Omacnica prosowianka bez tajemnic

Transkrypt

1 Paweł Krystian Bereś Omacnica prosowianka bez tajemnic Kompendium wiedzy

2 Autor dr hab. inż. Paweł Krystian Bereś, prof. IOR PIB Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Terenowa Stacja Doświadczalna w Rzeszowie Zdjęcia Paweł K. Bereś, Christian Kiesner, Ireneusz Leśny, IWING Sp. z o.o. Recenzent: prof. dr hab. Marek Mrówczyński Instytut Ochrony Roślin PIB, Zakład Entomologii Redaktor prowadzący dr Agnieszka Czarnocka Korekta Tatiana Krajowska-Kukiel Opracowanie graficzne i techniczne, projekt okładki Beata Gałązka Rysunki Zbigniew Dziuban ISBN Wydanie I Copyright by HORTPRESS Sp. z o.o., Warszawa 2016 r. Kopiowanie lub powielanie w jakiejkolwiek innej formie bez pisemnej zgody wydawcy zabronione. Wydawca HORTPRESS Sp. z o.o. ul. Rakowiecka Warszawa tel Druk ArtDruk Zakład Poligraficzny ul. Napoleona 4, Kobyłka

3 spis treści SPIS TREŚCI Wstęp Opis gatunku Pochodzenie i występowanie omacnicy prosowianki w Polsce Rośliny żywicielskie Cykl rozwojowy szkodnika Zimowanie Przepoczwarczenie Wylot motyli z poczwarek Lot motyli na polu uprawnym Składanie jaj Wylęg gąsienic Występowanie gąsienic Objawy żerowania

4 Spis treści 6. Szkodliwość i straty w plonach Identyfikacja gatunku i uszkodzeń rośliny Monitorowanie występowania gatunku Izolator entomologiczny Pułapki z feromonem Pułapki świetlne Bezpośrednie obserwacje roślin Ocena szkodliwości Ustalanie terminów zwalczania Metody zwalczania Oddziaływanie czynników środowiska i wrogów naturalnych Metoda agrotechniczna Metoda hodowlana Próg ekonomicznej szkodliwości Metoda biologiczna Metoda chemiczna Metoda uprawy GMO Przydatne adresy stron internetowych Literatura

5 Wstęp Wstęp Szkodniki to jedna z ważniejszych grup agrofagów mogąca w istotny sposób zagrozić wielkości i jakości plonów roślin uprawnych bez względu na to, czy są to uprawy polowe, czy też prowadzone pod osłonami. Już na początku XXI wieku szacowano, że grupa ta może powodować straty w plonach różnych upraw osiągające średnio 11% w skali całego globu, przy czym największe w Azji, Afryce i Ameryce Południowej, zaś mniejsze w Europie czy Oceanii. W połączeniu z następstwami chorób bardzo często rozwijających się na skutek pojawienia się szkodników oraz negatywnym oddziaływaniem chwastów straty mogą wynosić ponad 30%, a niekiedy nawet powyżej 40% zbiorów. Spośród szkodników szczególnie ważną rolę w produkcji roślinnej odgrywają przedstawiciele gromady owadów (Insecta). Niemal połowa z dotychczas poznanych owadów to tzw. fitofagi, które odżywiają się tkankami i sokami roślinnymi, dlatego to one są obiektem specjalnego zainteresowania producentów rolnych. Chociaż Europa na skutek swojego położenia geograficznego nie jest aż tak bardzo narażona na negatywne oddziaływanie szkodników, jak na przykład Afryka, niemniej w każdym z jej krajów występują przedstawiciele tej grupy charakteryzujący się mniejszą bądź większą szkodliwością, której poziom zależy od gatunku uprawianej rośliny. W Polsce niemal każda uprawa jest atakowana przez przynajmniej jednego szkodnika o znaczeniu gospodarczym. Większość z nich to polifagi, czyli gatunki wielożerne. Przykładem rośliny coraz bardziej narażonej na inwazję szkodników jest kukurydza zwyczajna (Zea mays L.), zarówno paszowa (pastewna) zaliczana do roślin rolniczych, jak i cukrowa (Zea mays var. saccharata) należąca do warzyw. W ciągu ostatnich kilkunastu lat z mało znaczącej uprawy stała się ona, obok rzepaku i pszenicy ozimej, jedną z najważniejszych w Polsce. Powierzchnia jej zasiewów od 2012 roku przekracza milion hektarów, a całkowity potencjał produkcyjny tej rośliny szacuje się na co najmniej 2 mln hektarów. Rosnąca popularność kukurydzy wśród rolników wynika z jej wielu cech, jednak najważniejszą spośród nich jest wszechstronne wykorzystanie plonu w różnych gałęziach przemysłu począwszy od paszowego, przez spożywczy i farmaceutyczny, a na energetycznym skończywszy. Z kolei kukurydza cukrowa dopiero od kilku lat zaczyna być doceniana przez Polaków i choć areał jej zasiewów nie jest jeszcze imponujący (wg szacunków obejmuje 6 8 tys. ha), wykazuje tendencję do wzrostu. Wynika to głównie ze zmieniających się preferencji żywieniowych 7

6 wstęp społeczeństwa, które poszukuje produktów o niskiej kaloryczności, wysokiej wartości odżywczej i doskonałych walorach smakowych. Kukurydza cukrowa idealnie spełnia te kryteria, dlatego prognozuje się jej coraz większe znaczenie gospodarcze. Dla uprawiających kukurydzę rolników i ogrodników kluczem do sukcesu jest uzyskiwanie możliwie najwyższych plonów, o jak najlepszych parametrach jakościowych, w tym nieskażonych mikotoksynami. Sprostanie temu zadaniu nie jest łatwe, gdyż naturalnymi konkurentami w walce o plon są m.in. szkodniki. Już w latach 50. XX wieku w uprawach kukurydzy w okolicach Wrocławia żerowały 33 gatunki szkodników, a aktualnie ich liczba wzrosła do ponad 50, do czego w dużej mierze przyczyniły się: znaczący wzrost areału uprawy tej rośliny, intensyfikacja produkcji, stosowanie uproszczeń agrotechnicznych, wysiewanie odmian podatnych na uszkodzenie, trudności związane z ochroną wysokiego łanu, niedostateczny dobór środków ochrony roślin (w tym biopreparatów), a także korzystne warunki pogodowe do rozwoju wielu gatunków, od pewnego czasu sprzyjające zwłaszcza organizmom ciepłolubnym. Szkodnikiem atakującym kukurydzę niemal od początku jej uprawy jest omacnica prosowianka (Ostrinia nubilalis Hbn.) pochodzący z Azji Południowej, niewielki, ciepłolubny motyl nocny należący do gatunków wielożernych. Jego występowanie na ziemiach polskich datuje się od ponad 150 lat, natomiast na kukurydzy żeruje od przeszło 70 lat i jest najgroźniejszym zagrożeniem dla tej rośliny. Nie zmieniło się to nawet po rewolucji (zwłaszcza technologicznej), jaka dokonała się w polskim rolnictwie na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Niebagatelne i wciąż rosnące znaczenie gospodarcze omacnicy prosowianki w znacznym stopniu wynika z łatwości jej adaptacji do zmieniającego się środowiska, ale przede wszystkim jest uwarunkowane biologią gatunku, zwłaszcza jego dużą płodnością oraz specyfiką miejsc żerowania stadium szkodliwego. Już anglojęzyczna nazwa omacnicy prosowianki European corn borer, co w wolnym tłumaczeniu znaczy europejski świder kukurydzy wskazuje na sposób i miejsce żerowania gąsienic. Szkodnik, którego stadium szkodliwe większość życia spędza w tkankach roślin, gdzie jest mniej narażone na oddziaływanie warunków pogodowych, wrogów naturalnych czy też zabiegi ochrony roślin wykonywane przez człowieka, to bardzo trudny przeciwnik, o czym można się przekonać, obserwując plantacje kukurydzy silnie uszkodzone przez ten gatunek. Należy również pamiętać, że omacnica prosowianka to szkodnik wielożerny. Choć największe straty powoduje w uprawach kukurydzy, staje się także coraz większym zagrożeniem w innych uprawach, zwłaszcza chmielu (Humulus lupulus L.) oraz prosa (Panicum miliaceum L.). Ponadto zwiększa się liczba sygnałów informujących o uszkadzaniu przez ten gatunek kolejnych roślin, dotychczas przez niego w Polsce nieatakowanych. 8

7 wstęp Ponieważ omacnica prosowianka staje się coraz większym problemem dla polskiego rolnictwa, wychodząc naprzeciw oczekiwaniom praktyków, w Terenowej Stacji Doświadczalnej Instytutu Ochrony Roślin Państwowego Instytutu Badawczego w Rzeszowie we współpracy z wydawnictwem Hortpress przygotowano kompendium wiedzy o tym ważnym gospodarczo szkodniku. To jedyne tego typu opracowanie dostępne na krajowym rynku wydawniczym, w którym Czytelnik znajdzie wszystkie najważniejsze informacje dotyczące: występowania, biologii, szkodliwości oraz metod integrowanego zwalczania tego gatunku. Wiele spośród przedstawionych danych opiera się na wynikach badań prowadzonych przez autora w ramach jego zainteresowań naukowych. Choć publikacja jest skierowana głównie do plantatorów kukurydzy, liczne spośród prezentowanych tu treści, m.in. dotyczące biologii gatunku i terminów jego występowania, mają charakter uniwersalny, co pozwala na szersze wykorzystanie książki, np. przez producentów innych roślin, już zaatakowanych przez owada lub na których wkrótce się on pojawi. Paweł K. Bereś 10