicznych metod ochrony roślin. Wykorzystanie błędnej metodyki badań nad działaniem ubocznym odmian GM prowadziło w przeszłości do uzyskania spektakularnych wyników, chętnie podchwyconych przez prasę, ale dalsze prace prowadzone przez inne zespoły nie potwierdziły tych sensacyjnych informacji i nie cieszyły się zainteresowaniem mediów. Nie tylko przeciętni użytkownicy Internetu czerpiący informacje o GM ze stron grup ekologicznych, ale i poważni naukowcy, nadal cytują dane, że pyłek odmian GM powoduje znaczne straty w populacjach motyli.

2 Ocena ryzyka odmian GM 181 Dyrektywa UE 2001/18/EC dotycząca warunków wprowadzenia organizmów zmodyfikowanych genetycznie ( genetically modified organisms GMO) do środowiska jak i znowelizowana ustawa o GMO w Polsce, podaje tylko ogólne wskazówki o konieczności przeprowadzenia analizy ryzyka i monitoringu przy wprowadzaniu odmian GM do uprawy. Nie zawiera jednak szczegółowych wytycznych. W czasie międzynarodowych spotkań poświęconych tym zagadnieniom, zorganizowanych w ciągu ostatnich trzech lat, nie udało się jednak uzyskać jednomyślności przy wyborze metod, technik i gatunków, które powinny służyć jako wskaźnikowe. Rozbieżności co do zakresu badań były znaczne, od włączenia wszystkich organizmów ważnych w układach troficznych danej uprawy, do badania tylko kilku gatunków jako bio-indykatorów. Coraz częściej pojawia się również postulat, aby brać pod uwagę ekonomiczny aspekt tych badań, tak aby maksymalizacja zakresu badań była jednak konfrontowana z kosztami tych prac. II. ANALIZA DOŚWIADCZEŃ LOSEY A I WSP. (1999) W 1999 roku w Nature ukazał się artykuł informujący, że pyłek odmiany kukurydzy z genem z bakterii Bacillus thuringensis (Bt) naniesiony na liście trojeści tropikalnej (Asclepias curassavica) wpływał na: zmniejszenie intensywności żerowania młodych gąsienic motyla monarcha (Danaus plexippus), ich zwolniony rozwój i statystycznie istotnie wyższą śmiertelność (Losey i wsp. 1999). Jednak podjęte badania przeprowadzone przez inne grupy badawcze w USA jak i krytyczna analiza metodyki doświadczeń zespołu Losey a wykazała szereg nieścisłości: (a) podstawową rośliną żywicielską gąsienic monarcha jest powszechnie występujący gatunek trojeści amerykańskiej (Asclepias syriaca), a nie trojeści tropikalnej (A. curassavica); (b) obsypywano liście A. curassavica dowolną ilością pyłku pobranego z transgenicznej linii kukurydzy; (c) pobierano pyłek tylko z odmiany kukurydzy zawierającej cechę Bt 176, która istotnie wytwarzała znaczne ilości toksycznego białka Cry 1Ab w pyłku, w stosunku do innych transgenicznych odmian kukurydzy; (d) testy z młodymi gąsienicami prowadzono w warunkach braku wyboru pokarmu ( non-choice bioassay ); (e) odmiany kukurydzy z cechą Bt 176 były uprawiane tylko na znikomym obszarze 2% w stosunku do ogólnego areału upraw transgenicznych odmian kukurydzy; (f) w rejonie masowej uprawy kukurydzy w pasie środkowo-zachodnich stanów USA, tylko w stosunkowo krótkim okresie czasu pylenie kukurydzy nakłada się na okres żerowania gąsienic monarcha na roślinach żywicielskich; (g) dane podane przez Losey a i wsp. (1999) o zasięgu rozprzestrzeniania się pyłku kukurydzy z wiatrem na odległość 60 m, nie zostały potwierdzone przez grupy innych badaczy. Publikacja Losey a i wsp. (1999), pomimo że została przez media i grupy ekologiczne zbyt jednostronnie wykorzystana, zwróciła uwagę badaczy na konieczność opracowania poprawnej metodyki analizy ryzyka uwolnienia GM do środowiska. III. OCENA RYZYKA A MONITORING W wielu krajach Europy, nie tylko będącymi członkami Unii Europejskiej, podjęto w latach liczne badania nad niezamierzonymi oddziaływaniami odmian

3 182 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 transgenicznych na środowisko (Dąbrowski 2005). Badaniami objęto wpływ różnych odmian i linii kukurydzy, rzepaku i ziemniaków modyfikowanych genetycznie, z genami odporności na szkodniki, na wiele grup fitofagów (włącznie ze ślimakami), parazytoidów i drapieżców. Analizowano też wpływ tych odmian poprzez wydzieliny korzeniowe na organizmy glebowe, w tym mikroorganizmy (Buyer i Blackwood 2004; Delrio i wsp. 2004). Badania te prowadzono wykorzystując różną metodykę i techniki, uzyskując znaczne rozbieżności. Dlatego też celem powołania nowej grupy roboczej Międzynarodowej Organizacji Walki Biologicznej (International Organization for Biological Control IOBC) GMO w Integrowanej Uprawie Roślin ( GMOs in Integrated Plant Production ) w Pradze w 2003 roku było przedyskutowanie zakresu tych prac (Romeis i Bigler 2004). Jednak znaczne rozbieżności, co do zakresu projektów badawczych jak i stosowanych metod, zwróciły uwagę uczestników na konieczność standaryzacji i krytycznej analizy stosowanych dotychczas technik badawczych. Dyskusje te kontynuowano w czasie następnych warsztatów zorganizowanych przez: (a) Europejską Fundację Nauki (European Science Foundation ESF), Cambridge w 2004 (ESF 2004); (b) Międzynarodowe Towarzystwo Badań nad Biobezpieczeństwem (International Society for Biosafety Research ISBR) (ISBR 2004) i (c) przez grupę IOBC w Ileida, Katalonia w 2005 (IOBC 2005a). Wynikiem tych spotkań było zalecenie wyraźnego oddzielenia metodyki oceny ryzyka uwolnienia odmian transgenicznych do środowiska, od technik stosowanych w monitoringu oddziaływania tych odmian po wprowadzeniu ich do uprawy na różne elementy środowiska (Sanvido i wsp. 2005). Postuluje się, aby analizy związane z biobezpieczeństwem obejmowały badania nad jakościowymi związkami pomiędzy GM a potencjalnymi ich oddziaływaniami na inne ważne organizmy w agrocenozach. Wyrażenie zgody na uprawę GMO powinno się opierać na założonym minimalnym i akceptowanym poziomie ryzyka. Badania w tym zakresie powinno się prowadzić na dwóch poziomach: I-szy etap analizy ryzyka ( Tier I ) oparty o standardowe testy laboratoryjne; II-gi etap analizy ryzyka dla środowiska ( Tier 2 ) wykorzystanie roślin lub ich części i ograniczone uwolnienie na poletkach doświadczalnych. Trzeci etap analizy ryzyka obejmuje monitoring, już po uwolnieniu GMO do środowiska. Na tym etapie wyróżnia się dwie drogi postępowania: (a) ograniczenie się do analizy wybranych konkretnych przypadków (z ang. case-specific monitoring ); (b) ogólny monitoring zmian w środowisku, wywołanych wprowadzeniem GMO do uprawy. W tym artykule ograniczymy się do przedstawienia tylko dwóch pierwszych etapów. IV. KRYTERIA WYBORU BIO-INDYKATORÓW DLA OCENY RYZYKA Dotychczasowe doświadczenia wskazują, że przy ocenie ryzyka należy brać pod uwagę następujące czynniki: (a) testy laboratoryjne i szklarniowe powinny oddawać rzeczywiste mechanizmy oddziaływania produktu transgenu na wybrany gatunek; (b) wyboru gatunku jako bio-indykatora dokonać należy w oparciu o znajomość jego biologii i zachowania w odniesieniu do zmodyfikowanej rośliny i jej organu z ekspresją transgenu; (c) możliwości korzystania z metodyki i technik zalecanych przez inne grupy robocze IOBC, np.: Pestycydy a organizmy pożyteczne ( Pesticides and Beneficial Organi-

4 Ocena ryzyka odmian GM 183 sms ) (Vogt 2004; IOBC 2005b); (d) odniesienie analizy kosztów poszczególnych badań do statystycznie potwierdzonej wiarygodności uzyskanych wyników. Pierwsza grupa czynników odnosi się też do możliwości przenoszenia wyników badań uzyskanych w tym zakresie w USA i Kanadzie do warunków europejskich, zdania w tym zakresie są podzielone. Część badaczy uważa, że wyników tych nie można bezpośrednio odnosić do warunków w Europie ze względu na bardziej zróżnicowany krajobraz, większą zmienność flory i fauny w agrocenozach. Istnieją też zasadnicze różnice w systemach upraw i stosowanych praktykach produkcyjnych (Reuter i wsp. 2005). Przed wyborem metodyki oceny ryzyka należy rozważyć następujące zagadnienia: 1. Jakie kryteria należy stosować przy wyborze gatunku organizmu do testów związanych z oceną ryzyka? 2. Czy należy tylko oceniać bezpośrednie oddziaływanie produktu transgenu (np. toksycznego białka), czy też uwzględniać działania uboczne, np. wynikające z szerszych jakościowych powiązań pomiędzy GMO a gatunkiem szkodnika? 3. Czy należy w testach uwzględniać efekty związane z plejotropią (absolutnymi sprzężeniami cech) i innymi niezamierzonymi oddziaływaniami? 4. Czy należy przeprowadzać testy nad pośrednim oddziaływaniem GMO na parazytoidy i drapieżne stawonogi, pomimo że gatunki te nie są bezpośrednio narażone na działanie produktu transgenu? 5. Czy ostateczna analiza ryzyka wykonana przed wydaniem zgody na uwolnienie GMO powinna zawsze uwzględniać badania polowe, czy też można ograniczyć się tylko do systemu etapowego ( tiered-system ), adoptowanego z metodyki oceny chemicznych środków ochrony roślin (Romeis 2004; Hellmich i wsp. 2005; Rose 2005)? Wybór gatunku uznanego jako właściwy bio-indykator oddziaływań GMO na stawonogi jest nadal przedmiotem dyskusji. Postuluje się wzięcie pod uwagę następujących kryteriów: Znaczenie ekonomiczne/ekologiczne gatunku w układach troficznych w danej uprawie. Jednak dla wielu gatunków wrogów naturalnych, nawet ważnych szkodników, nie poznano dobrze ich roli w regulowaniu populacji fitofagów. Prawdopodobieństwo oddziaływania produktu transgenu poprzez konkretny organ rośliny na dany gatunek stawonoga. Wybór gatunków z różnych grup i rzędów. Znajomość fizjologicznego oddziaływania produktu transgenu na różne gatunki. Łatwość pozyskania i hodowli (Romeis 2004). Podkreśla się, że niezbędna jest wiedza o ekspresji toksycznego białka w różnych organach odmian GM ze względu na ich odmienny wpływ poprzez pokarm na gatunki fitofagów i organizmy pożyteczne. Szereg autorów wyraża wątpliwość, czy firmy biotechnologiczne udostępnią innym grupom badawczym szczegółową charakterystykę transgenicznej odmiany, pod kątem rozmieszczenia produktu transgenu w poszczególnych tkankach roślinnych. Również wątpliwości wywołuje wyeliminowanie niedocelowego gatunku stawonoga, przeciwko któremu nie działa toksyczne białko, ale gatunek ten spełnia ważna rolę w agrocenozie. Np. mszyce żerujące na zmodyfikowanej odmianie kukurydzy z genami Bt, będące pokarmem dla licznych wrogów naturalnych, stabilizujących dynamikę populacji innych gatunków fitofagów.

5 184 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 Również toczy się dyskusja nad ograniczeniem czy rozszerzeniem liczby gatunków uwzględnionych w tych testach. Uważa się, że podstawą wyboru powinna być znajomość oddziaływania danej toksyny na różne gatunki. Dla toksyn o szerokim spektrum działania (np. lecytyn) testy powinny uwzględniać szerszy zakres badanych gatunków niż dla produktów o specyficznym działaniu, jak w przypadku białek Bt na Lepidoptera. Tak więc dla odmian ziemniaków z białkiem Cry 3A toksycznych dla stonki ziemniaczanej, szczególną uwagę należałoby zwrócić na ich działanie na drapieżne chrząszcze. Ostatni warunek łatwość pozyskania i hodowli poszczególnych gatunków wykorzystywanych jako bio-indykatory nie jest argumentem naukowym, a technicznym. Wiele gatunków, na które produkt transgenu może oddziaływać, trudno hoduje się w sztucznych warunkach. Wykorzystanie populacji zebranych w warunkach polowych może nie zapewniać uzyskania powtarzalnych wyników. Szereg opublikowanych dotychczas wyników badań w wielu krajach Unii Europejskiej uzyskano wykorzystując gatunki z masowych hodowli. Wybór gatunku do oceny efektów niezamierzonych powinien uwzględniać różne oddziaływania produktu transgenu na organizmy niedocelowe: Efekty niezamierzone przewidywalne ( predictable unintended effects ), np. ze względu na specyfikę oddziaływania toksycznego białka Bt na gąsienice innych gatunków Lepidoptera, poza omacnicą prosowianką. Efekty niezamierzone nieprzewidziane ( unanticipated adverse effects ), m.in. gdy modyfikacja genetyczna wywołuje zmiany w innych procesach metabolicznych w roślinie. Postuluje się, aby dla oceny tych oddziaływań uwzględniać powiązania trójtroficzne: roślina fitofagi wrogowie naturalni. Szereg autorów poddało krytyce dotychczas stosowane kryteria (lub ich brak) przy wyborze gatunku do analizy ryzyka. Ich zdaniem testy laboratoryjne często nie oddawały rzeczywistej scenerii ekologicznej powiązań pomiędzy transgeniczną rośliną a wybranym gatunkiem stawonoga. Wrogom naturalnym nie oferowano możliwości wyboru pokarmu, ograniczonego do fitofagów żerujących na transgenicznej roślinie. W doświadczeniach laboratoryjnych z wielkim trudem udaje się odzwierciedlić warunki polowe, co nie pozwala na wyciągnięcie poprawnych wniosków (Steinbrecher i Vidal 2005). Jednak z drugiej strony testy laboratoryjne eliminują wiele zmiennych czynników działających na organizmy w warunkach polowych. Jednocześnie okazało się, że w szeregu doświadczeniach laboratoryjnych używano wrogów naturalnych pochodzących z trwałych sztucznych hodowli, co musiało wpływać na ich kondycję. V. TESTY STOSOWANE W BADANIACH NAD OCENĄ RYZYKA Coraz więcej autorów przychyla się do stosowania metodyki oceny toksycznego oddziaływania produktu transgenu na podstawie doświadczeń uzyskanych przez grupę roboczą IOBC Pestycydy i organizmy pożyteczne lub też stosowanych przy ocenie nowych substancji biologicznie czynnych środków ochrony roślin (IOBC 2004). Badania prowadzi się na dwóch poziomach: (a) badania laboratoryjne i (b) badania w izolatorach w szklarniach lub kamerach hodowlanych (fitotronach) (Dutton i wsp. 2004; Rose 2005; Hellmich i wsp. 2005).

6 Ocena ryzyka odmian GM 185 W badaniach laboratoryjnych stosowano następujące techniki: Podawanie produktu transgenu w diecie testowanego gatunku: poprzez membranę pozwalającą na pobieranie pokarmu płynnego; stałe sztuczne diety; wstrzykiwanie do ciała testowanego gatunku. Analizę najgorszego przypadku ( worse-case scenario ), przy podawaniu dawki wyższej 10-krotnie, w stosunku do naturalnego stężenia w roślinie. Zapewnienie standardów przy wykorzystaniu materiału roślinnego, zapewniającego znane stężenie produktu transgenu w różnych tkankach. Testy w izolatorach powinny mieć na celu określenie wpływu rośliny transgenicznej na: (a) parametry populacyjne wybranego gatunku stawonoga i (b) jego zachowanie się na roślinach trasgenicznych i ich form wyjściowych. Ilustracją postępowania według zasad logicznych sekwencji postępowania (z ang. logical framework ) jest tzw. drzewo decyzyjne zaproponowane przez Romeis a i wsp. (2006) dla oceny ryzyka oddziaływania odmian GM na wrogów naturalnych. VI. DYSKUSJA W roku 2005 areał upraw odmian zmodyfikowanych genetycznie (GM) wzrósł w świecie do 90 milionów ha w stosunku do 81 milionów w 2004 roku (James 2005). Poza Hiszpanią, która uprawia odmiany kukurydzy z genami Bt, odporne na uszkodzenia powodowane przez gąsienice drążące pędy i kolby (Ostrinia nubilalis i Sesamia nonagrioides) od 7-u lat ( ha w 2004 roku, a ha w 2005 roku), odmiany kukurydzy GM uprawiano w 2005 roku również w Czechach, Niemczech, Francji i Portugalii (Eizaguirre i wsp. 2005; James 2005). Wydaje się, że decydenci w tych krajach wzięli poważnie pod uwagę korzyści ekonomiczne wynikające z uprawy odmian GM odpornych na stresy jak i raporty przygotowane przez odpowiednie narodowe zespoły opracowujące analizę ryzyka dla środowiska. W tych krajach (jak również w niemal wszystkich innych krajach europejskich) prowadzono w ostatnich 5 lat intensywne prace badawcze, z reguły finansowane przez ministerstwa rolnictwa, nad oceną ekologicznego ryzyka oddziaływania odmian GM na wybrane elementy środowiska. W Niemczech Ministerstwo Nauki i Technologii (BM- BF) finansowało 110 projektów badawczych, dotyczących ekologicznych konsekwencji uwolnienia GMO do środowiska, o wartości 37 milionów DM w latach ; a w latach za 14 milionów EURO (Bartsch 2004). Problematyką biobezpieczeństwa uprawy odmian GM zajmowało się w krajach Unii Europejskiej w latach zespołów badawczych, a koszt tych badań wyniósł około 700 milionów EURO (EC 2001). Wyrażenie zgody na uprawę odmian kukurydzy z genami Bt, warunkujących odporność na szkodniki, przez Komisję Europejską, wskazuje na obiektywną ocenę korzyści ekonomicznych i ewentualnych oddziaływań na środowisko. Jeżeli chodzi o zasady przeprowadzenia oceny ryzyka uwolnienia do środowiska odmian o innych zmianach genetycznych, to pomimo uzyskania wielu wyników, nadal nie istnieje consensus co do zakresu prowadzenia badań w tym zakresie. Istnieją nadal zbyt duże rozbieżności pomiędzy zakresem sugerowanych badań przez różne grupy naukowców nad oceną ryzyka jak i monitoringiem oddziaływania GM na środowisko (Lipa 2000). Ze względu na dominującą opinię o stopniu ryzyka uprawy odmian GM, wyrażaną przez grupy ekologiczne, ale i wielu decydentów, w Polsce prowadzącą do

7 186 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 deklaracji o obszarach wolnych od GMO, wydaje się, że należy i w Polsce przeprowadzić obiektywną ocenę oddziaływania odmian GM na środowisko. Prace prowadzone w Katedrze Entomologii Stosowanej SGGW z budżetem brutto około EURO na lata nie są w stanie odpowiedzieć na wszystkie pytania dotyczące opracowania metodyki oceny ryzyka uwolnienia odmian GM do środowiska. Niskie nakłady na tego typu prace, przy aktywnym podejmowaniu decyzji przez samorządy w wielu województwach o wolnych obszarach od GMO w Polsce, należy odnieść do raportu Komisji Europejskiej Plany na przyszłość ( Plans for future ) (EC 2004). Autorami tego raportu jest 22 wybitnych europejskich naukowców (w tym prof. dr hab. A. Legocki), który stwierdza: Jeżeli Europa nie ma się znaleźć z tyłu za głównymi globalnymi konkurentami w tak decydujących obszarach jak innowacyjność i przyszły dobrobyt, z całą powagą należy rozważyć zarówno argumenty grup krytycznych jak i wspierających nowe technologie, w tym uprawę odmian GM odpornych na stresy (EC 2004). VII. LITERARUTA Bartsch Separation of risk assessment from risk management how science feeds decision making. 8th Intern. Symp. on the Biosafety of Genetically Modified Organisms, , Montpellier, France. International Society for Biosafety Research: Buyer J.S., Blackwood C.B The effect of Bt corn on soil and rhizoshere microbial communities. 8th Intern. Symp. on the Biosafety of Genetically Modified Organisms, , Montpellier, France. International Society for Biosafety Reseach: Dąbrowski Z.T Metodyka badań nad niezamierzonymi efektami oddziaływania odmian transgenicznych tolerujących herbicydy na faunę agrocenoz. Prog. Plant Protection/Post.Ochr. Roślin 45: Delrio G., Verdinelli M., Serra G Monitoring of pest and beneficial insect population in summer sown Bt maize. IOBC/WPRS Bull. 27 (3): Dutton A., Obrist L., D Alessandro M., Diener L., Müller M., Romeis J., Bigler F Tracking Bt-toxin in transgenic maize to assess the risks on non-target arthropods. IOBC/WPRS Bull. 27 (3): Eizaguirre M., Albajes R., Lopez C., Eras J., Baraibar B., Lumbierres B., Pons X Transgenic Bt maize: main results of a six year study on non target effects. Mat. Konf. Ecological impact of genetically modified organisms. Ileida, Spain, , IOBC/WPRS Bull., Universitat de Ileida, s. 42. European Commission (EC) Comprehensive review of the results of EC-supported research into the safety of genetically modified organisms European Commision (EC) Plants for the future: a European vision for plant genomics and biotechnology. Sixth Framework Programme, 23 ss. Entomological Society of America (ESA) ESA position statement on transgenic insectresistant crops: potential benefits and hazards. <http// /position_papers/gm_crops.htm> European Science Foundation (ESF) ESF Conference Measuring and monitoring the impact of GMOs, University of Cambridge, , 119 ss. Hellmich R.L., Prasifka J.R., Wolt J.D., Sears M.K A framework for evaluating possible nontarget effects of transgenic corn in the United States: standardizing laboratory tests. Mat. Konf. Ecological impact of genetically modified organisms. Ileida, Spain, , IOBC/WPRS Bull., Universitat de Ileida, s. 36.

8 Ocena ryzyka odmian GM 187 Hellmich R.L., Siegfried B.D Bt corn and the monarch butterfly: research update. s W Genetically Modified Organisms in Agriculture (G.C. Nelson, red.). Academic Press, San Diego, New York, Tokyo. International Organization of Biological Control (IOBC) 2005a. Ecological impact of genetically modified organisms. Ileida, Spain, , Universitat de Ileida, 112 ss. International Organization of Biological Control (IOBC) 2005b. Working Group Pesticides and beneficial organisms. Meeting, , Dębe near Warsaw, Poland, 33 ss. International Society for Biosafery Reseach (ISBR) th Intern. Symp. The biosafety of genetically modified organisms Montpellier, France, 330 ss. James Global status of commercialized biotech/gm crops: ISAAA Briefs No. 34, ISAAA, Ithaca, N.Y. < Lipa J.J Ocena ryzyka roślin transgenicznych i innych GMO w programie XIV Międzynarodowego Kongresu Ochrony Roślin (Jerozolima VII.1999 r.). Post. Nauk Roln. 1: Losey J.E., Rayor L.S., Carter M.E Transgenic pollen harms monarch larvae. Nature 399, s Reuter H., Menzel G., Breckling B GMO risk assessment categorisation according to the scale of ecological interaction. Mat. Konf. Ecological impact of genetically modified organisms. Ileida, Spain, , IOBC/WPRS Bull., Universitat de Ileida, s. 70. Romeis J Impact of GM crops on natural enemies. IOBC/WPRS Bull. 27 (3): Romeis J., Bigler F. (red.) Ecological impact of genetically modified organisms. IOBC/WPRS Bull. 27 (3), 215 ss. Romeis J., Meissle M., Bigler F Transgenic crops expressing Bacillus thuringensis toxins and biological control. Nat. Biotechnol. 24: Rose R.I Tier-based testing for potential effects of proteinaceous insecticidal plantincorporated protectants on non-target invertebrates in the context of regulatory risk assessments. Mat. Konf. Ecological impact of genetically modified organisms. Ileida, Spain, , IOBC/WPRS Bull., Universitat de Ileida, s. 32. Sanvido O., Widmer F., Winzeler M., Bigler F A conceptual framework for the design of environmental post-market monitoring of genetically modified plants. Mat. Konf. Ecological impact of genetically modified organisms. Ileida, Spain, , IOBC/WPRS Bull., Universitat de Ileida, s. 62. Sehnal F., Habuštová O., Spitzer L., Hussein H.M., Růžička V A biannual study on the environmental impact of Bt maize. IOBC/WPRS Bull. 27 (3): Steinbrecher I., Vidal S Impacts of Bt transgenes on further generations of parasitoids: problems and requirements. Mat. Konf. Ecological impact of genetically modified organisms. Ileida, Spain, , IOBC/WPRS Bull., Universitat de Ileida, s. 95. Vogt H. (red.) Pesticide and beneficial organisms. IOBC/WPRS Bull. 27 (6), 111 ss. Wraight C.L., Zangerl A.R., Carroll M.J., Berenbaum M.R Absence of toxicity of Bacillus thuringensis pollen to black swallowtails under field conditions. Proc. Nat. Acad. Sciences of the USA 97: ZBIGNIEW T. DĄBROWSKI, JULIA GÓRECKA METHODOLOGY OF RISK ASSESSMENT OF TRANSGENIC CROPS EXPRESSING INSECTICIDAL TOXINS SUMMARY Critical review of presentations, discussions and published reports in the proceedings of international conferences and workshops carried out during last three years (IOBC, EFS, ISBR) on

9 188 Progress in Plant Protection / Postępy w Ochronie Roślin, 46 (1) 2006 needs of standarized methodology and techniques used in the risk assessments has been summarized to show the involvement of government and research institutions of the majority of European countries to meet a public demand for more information on GM crops. The methodology developed by various groups of researchers in the USA and Europe on a tier approach has been presented in some details and the differences between risk assessment prior to releasing of GM cultivars and post release monitoring were emphasized. Key words: risk assessment, monitoring, GMO, unintended effects, non-target species