Monteskiusza i konstytucjach Rzeszy Niemieckiej i Prus (Die Lehre Montesquieus von der Dreiteilung

Transkrypt

1 HIPPEL E R N ST VON - prawnik, filozof państwa i prawa, ur. 28 IX 1895 w Strasburgu, zm. 26 IX 1984 w Perscheid bei Oberwesel. Po zakończeniu I wojny światowej, w której brał udział jako ochotnik, studiował na uniwersytetach w Getyndze i Fryburgu Br., początkowo germanistykę, potem nauki prawne i polityczne. Doktorat uzyskał w 1921 na podstawie rozprawy dotyczącej zasady trójpodziału władzy w nauce 493

2 Monteskiusza i konstytucjach Rzeszy Niemieckiej i Prus (Die Lehre Montesquieus von der Dreiteilung der Gewalten und der Grad ihrer Verwirklichung in den Verfassungen des Deutschen Reichs von 1871 und 1919 und den Vefassungen des Preußischen Staates von 1850 und 1920). Po promocji podjął pracę jako asystent na uniwersytecie w Berlinie. Habilitował się w Heidelbergu w 1924 w zakresie prawa publicznego i filozofii prawa, podejmując problem ułomnych aktów prawnych wydawanych przez państwo - Untersuchungen zum. Problem des fehlerhaften Staatsakts. Beitrag zur Methode einer teleologischen Rechtsauslegung (wyd. B 1931, I9602). W 1929 zostal prof, nadzwyczajnym na uniwersytecie w Rostoku; w tym samym roku przeniósł się na uniwersytet w Królewcu, gdzie otrzymał stanowisko prof, zwyczajnego. W 1940 objął Katedrę Prawa Publicznego, Praw Narodów oraz Filozofii Prawa i Państwa na uniwersytecie w Kolonii, z którym pozostał związany do końca swej działalności zawodowej i naukowej. Najważniejsze dzieła H: Der Sinn des Staates und die Lehre von den Staatsformen bei Platon (Langensalza 1927); Einführung in die Rechtstheorie (B 1932, Mr 19554); Die Krise des Rechtsgedankens (Hl 1933); Mensch und Gemeinschaft (L 1935); Bacon und Goethe als Staatsdenker (Fr 1941); Rechtsgesetz und Naturgesetz (Hl 1942, T 19492); Künder der Humanität (Bo 1946); Gewaltenteilung im modernen Staate (Koblenz 1947); Von Wesen der Demokratie (Bo 1947); Geschichte der Staatsphilosophie in Hauptkapiteln (I II, Meisenheim am Glan , 19582); Der Rechtsgedanke in der Geschichte (D 1955); Staatsdenker der Antike (D 1957); Mechanisches und moralisches Rechtsdenken (Meisenheim 1959); Allgemeine Staatslehre (B 1963, 19672); Elementa des Naturrechts. Eine Einführung (B 1969); Das Kreuz der Wahrheit und die Rechtswissenschaft (Meisenheim am Glan 1973). Obok G. Küchenhoffa, uważany jest H. za głównego reprezentanta współczesnej niem. koncepcji prawa naturalnego rozwijanej przez myślicieli katolickich (spośród teologów do tego nurtu należą m.in. J. Messner, A. F. Utz, J. Fuchs, J. Funk czy G. M. Manser). Już w swojej pracy habilitacyjnej w centrum podjętej problematyki postawił odniesienie prawa pozytywnego do niezależnych od stanowienia wartości i norm. Zagadnienie to będzie powracało niemal we wszystkich jego późniejszych pracach. Należy do tych myślicieli, którzy po doświadczeniach II wojny światowej nie musieli w istotny sposób zmieniać swoich poglądów na państwo i prawo. O uznanie moralnych, niezależnych od władzy państwowej podstaw prawa dopominał się także m.in. w Einführung in die Rechtstheorie (część pierwszego wyd. została w 1932 skonfiskowana przez policję jako książka niebezpieczna i szkodliwa). W 1933 opublikował książkę pod znamiennym tytułem Die Krise des Rechtsgedankens (Kryzys myślenia prawnego); kryzys ten, jego zdaniem, nic przeminął wraz z upadkiem hitleryzmu. We wstępie do Allgemeine Staatslehre wyrażał nadzieję, że jego książka przyczyni się do przezwyciężenia kryzysu człowieczeństwa, kryzysu, którego skutki są szczególnie widoczne i niebezpieczne właśnie w dziedzinie tego, co związane jest z państwem i prawem stanowionym. Źródła współczesnego kryzysu pojmowania człowieczeństwa i związanego z nim kryzysu pojmowania państwa i prawa, leżą-zdaniem H.-w dominacji naturalistycznego, właściwego naukom szczegółowym, spojrzenia na świat i człowieka. Jednym z przejawów tego kryzysu jest (charakterystyczne dla skrajnego pozytywizmu prawniczego) uznanie suwerenności władzy (i stojącej za nią siły) wobec prawa, zamiast uznania suwerenności prawa wobec władzy i siły. Leżąca u podstaw pozytywizmu perspektywa naturalistyczna sprowadza człowieka jedynie do wymiaru horyzontalnego, za jedyny wzorzec bierze to, co daje się ująć w naukach empirycznych - niższą, biologiczną naturę ujmowaną w kategoriach ilościowych: człowiek to jedynie najwyższe ze zwierząt, a ludzkość - najwyższy z gatunków. W konsekwencji, na płaszczyźnie społecznej dochodzi do zapoznania wspólnoty i samego państwa, które zostaje sprowadzone do układu sil i interesów (G. Jellinek). Wyjście poza naturalizm pozwala na uwzględnienie wymiaru wertykalnego natury, przede wszystkim wyższej natury człowieka (zw. przez H. także naturą moralną ), a także - szerzej- wyższej natury świata (Ubernatur der Welt). Do wyższej natury człowieka należy m.in. godność, przysługująca każdemu niezależnie od stopnia rozwoju; jej istotę upatruje H. w byciu obrazem i podobieństwem Boga. Przy uwzględnieniu wymiaru wertykalnego ludzkość może być trakto- 494

3 wana jako całość mająca charakter moralny (ein moralisches Gesamt). Tak pojętej ludzkości nie da się zrozumieć jedynie jako sumy egoizmów, a państwa jako układu sił i interesów. Z owej wyższej natury człowieka i idei ludzkości wynikają postulaty, które dostarczają powszechnych wzorców i są powszechnie wiążące. Są to wieczne zasady prawdziwego człowieczeństwa (die ewigen Prinzipien wahren Menschentums). Zdaniem H., państwo jest ze swej istoty tworem moralnym i jako takie zobowiązane jest respektować człowieczeństwo i jego podstawowe zasady (cele), do których należą w pierwszym rzędzie: pokój, sprawiedliwość, prawda, moralność, humanitaryzm, wolność, zasada chleba powszedniego. Pierwszym elementem idei ludzkości jest pokój, zapewniający jedność ludzkości, jedność autentyczną - przeciwstawianą przez H. jedności pozornej, opartej na sile i strachu. Podstawą pokoju jest sprawiedliwość pojęta jako zasada materialna, a nie formalna, nakazująca brać pod uwagę nie samą literę prawa, ale wyższą naturę człowieka. Prawda jako zasada nieodłączna od człowieczeństwa, pojęta jest jako prawda o charakterze moralnym, gdyż dotyczy nie tylko informacji o faktach, ale także postulatów człowieczeństwa, które jako prawdziwe posiadają moc prawnie wiążącą. Zasada prawdy obejmuje także obowiązek przedstawiania faktów z punktu widzenia powszechnego, a nie partykularnego poszczególnych państw i narodów. Humanitaryzm to pewien stan idealny, będący celem do osiągnięcia dla całej ludzkości, stan oparty na wzajemnej odpowiedzialności człowieka za człowieka, na braterstwie. Wolność pojmowana jest jako konieczny warunek kształtowania siebie zgodnie z wymaganiami swej wyższej natury. Zasada chleba powszedniego obejmuje obowiązek zapewnienia - przy uwzględnieniu zasady pomocniczości - tego wszystkiego, co niezbędne zarówno dla zdrowia ciała, jak i duszy. Wszystkie te zasady znajdują ugruntowanie w prawie naturalnym, które zapewnia tym zasadom powszechny charakter i obowiązywalnośća tym samym także znaczenie prawne. Konstytucja i oparty na niej system prawny, które nie uznają za wiążące zasad człowieczeństwa, nie mają mocy prawnej. Swoje rozumienie prawa naturalnego przedstawił H. w sposób najpełniejszy w Elemente des Naturrechts. Eine Einführung. Również w tej pracy podkreśla ograniczenia naturalistycznego podejścia do problematyki prawa. W ujęciu naturalizmu można jedynie mówić o prawie naturalnym opartym na przemocy (das Naturrecht der Gewalt). Jest ono oparte na biologicznej, zwierzęcej naturze człowieka. Prawo to jedynie przymusza, a nie zobowiązuje, i jest w swej istocie przeciwieństwem prawdziwego prawa natury. Owo prawdziwe prawo natury, oparte na moralnej naturze człowieka, zobowiązuje - nie przymuszając. Prawo to ma charakter uniwersalny - pod adresem wszystkich ludzi stawia wymaganie uznania sprawiedliwości i opowiedzenia się za nią, także wówczas, gdy pociąga to za sobą uszczerbek dla własnych interesów. Sprawiedliwość wymaga, aby interesy innych cenić jak własne. Stąd akty sprawiedliwości są aktami bezinteresownymi, są zatem działaniami par excellence moralnymi. Uznanie prawa naturalnego oparte jest ostatecznie - konkluduje H. - na przyporządkowaniu do dobra i na gotowości opowiedzenia się za nim w czynach (na miłości). W poznawaniu prawa H. wyróżnia 3 zasadnicze poziomy. Pierwszy dotyczy tego, co faktyczne, co dane w doświadczeniu zewnętrznym, zatem i poznawalne w perspektywie naturalizmu; na tym poziomie można poznać prawo stanowione oparte na pewnych faktach społecznych, stąd dominuje tu socjologia. Na drugim poziome poznawane jest prawo jako system normatywny, poddający się analizie niezależnie od jego faktycznego urzeczywistnienia. Właściwą władzą poznającą jest tu rozum, pojęty - w klasycznym sensie - jako władza poznania dyskursywnego; dominują zaś analizy typu formalnego, dotyczące logicznej struktury norm (H. Kelsen). Jest to, zasadniczo rzecz biorąc, poziom teorii prawa. Poznanie na dwóch pierwszych poziomach nie pozwala jeszcze na odróżnienie dobra od zła, odróżnienie tego, co sprawiedliwe, od tego, co niesprawiedliwe. Trzeci poziom prawa i jego poznania, poziom idei prawa, znajduje się w sferze moralnego porządku świata, sferze tego, co samo w sobie zobowiązuje. Źródłem i centrum tej sfery może być tylko pradobro świata (das Urgute der Welt) - Bóg. Z punktu widzenia człowieka, prawo naturalne postrzegane jest nie tylko jako coś samo w sobie obowiązującego, ale jednocześnie i przede wszystkim postrzegane jest przez człowieka jako wyraz jego własnej wyższej istoty. Stąd prawo naturalne nie jest czymś narzuconym, zewnętrznym wobec człowieka. W prawie naturalnym znajduje 495

4 H ip p ia s z z E l id y wyraz także ludzkość pojęta jako całość moralna, jako braterska wspólnota. Prawo naturalne stanowi wzorzec i miarę wszelkiego ludzkiego prawodawstwa, zobowiązującego jedynie na tyle, na ile odniesione jest do porządku moralnego i prawa naturalnego. Do poznania prawa naturalnego nie wystarczy ani - pojęte naturalistycznie - doświadczenie zewnętrzne, dostarczające wiedzy o tym, co faktyczne, ani zdolność rozumowania pozwalająca ująć logiczne aspekty prawa. Prawo naturalne może być poznane jedynie przy udziale ludzkiego sumienia, w którym ujawniają się wymagania moralnego porządku świata i samej wyższej natury człowieka. Miejsce sumienia dostrzega H. w duszy i w sercu człowieka, a nie w głowie, symbolizującej zdolność rozumowania. Wymagania prawa naturalnego odnajduje człowiek w sobie, w swoim wnętrzu-objawiają się one w moralnym centrum jego istoty. Die Rechtswissenschaft der Gegenwart in Selbstdarstellungen, II, L 1925; G. Quadri, Lex aetem a, lex naturalis, lex positiva in Ernst von H., Rivista internazionale di filosofía del diritto 33 (1956), ; Staat, Recht, Kultur. Festgabe für E m st von H. zu seinem 70. Geburtstag, 28. Septem ber 1965, B o 1965, Goldbach 1995; G. Kohlmann, M. Kriele, E m st von H. ( Ą) zum Gedächtnis, K ö 1986; Deutsche biographische Enzyklopädie, Mn 1997, V 58. Marek Piechowiak 496

5 HIPPEL E R N ST VON - prawnik, filozof państwa i prawa, ur. 28 IX 1895 w Strasburgu, zm. 26 IX 1984 w Perscheid bei Oberwesel. Po zakończeniu I wojny światowej, w której brał udział jako ochotnik, studiował na uniwersytetach w Getyndze i Fryburgu Br., początkowo germanistykę, potem nauki prawne i polityczne. Doktorat uzyskał w 1921 na podstawie rozprawy dotyczącej zasady trójpodziału władzy w nauce 493

6 Monteskiusza i konstytucjach Rzeszy Niemieckiej i Prus (Die Lehre Montesquieus von der Dreiteilung der Gewalten und der Grad ihrer Verwirklichung in den Verfassungen des Deutschen Reichs von 1871 und 1919 und den Vefassungen des Preußischen Staates von 1850 und 1920). Po promocji podjął pracę jako asystent na uniwersytecie w Berlinie. Habilitował się w Heidelbergu w 1924 w zakresie prawa publicznego i filozofii prawa, podejmując problem ułomnych aktów prawnych wydawanych przez państwo - Untersuchungen zum. Problem des fehlerhaften Staatsakts. Beitrag zur Methode einer teleologischen Rechtsauslegung (wyd. B 1931, I9602). W 1929 zostal prof, nadzwyczajnym na uniwersytecie w Rostoku; w tym samym roku przeniósł się na uniwersytet w Królewcu, gdzie otrzymał stanowisko prof, zwyczajnego. W 1940 objął Katedrę Prawa Publicznego, Praw Narodów oraz Filozofii Prawa i Państwa na uniwersytecie w Kolonii, z którym pozostał związany do końca swej działalności zawodowej i naukowej. Najważniejsze dzieła H: Der Sinn des Staates und die Lehre von den Staatsformen bei Platon (Langensalza 1927); Einführung in die Rechtstheorie (B 1932, Mr 19554); Die Krise des Rechtsgedankens (Hl 1933); Mensch und Gemeinschaft (L 1935); Bacon und Goethe als Staatsdenker (Fr 1941); Rechtsgesetz und Naturgesetz (Hl 1942, T 19492); Künder der Humanität (Bo 1946); Gewaltenteilung im modernen Staate (Koblenz 1947); Von Wesen der Demokratie (Bo 1947); Geschichte der Staatsphilosophie in Hauptkapiteln (I II, Meisenheim am Glan , 19582); Der Rechtsgedanke in der Geschichte (D 1955); Staatsdenker der Antike (D 1957); Mechanisches und moralisches Rechtsdenken (Meisenheim 1959); Allgemeine Staatslehre (B 1963, 19672); Elementa des Naturrechts. Eine Einführung (B 1969); Das Kreuz der Wahrheit und die Rechtswissenschaft (Meisenheim am Glan 1973). Obok G. Küchenhoffa, uważany jest H. za głównego reprezentanta współczesnej niem. koncepcji prawa naturalnego rozwijanej przez myślicieli katolickich (spośród teologów do tego nurtu należą m.in. J. Messner, A. F. Utz, J. Fuchs, J. Funk czy G. M. Manser). Już w swojej pracy habilitacyjnej w centrum podjętej problematyki postawił odniesienie prawa pozytywnego do niezależnych od stanowienia wartości i norm. Zagadnienie to będzie powracało niemal we wszystkich jego późniejszych pracach. Należy do tych myślicieli, którzy po doświadczeniach II wojny światowej nie musieli w istotny sposób zmieniać swoich poglądów na państwo i prawo. O uznanie moralnych, niezależnych od władzy państwowej podstaw prawa dopominał się także m.in. w Einführung in die Rechtstheorie (część pierwszego wyd. została w 1932 skonfiskowana przez policję jako książka niebezpieczna i szkodliwa). W 1933 opublikował książkę pod znamiennym tytułem Die Krise des Rechtsgedankens (Kryzys myślenia prawnego); kryzys ten, jego zdaniem, nic przeminął wraz z upadkiem hitleryzmu. We wstępie do Allgemeine Staatslehre wyrażał nadzieję, że jego książka przyczyni się do przezwyciężenia kryzysu człowieczeństwa, kryzysu, którego skutki są szczególnie widoczne i niebezpieczne właśnie w dziedzinie tego, co związane jest z państwem i prawem stanowionym. Źródła współczesnego kryzysu pojmowania człowieczeństwa i związanego z nim kryzysu pojmowania państwa i prawa, leżą-zdaniem H.-w dominacji naturalistycznego, właściwego naukom szczegółowym, spojrzenia na świat i człowieka. Jednym z przejawów tego kryzysu jest (charakterystyczne dla skrajnego pozytywizmu prawniczego) uznanie suwerenności władzy (i stojącej za nią siły) wobec prawa, zamiast uznania suwerenności prawa wobec władzy i siły. Leżąca u podstaw pozytywizmu perspektywa naturalistyczna sprowadza człowieka jedynie do wymiaru horyzontalnego, za jedyny wzorzec bierze to, co daje się ująć w naukach empirycznych - niższą, biologiczną naturę ujmowaną w kategoriach ilościowych: człowiek to jedynie najwyższe ze zwierząt, a ludzkość - najwyższy z gatunków. W konsekwencji, na płaszczyźnie społecznej dochodzi do zapoznania wspólnoty i samego państwa, które zostaje sprowadzone do układu sil i interesów (G. Jellinek). Wyjście poza naturalizm pozwala na uwzględnienie wymiaru wertykalnego natury, przede wszystkim wyższej natury człowieka (zw. przez H. także naturą moralną ), a także - szerzej- wyższej natury świata (Ubernatur der Welt). Do wyższej natury człowieka należy m.in. godność, przysługująca każdemu niezależnie od stopnia rozwoju; jej istotę upatruje H. w byciu obrazem i podobieństwem Boga. Przy uwzględnieniu wymiaru wertykalnego ludzkość może być trakto- 494

7 wana jako całość mająca charakter moralny (ein moralisches Gesamt). Tak pojętej ludzkości nie da się zrozumieć jedynie jako sumy egoizmów, a państwa jako układu sił i interesów. Z owej wyższej natury człowieka i idei ludzkości wynikają postulaty, które dostarczają powszechnych wzorców i są powszechnie wiążące. Są to wieczne zasady prawdziwego człowieczeństwa (die ewigen Prinzipien wahren Menschentums). Zdaniem H., państwo jest ze swej istoty tworem moralnym i jako takie zobowiązane jest respektować człowieczeństwo i jego podstawowe zasady (cele), do których należą w pierwszym rzędzie: pokój, sprawiedliwość, prawda, moralność, humanitaryzm, wolność, zasada chleba powszedniego. Pierwszym elementem idei ludzkości jest pokój, zapewniający jedność ludzkości, jedność autentyczną - przeciwstawianą przez H. jedności pozornej, opartej na sile i strachu. Podstawą pokoju jest sprawiedliwość pojęta jako zasada materialna, a nie formalna, nakazująca brać pod uwagę nie samą literę prawa, ale wyższą naturę człowieka. Prawda jako zasada nieodłączna od człowieczeństwa, pojęta jest jako prawda o charakterze moralnym, gdyż dotyczy nie tylko informacji o faktach, ale także postulatów człowieczeństwa, które jako prawdziwe posiadają moc prawnie wiążącą. Zasada prawdy obejmuje także obowiązek przedstawiania faktów z punktu widzenia powszechnego, a nie partykularnego poszczególnych państw i narodów. Humanitaryzm to pewien stan idealny, będący celem do osiągnięcia dla całej ludzkości, stan oparty na wzajemnej odpowiedzialności człowieka za człowieka, na braterstwie. Wolność pojmowana jest jako konieczny warunek kształtowania siebie zgodnie z wymaganiami swej wyższej natury. Zasada chleba powszedniego obejmuje obowiązek zapewnienia - przy uwzględnieniu zasady pomocniczości - tego wszystkiego, co niezbędne zarówno dla zdrowia ciała, jak i duszy. Wszystkie te zasady znajdują ugruntowanie w prawie naturalnym, które zapewnia tym zasadom powszechny charakter i obowiązywalnośća tym samym także znaczenie prawne. Konstytucja i oparty na niej system prawny, które nie uznają za wiążące zasad człowieczeństwa, nie mają mocy prawnej. Swoje rozumienie prawa naturalnego przedstawił H. w sposób najpełniejszy w Elemente des Naturrechts. Eine Einführung. Również w tej pracy podkreśla ograniczenia naturalistycznego podejścia do problematyki prawa. W ujęciu naturalizmu można jedynie mówić o prawie naturalnym opartym na przemocy (das Naturrecht der Gewalt). Jest ono oparte na biologicznej, zwierzęcej naturze człowieka. Prawo to jedynie przymusza, a nie zobowiązuje, i jest w swej istocie przeciwieństwem prawdziwego prawa natury. Owo prawdziwe prawo natury, oparte na moralnej naturze człowieka, zobowiązuje - nie przymuszając. Prawo to ma charakter uniwersalny - pod adresem wszystkich ludzi stawia wymaganie uznania sprawiedliwości i opowiedzenia się za nią, także wówczas, gdy pociąga to za sobą uszczerbek dla własnych interesów. Sprawiedliwość wymaga, aby interesy innych cenić jak własne. Stąd akty sprawiedliwości są aktami bezinteresownymi, są zatem działaniami par excellence moralnymi. Uznanie prawa naturalnego oparte jest ostatecznie - konkluduje H. - na przyporządkowaniu do dobra i na gotowości opowiedzenia się za nim w czynach (na miłości). W poznawaniu prawa H. wyróżnia 3 zasadnicze poziomy. Pierwszy dotyczy tego, co faktyczne, co dane w doświadczeniu zewnętrznym, zatem i poznawalne w perspektywie naturalizmu; na tym poziomie można poznać prawo stanowione oparte na pewnych faktach społecznych, stąd dominuje tu socjologia. Na drugim poziome poznawane jest prawo jako system normatywny, poddający się analizie niezależnie od jego faktycznego urzeczywistnienia. Właściwą władzą poznającą jest tu rozum, pojęty - w klasycznym sensie - jako władza poznania dyskursywnego; dominują zaś analizy typu formalnego, dotyczące logicznej struktury norm (H. Kelsen). Jest to, zasadniczo rzecz biorąc, poziom teorii prawa. Poznanie na dwóch pierwszych poziomach nie pozwala jeszcze na odróżnienie dobra od zła, odróżnienie tego, co sprawiedliwe, od tego, co niesprawiedliwe. Trzeci poziom prawa i jego poznania, poziom idei prawa, znajduje się w sferze moralnego porządku świata, sferze tego, co samo w sobie zobowiązuje. Źródłem i centrum tej sfery może być tylko pradobro świata (das Urgute der Welt) - Bóg. Z punktu widzenia człowieka, prawo naturalne postrzegane jest nie tylko jako coś samo w sobie obowiązującego, ale jednocześnie i przede wszystkim postrzegane jest przez człowieka jako wyraz jego własnej wyższej istoty. Stąd prawo naturalne nie jest czymś narzuconym, zewnętrznym wobec człowieka. W prawie naturalnym znajduje 495

8 H ip p ia s z z E l id y wyraz także ludzkość pojęta jako całość moralna, jako braterska wspólnota. Prawo naturalne stanowi wzorzec i miarę wszelkiego ludzkiego prawodawstwa, zobowiązującego jedynie na tyle, na ile odniesione jest do porządku moralnego i prawa naturalnego. Do poznania prawa naturalnego nie wystarczy ani - pojęte naturalistycznie - doświadczenie zewnętrzne, dostarczające wiedzy o tym, co faktyczne, ani zdolność rozumowania pozwalająca ująć logiczne aspekty prawa. Prawo naturalne może być poznane jedynie przy udziale ludzkiego sumienia, w którym ujawniają się wymagania moralnego porządku świata i samej wyższej natury człowieka. Miejsce sumienia dostrzega H. w duszy i w sercu człowieka, a nie w głowie, symbolizującej zdolność rozumowania. Wymagania prawa naturalnego odnajduje człowiek w sobie, w swoim wnętrzu-objawiają się one w moralnym centrum jego istoty. Die Rechtswissenschaft der Gegenwart in Selbstdarstellungen, II, L 1925; G. Quadri, Lex aetem a, lex naturalis, lex positiva in Ernst von H., Rivista internazionale di filosofía del diritto 33 (1956), ; Staat, Recht, Kultur. Festgabe für E m st von H. zu seinem 70. Geburtstag, 28. Septem ber 1965, B o 1965, Goldbach 1995; G. Kohlmann, M. Kriele, E m st von H. ( Ą) zum Gedächtnis, K ö 1986; Deutsche biographische Enzyklopädie, Mn 1997, V 58. Marek Piechowiak 496

9 POWSZECHNA ENCYKLOPEDIA FILOZOFII 4 Go-Ig POLSKIE TOWARZYSTWO TOMASZA Z AKWINU LUBLIN 2003