Aksjologia i metaaksjologia prawa, a etyka i metaetyka obywatelska

Transkrypt

1 Aksjologia i metaaksjologia prawa, a etyka i metaetyka obywatelska Marek Piechowiak SWPS, Instytut Prawa w Poznaniu Uwagi wprowadzające etyka obywatelska jest etyką powinności, etyką obowiązku. Do jej istoty należy uznanie i przestrzeganie prawa. Państwo oparte na prawie musi wymagać respektowania tegoż prawa, a cnoty obywatelskie konstytuują się dzięki poczuciu lojalności i obowiązków wobec państwa Władysław Stróżewski, Etyka obywatelska - etyka obywatela w: Obywatel. Odrodzenie pojęcia, red. Barbara Markiewicz, Wydawnictwo IFiS PAN: Warszawa 1993, s

2 Uwagi wprowadzające Z drugiej strony etyka obywatela mówi, że obywatel ma prawo, a nawet więcej: obowiązek do zmiany praw, które uznał za niesłuszne, ma prawo zgłaszania nowych i poprawek do starych. Oto prawo i obowiązek obywatela, konstytuujące jego etykę, jako nie tylko przedmiotu, ale i podmiotu prawa. Podmiotu w sensie tego, kto bierze odpowiedzialność za obowiązywalność takiego a nie innego prawa. Etyka obywatelska to etyka obowiązku, etyka obywatela to etyka odpowiedzialności. W. Stróżewski, Etyka obywatelska - etyka obywatela, w: Obywatel. Odrodzenie pojęcia, red. B. Markiewicz, Warszawa 1993, s. 57. Problem Celem identyfikacja założeń dyskursu dotyczącego kształtu prawa zmiany regulacji obowiązujących, wprowadzenia nowych regulacji Poszukiwana jest argumentacja na podstawie obowiązującego prawa. Czy obowiązujące w Polsce prawo pozwala na identyfikację takich założeń? Poszanowanie obowiązującego prawa a argumentacja etyczna dotycząca kształtu regulacji prawnych. 2

3 Problem Aspekt materialny Czy wszystkie stanowiska etyczne są równoprawne z perspektywy obowiązującego prawa w dyskursie nad zmianą tego prawa z punktu widzenia pierwszej wartości celu porządku prawnego? dobro państwa czy dobro jednostki? Aspekt metaetyczny Czy wszystkie stanowiska metaetyczne są równoprawne z perspektywy obowiązującego prawa w dyskursie nad zmianą tego prawa? akognitywizm czy kognitywizm? AKSJOLOGIA METAAKSJOLOGIA Aksjologia w szerokim sensie obejmuje: Aksjologię: Co jest dobrem / wartością? Co jest dobre / wartościowe? Jakie wartości są uznane / zakładane w systemie prawa? Metaaksjologię Dlaczego coś jest dobrem / wartością? Dlaczego coś jest dobre / wartościowe? Jak dobro jest ugruntowane? Jak wartości są ugruntowane? Czym są wartości? (Jaki jest ich status ontologiczny?) 3

4 Wartość Stan rzeczy (realny, pomyślany, możliwy), który jest wyróżniony jako mający być realizowany. W dyskursie nad kształtem prawa w uzasadnianiu aksjoslogicznym norm, wartość występuję jako korelat ocen: wartością jest aprobowany stan rzeczy. Wartość pojmowana jest tu jako mówiąc językiem filozofii klsaycznej dobro być wartością-dobrem to być racją działania pomijany jest tu problem przejścia od ocen do dyrektyw działania w przypadku wartości prawnych sfomułowanie dyrektywy wymaga wskazania jej adresatów i okoliczności działania (sformułowanie hipotezy normy) Wartość Nie rozstrzyga się tu w punkcie wyjścia, czy dany stan rzeczy jest aprobowany, ponieważ jest wartością; czy jest wartością, ponieważ jest aprobowany? Korelatem problemu obiektywności wartości jest tu problem sposobu ugruntowania ocen ich charakteru poznawczego lub niepoznawczego; czy oceny są sądami, czy nie? 4

5 Aspekt materialny Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. Rozdział I Rzeczpospolita Art. 1. Rzeczpospolita Polska jest dobrem wspólnym wszystkich obywateli. Rozdział II Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela Artykuł 30 Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Pierwsza wartość pierwszy cel polskiego porządku konstytucyjnego Definicja dobra wspólnego Dobro wspólne to określana na płaszczyźnie wspólnoty politycznej suma warunków życia społecznego umożliwiających i ułatwiających integralny rozwój wszystkich członków wspólnoty politycznej i tworzonych przez nich społeczności, zasadniczym elementem tej sumy są prawa i obowiązki człowieka 5

6 Pierwsza wartość pierwszy cel polskiego porządku konstytucyjnego Definicja dobra wspólnego Krótko: Pierwszą wartością celem jest rozwój każdego człowieka żyjącego w danej wspólnocie politycznej Dobro człowieka jest racją nie tylko kształtu państwa (regulacji prawnych), ale i jego istnienia. Pierwsza wartość pierwszy cel polskiego porządku konstytucyjnego Konstytucyjna zasada dobra wspólnego Zasada dobra wspólnego to dyrektywa optymalizacyjna, adresowana przede wszystkim do władzy publicznej, nakazująca realizację tak pojętego dobra wspólnego. Pierwszeństwo mówiąc językiem W. Stróżewskiego etyki obywatela, który jest gospodarzem państwa. 6

7 Dobro wspólne a godność Jeśli dobro wspólne jest pierwszą wartością i pojęte jest w duchu tradycji klasycznej, to pierwszym celem porządku konstytucyjnego jest tworzenie społecznych warunków rozwoju każdego członka wspólnoty politycznej. Warunki te determinowane są przede wszystkim godnością. Art. 1 Konstytucji importuje godność z art. 30 do samej podstawy aksjologii Konstytucji. Dobro wspólne a godność Godność jest elementem struktury dobra wspólnego. Co więcej: Z aksjologicznego punktu widzenia, w tradycji klasycznej godność stanowi aksjologiczne uzasadnienie dla postulatu realizacji dobra wspólnego, które tworzone jest ze względu na jednostki. 7

8 Aspekt materialny - konkluzje Uprzywilejowane w dyskursie nad kształtem prawa są stanowiska typu personalistycznego, uznające człowieka za istotę obdarzoną godnością, zatem uznające człowieka za cel sam w sobie państwo jest jedynie środkiem służącym dobru człowieka [Godność jest wartością źródłową rozstrzygnięcie aksjologiczne dotyczące miejsca godności w systemie prawnym odpowiada uznaniu normy personalistycznej w etyce.] Aspekt metaetyczny / metaaksjologiczny Problem argumentacji na rzecz uznania określonych norm lub wartości Problem ugruntowania wartości stanowiących aksjologiczne uzasadnienie norm. Problem ugruntowania ocen będących korelatami tych wartości. Kognitywizm czy akognitywizm 8

9 Akognitywizm oceny nie są sądami oceny moralne / normy nie mogą mieć wartości logicznej: nie mogą być prawdziwe ani fałszywe oceny nie są rezultatem poznania oceny nie informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory nie mają obiektywnego przedmiotu dyskusja zmierza do uzgodnienia zasad współżycia konwencjonalizm procedury oparte są na zasadach konsensu, kompromisu i woli większości Kognitywizm oceny są sądami oceny moralne (wg niektórych także normy) mogą mieć wartość logiczną: mogą być prawdziwe lub fałszywe oceny są rezultatem poznania oceny informują o normatywnych walorach rzeczywistości spory mają swój przedmiot, są sporami merytorycznymi dyskusja zmierza do lepszego poznania przedmiotu sporu procedury modelowane są na wzór procedur poznawczych zasady kompromisu i woli większości albo nie są rozstrzygające, albo stanowią ultima ratio Konstytucja RP Preambuła (1) W trosce o byt i przyszłość naszej Ojczyzny, odzyskawszy w 1989 roku możliwość suwerennego i demokratycznego stanowienia o Jej losie, my, Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczypospolitej, 9

10 Konstytucja RP Preambuła (2) zarówno wierzący w Boga będącego źródłem ] prawdy, ] sprawiedliwości, ] dobra ] i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a te uniwersalne wartości wywodzący z innych źródeł, Konstytucja RP Preambuła (2a) - komentarz W projekcie przygotowanym przez Komisję Konstytucyjną Zgromadzenia Narodowego: zarówno wierzący w Boga będącego źródłem prawdy, sprawiedliwości, dobra i piękna, jak i nie podzielający tej wiary, a uznawane przez siebie wartości wywodzący z innych źródeł (podkr. MP) 10

11 Klasyczne korzenie uniwersalnych wartości konstytucyjnych CZĘŚCI DUSZY (Platon) CZĘŚCI PAŃSTWA (Platon DZIELNOŚCI CNOTY KARDYNALNE (Platon) TYPY AKTYWNOŚCI CZŁOWIEKA (Arystoteles) DZIEDZINY KULTURY DUCHOWEJ WARTOŚCI INTELEKT WOLA część bojowa UCZUCIA pożądanie CAŁOŚĆ DUSZY RZĄDZĄCY mędrcy, filozofowie POMOCNICY żołnierze, policja RZĄDZENI wytwórcy, groszoroby CAŁOŚĆ PAŃSTWA MĄDROŚĆ POZNANIE NAUKA PRAWDA MĘSTWO DZIAŁANIE MORALNOŚĆ DOBRO UMIARKOWANIE / ROZWAGA SPRAWIEDLIWOŚĆ WYTWARZANIE SZTUKA PIĘKNO RELIGIA ŚWIĘTOŚĆ Konstytucja RP Preambuła (2b) - komentarz Jak prawda w systemach wiedzy, tak sprawiedliwość jest pierwszą cnotą społecznych instytucji John Rawls, Teoria sprawiedliwości, przeł. M. Panufnik, J. Pasek i A. Romaniuk, Warszawa 1994, s

12 Konstytucja RP Preambuła (7) w poczuciu odpowiedzialności przed Bogiem lub przed własnym sumieniem, Konstytucja RP Preambuła (9) Wszystkich, którzy dla dobra Trzeciej Rzeczypospolitej tę Konstytucję będą stosowali, wzywamy, aby czynili to, dbając o zachowanie -] przyrodzonej godności człowieka, -] jego prawa do wolności -] i obowiązku solidarności z innymi, a poszanowanie tych zasad mieli za niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej Polskiej. 12

13 Konstytucja RP Rozdział II Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela Artykuł 30 Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. Metaaksjologia prawa a reguły dyskursu nad kształtem prawa Wyraźne wprost uznanie kognitywizmu aksjologicznego w odniesieniu do niektórych wartości konstytucyjnych i to wartości źródłowych będących źródłem innych. konsekwencje proceduralne! przede wszystkim miejsce zasad konsensu i kompromisu jako podstawy określania treści wartości konstytucyjnych 13

14 Kognitywizm a dwojakie ugruntowanie treści wartości Stojąc na stanowisku kognitywizmu, jasno należy odróżnić dwie kwestie: 1. Uznanie wartości logicznej ocen dotyczących treściowo określonych tanów rzeczy (wartości). [2. Uznanie, że treść stanów rzeczy ocenianych pozytywnie lub negatywnie ustalana jest jednoznacznie poprzez poznanie rzeczywistości] Przyjęcie rozstrzygnięcia nr 2 prowadzi do trudności wskazanych przez Isaiaha Berlina w jego krytyce wolności pozytywnej. W miejsce rozstrzygnięcia nr 2 można zasadnie przyjąć (pozostając kognitywistą, że treść wartości obejmuje elementy poznawalne i elementy ustalane w procedurach typowych dla akognitywizmu (przede wszystkim konsens i kompromis) Kognitywizm a dwojakie ugruntowanie treści wartości Kręgi zagadnień poddanych procedurom kognitywistycznym 1. ustalanie, czy określony stan rzeczy jest wartością 2. ustalanie treści wartości a. ustalanie granic między tym, co należy do dyskursu kognitywistycznego, a tym, co należy do dyskursu akognitywistycznego b. ustalanie obiektywnie ugruntowanych elementów treści wartości c. ustalanie, czy dana treść mogąca być treścią wartości moralnej powinna być także treścią wartości prawną UWAGA: nie są to kolejne kroki interakcja między wskazanymi elementami 14

15 Problem neutralności etycznej / światopoglądowej / konfesyjnej rozstrzygnięć aksjologicznych i metaaksjologicznych Neutralność genetyczna - brak pochodzenia z określonej doktryny etycznej / światopoglądu pewnego typu / określonej doktryny religijnej Neutralność korelacji - brak zbieżności z treścią określonej doktryny etycznej / światopoglądu pewnego typu / określonej doktryny religijnej Neutralność racji / neutralność argumentacyjna - sama przynależność do określonej doktryny etycznej / światopoglądu pewnego typu / określonej doktryny religijnej nie jest racją / argumentem na rzecz uznania danego rozstrzygnięcia Problem neutralności etycznej / światopoglądowej / konfesyjnej rozstrzygnięć aksjologicznych i metaaksjologicznych Dlaczego niedopuszczalny jest brak neutralność racji / neutralność argumentacyjna? problem legitymizacji aksjologicznej problem legitymizacji metaaksjologicznej rezygnacja z neutralności racji jest rezygnacją z kognitywistycznego uzasadniania treści wartości 15

16 Podsumowanie Argumentacja typu aksjologicznego (aksjologiczne uzasadnienie) kontestacji regulacji istniejących i wprowadzania nowych może się odbywać przy następujących typach zasadniczych założeń: I. Akceptacja materialnych rozstrzygnięć dotyczących pierwszej wartości pierwszego celu prawa + Akceptacja rozstrzygnięć metaaksjologicznych II. Brak akceptacji materialnych rozstrzygnięć dotyczących pierwszej wartości pierwszego celu prawa + Akceptacja rozstrzygnięć metaaksjologicznych Podsumowanie III. Akceptacja materialnych rozstrzygnięć dotyczących pierwszej wartości pierwszego celu prawa + Brak akceptacji rozstrzygnięć metaaksjologicznych IV. Brak akceptacji materialnych rozstrzygnięć dotyczących pierwszej wartości pierwszego celu prawa + Brak akceptacji rozstrzygnięć metaaksjologicznych 16

17 LEKTURY M. Piechowiak, W sprawie aksjologicznej spójności Konstytucji RP. Dobro wspólne czy godność człowieka?, w: Jednolitość aksjologiczna systemu prawa w rozwijających się państwach demokratycznych Europy, red. Stanisław Leszek Stadniczeńko, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego: Opole 2011, s M. Piechowiak, Konstytucyjna zasada dobra wspólnego w poszukiwaniu kontekstu interpretacji, w: Dobro wspólne. Problemy konstytucyjnoprawne i aksjologiczne, red. Waldemar Wołpiuk, Wyższa Szkoła Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej w Warszawie: Warszawa 2008, s LEKTURY M. Piechowiak, Dobro wspólne jako fundament polskiego porządku konstytucyjnego, Biuro Trybunału Konstytucyjnego: Warszawa 2012 (Tom XL; Monografie Konstytucyjne, nr 2), ss M. Piechowiak, Służebność państwa wobec człowieka i jego praw jako naczelna idea Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 roku osiągnięcie czy zadanie?, Przegląd Sejmowy 15 (2007) nr 4 (81), s