WIOSENNE KONCERTY. UCZYMY SIĘ SŁUCHAĆ I ROZUMIEĆ GŁOSY PTAKÓW

Transkrypt

1 WIOSENNE KONCERTY. UCZYMY SIĘ SŁUCHAĆ I ROZUMIEĆ GŁOSY PTAKÓW 9 CELE OGÓLNE: rozwijanie wrażliwości słuchowej rozwijanie pasji obserwowania zjawisk przyrodniczych zdobywanie umiejętności samodzielnego prowadzenia obserwacji przyrodniczych kształtowanie umiejętności służących zdobywaniu wiedzy kształtowanie umiejętności pracy zespołowej. CELE OPERACYJNE: Przewidywane osiągnięcia uczeń potrafi: prowadzić obserwacje ptaków, posługując się lornetką opowiedzieć o zasadach prowadzenia obserwacji ptaków skoncentrować się na bodźcach dźwiękowych rozpoznać głosy dwu lub więcej gatunków ptaków śpiewających opowiedzieć o rodzajach głosów wydawanych przez ptaki wyjaśnić znaczenie śpiewu ptaków porównać śpiew ptaka do innych dźwięków wymienić kilka gatunków ptaków, które poznał na zajęciach rozróżnić wybrany gatunek ptaka po cechach wyglądu opowiedzieć o zachowaniach ptaków związanych z budową gniazd dzielić się spostrzeżeniami z obserwacji umiejętnie pracować w grupie. ŚRODKI DYDAKTYCZNE: ptaki obserwowane w terenie lornetki kaseta lub płyta z głosami ptaków, odtwarzacz atlasy ptaków przybory do pisania materiały plastyczno-techniczne. Literatura dla nauczyciela: Markowski J., Wojciechowski Z., Janiszewski T., Vademecum obserwatora ptaków. PWN, Warszawa-Łódź Sokołowski J. Ptaki Polski. Wyd. Szkolne i Pedagogiczne Warszawa Sokołowski J. Ptaki ziem polskich. PWN, Warszawa Ptaki. Wyd. Arkady, seria Patrzę. Podziwiam. Poznaję. Warszawa Walasz K., Baran D. Ptaki materiały dla nauczycieli. MTO, Kraków Vasak P. Ptaki leśne. Wyd. Delta. 97

2 PRZEBIEG ZAJĘĆ. Etap wprowadzający 1. Rozmowa kierowana Co się dzieje w życiu ptaków kiedy przychodzi wiosna? (Zał. 1) 2. Zabawa ruchowa Wiosna w życiu ptaków uczniowie naśladują wiosenne ożywienie ptaków. 3. Rozmowa kierowana Po czym rozpoznać ptaka? Nauczyciel przypomina zajęcia Pomagamy ptakom przetrwać zimę. Uczniowie przypominają, jakie ptaki obserwowali w karmniku i po czym je rozpoznawali. Nauczyciel przypina na tablicy ilustracje ptaków, które śpiewają latem. Etap realizacji 1. Ćwiczenia muzyczno słuchowe w klasie: a) Rozpoznajemy swoich znajomych po głosie Wszyscy uczniowie zawiązują sobie oczy i zachowują całkowitą ciszę. Nauczyciel podchodzi do wybranej osoby i dotyka jej ramienia. Dotknięty uczeń wypowiada dowolne zdanie, a pozostali mają odgadnąć czyj to głos. Po tym ćwiczeniu nauczyciel tłumaczy, że w świecie zwierząt głos jest bardzo ważnym sposobem wzajemnego rozpoznawania i wymiany informacji. Przyroda jest pełna różnorodnych dźwięków, które człowiek może rozróżniać i odczytywać z nich interesujące informacje. b) Uczymy się słuchać ptasich piosenek Słuchanie głosów ptaków z kasety lub płyty w dwóch etapach: słuchanie ścieżki dźwiękowej, w której głosy ptaków są skomponowane z muzyką instrumentalną lub takiej, w której głosy wielu ptaków nakładają się. Po wysłuchaniu nauczyciel wprowadza porównanie wiosennych głosów lasu do orkiestry, która składa się z wielu instrumentów. Po uważnym wysłuchaniu można rozróżnić poszczególne instrumenty. Tak samo jest z ptasią orkiestrą. Słuchanie głosów wybranych ptaków z kasety lub płyty, nagranych pojedynczo. Głos jednego gatunku należy włączyć kilkakrotnie. Zadaniem uczniów jest uważne wysłuchanie fragmentów ptasiej piosenki i opisać śpiew, odpowiadając na pytania, np.: Smutny czy wesoły? Wolny czy szybki? Wysoki czy niski? Czy można wyróżnić powtarzające się zwrotki? Czy początek śpiewu różni się od zakończenia? Z jakim instrumentem kojarzy się ten głos, z jakim innym dźwiękiem? c) Próbujemy zrozumieć i naśladować ptasie głosy (Zał. 7) Ćwiczenie jest próbą interpretacji ptasich głosów, rozwija wyobraźnię i pomaga w zapamiętaniu głosów ptaków. W zależności od możliwości uczniów można wybrać jeden lub więcej z poniższych wariantów ćwiczenia: próba tłumaczenia ptasiego głosu na sylaby; uczniowie odpowiadają na pytanie 98

3 Jakie sylaby słyszą w głosie ptaka? (np.: tur-, dir-, cir-, szyr-, der, dek, oj- i inne). W zależności od indywidualnej wrażliwości słuchowej i subiektywnych skojarzeń każdy uczeń może słyszeć coś innego próba naśladowania rytmu, melodii, wysokości tonów przy pomocy jednej z wybranych sylab interpretacja słowna, czyli tworzenie krótkich zdań, które można wyrecytować, wyklaskać w rytmie śpiewu wybranego ptaka. 2. Zajęcia terenowe. Należy przeprowadzić podczas wycieczki do lasu albo do parku, sadu, ogrodu czy niewielkiego zagajnika w pobliżu szkoły. Jeśli obserwacje uda się wykonać w pobliżu szkoły, dzieci uświadomią sobie, że ptaki żyją obok nas, w bardzo bliskim sąsiedztwie. Ćwiczenia: a) Ile dźwięków słyszysz? Liczymy śpiewające ptaki klasa I a Szkoła Podstawowa nr 1 w Mszanie Dolnej wychowawczyni Maria Szczypka Po przyjściu na miejsce zajęć, uczniowie nakładają czapki-niemówki i słuchają przez 2 3 minuty głosów otoczenia. Zadaniem jest zapamiętać i wymienić ile różnych dźwięków wpadło do naszych uszu i jakie to były dźwięki (np. szum wiatru, brzeczęczenie owadów, śpiewy ptaków ile różnych śpiewów itd.). b) Ile ptaków słyszysz? Uczniowie koncentrują się na słuchaniu głosów ptaków i starają się policzyć ile różnych głosów słyszą oraz wskazać, z jakiego kierunku one dochodzą. W ptasiej orkiestrze próbują wskazać głosy, które słyszeli w klasie na nagraniach. c) Obserwujemy ptasich śpiewaków Uczniowie wraz z nauczycielem, kierując się słuchem, próbują zlokalizować ptaka, który 99

4 znajduje się najbliżej. Prowadzą obserwację, używając lornetki. Na podstawie obserwacji odpowiadają na pytania: Jakie cechy ubarwienia ptaka są widoczne? Czy widzieli go na ilustracji na zajęciach w klasie? Czy słyszeli jego śpiew z nagrania? Jaki to ptak? Obserwujemy ptasich śpiewaków klasa I Szkoła Podstawowa nr 6 w Nowym Targu wychowawczyni Lidia Król Etap podsumowujący 1. Wypełnianie karty pracy. Pokoloruj ubranka ptaków i opisz jak śpiewają. 2. Dodatkowe propozycje ćwiczeń podsumowujących: a) konkurs na najlepszego obserwatora ptaków. Uczniowie zgłaszają się na ochotnika i w oparciu o wcześniejsze ćwiczenia opisują wygląd ptaka i jego śpiew, a pozostali odgadują o jakiego ptaka chodzi. b) konkurs na najlepszego tłumacza ptasiego języka. Uczniowie recytują własne interpretacje słowne głosów ptaków, zachowując tonację, rytm, natężenie i tempo śpiewu wybranych gatunków, a pozostali odgadują o jakiego ptaka chodzi. ZAŁĄCZNIKI: Nr 1 Dlaczego ptaki śpiewają? Nr 2 Wiosenne koncerty tablica nr 22 Nr 3 Wiosenne koncerty tablica nr 23 Nr 4 Jak obserwować ptaki? Nr 5 Przystosowania ptaków do życia w różnych środowiskach Nr 6 Życie rodzinne ptaków Nr 7 CD audio z głosami ptaków Nr 8 Karta pracy dla ucznia. 100

5 Załącznik 1. DLACZEGO PTAKI ŚPIEWAJĄ? Wszystkie zwierzęta mają własny język, którym się porozumiewają: wyrażają swój nastrój zadowolenie, radość, strach, agresję, przyjaźń itp. i informują o tym przedstawicieli własnego gatunku, a czasami również inne zwierzęta. Ptaki wyrażają się przede wszystkim głosem, ale również postawą ciała, ruchami głowy, skrzydeł, stroszeniem piór itp. Najwspanialszymi śpiewakami są drobne ptaki wróblowate małe niepozornie ubarwione ptaszki, które rzadko mamy okazję obserwować, ponieważ kryją się w zaroślach, albo wśród liści wysokich drzew. Ich drobne postacie trudno zauważyć, jednak głośny śpiew rozlega się na znaczną odległość przez całą wiosnę. Do wyjątków należy strzyżyk, któremu zdarza się śpiewać nawet zimą. Piękne, melodyjne dźwięki są dziełem wyłącznie samców. W ten sposób informują rywali o zajęciu terytorium i wyznaczają jego granice. Jakość śpiewu decyduje również o zdobyciu względów samiczki. Kiedy samiczka zdecydowała się na zawarcie związku małżeńskiego i wysiaduje jaja, jej partner nadal śpiewa pilnując swego terytorium lęgowego. Zarówno samce, jak i samice wydają wiele innych dźwięków, które zwiemy wabiącymi lub ostrzegawczymi. Głos wabiący jest informacją o aktywności ptaka, często w ten sposób komunikuje się para lub grupa osobników, które wspólnie żerują lub podróżują. W odróżnieniu od pieśni głosy wabiące składają się z jednej do dwóch sylab, są krótkie i zazwyczaj znacznie cichsze. Głosy ostrzegawcze spełniają bardzo ważną rolę. Ich ostre brzmienie informuje o niebezpieczeństwie, związanym z obecnością drapieżnika. Są więc sygnałem do ucieczki lub ataku, bywają też zrozumiałe dla przedstawicieli innych gatunków. Jak słuchać, by rozpoznać Ptasie pieśni mają swoje melodie i zazwyczaj składają się z całej zwrotki lub kilku powtarzających się zwrotów. Wsłuchując się w ptasi śpiew można określić jego ton (wysoki lub niski), tempo, barwę. Uważne wsłuchiwanie się może budzić różne skojarzenia: z brzmieniem instrumentów muzycznych, z dźwiękami spotykanymi na co dzień (np. z nakręcaniem budzika, brzęczeniem pęku kluczy itp.). Największą aktywność głosową wykazują ptaki wczesnym rankiem po przebudzeniu oraz wieczorem tuż po zachodzie słońca. Głosy ptaków są ich cechą charakterystyczną. Piosenka każdego gatunku ma swą własną strukturę melodyczną, wyróżnia się określonym tonem, tempem śpiewu, wiązaniem i powtarzaniem zwrotek, akcentowaniem początku i końca. Dla ludzkiego ucha głosy samców danego gatunku brzmią identycznie, jednak w ptasim świecie każdy osobnik wyróżnia się indywidualną interpretacją pieśni. W sposobie śpiewania kryje się też tajemnica atrakcyjności samców dla samic, które w wyborze partnera kierują się m.in. jakością jego śpiewu. Głosy ptaków, przy odrobinie wyobraźni, można tłumaczyć na sylaby, słowa lub całe zdania. Takiej interpretacji dokonywali ludzie, kiedy ich życie było ściślej związane z rytmem przyrody. I tak np. już w XIX wieku ludowe tłumaczenie głosu trznadla 101

6 brzmiało: Nie będzie suchej kobyle niiic lub Nie będzie chudemu cielęciu niiic. Odczyt ten był związany bezpośrednio z obserwacją przyrody. Najtrudniejszym do przeżycia okresem roku był tzw. przednówek przełom zimy i wiosny, kiedy zimowe zapasy są już wyczerpane, a nowych zasobów jeszcze nie ma. Trznadel to ptak, który zimuje u nas, a swą charakterystyczną śpiewkę rozpoczyna kiedy przednówek się kończy. Ludzie uważali, że trznadel zwiastując wiosnę ogłasza początek lepszych czasów dla zwierząt gospodarskich, które przeżyły zimę i przednówek. W naszych parkach i ogrodach, wśród osiedlowych zadrzewień najpiękniejsze melodie są dziełem zięby, kosa, pokrzewki czarnołbistej i rudzika. Te ptaki najłatwiej możemy rozróżnić po cechach wyglądu i głosie. Dlatego proponujemy aby właśnie one były przedmiotem zajęć. Są to zarazem gatunki powszechnie występujące w różnych typach lasów, parkach, ogrodach, również w miastach. Możliwość ich obserwacji jest więc najbardziej prawdopodobna. W zależności od możliwości uczniów zajęcia możemy poświęcić tylko jednemu, dwóm albo wszystkim czterem opisanym ptakom. Zięba zamieszkuje całą Europę, północno-zachodnią Afrykę oraz Azję. W umiarkowanej strefie klimatycznej często zimuje w pobliżu terenów lęgowych. Dlatego od jesieni do wiosny możemy ją obserwować na terenach otwartych, gdzie poszukuje nasion roślin. Często przylatuje też do karmników i ludzkich gospodarstw. Ptaki odbywające lęgi na północnych obszarach swego areału migrują jesienią na południe. W sezonie wiosenno-letnim głównym pokarmem zięby są owady zbierane z ziemi oraz z gałęzi drzew. Gniazdo w kształcie ściętej kuli znajduje się na gałęzi drzewa. Zbudowane jest misternie ze źdźbeł traw, korzonków i mchów. Z zewnątrz jest zamaskowane porostami i pajęczyną, a w środku wyścielone włosiem i piórami. Jajeczka o jasnej (niebieskawej lub brązowawej) barwie mają nieliczne ciemnobrązowe plamki podobne do wypalonych zapałką dziurek. Młode są karmione owadami. Śpiew samca należy do najczęściej słyszanych i bardzo melodyjnych ptasich pieśni. Krótka, mocno brzmiąca zwrotka, (o niezbyt wysokim tonie) posiada ludową interpretację: czekaj, czekaj, coś zrobiła, a widzisz?. Ponadto zięba wydaje krótkie głosy wabiące pink, pink oraz ostre irrr, irrr. W upierzeniu samca wyraźnie zaznacza się popielata barwa głowy oraz rdzawo-różowa pierś i brzuch. Zarówno u samca jak u skromnie ubarwionej samiczki rozpoznawczą cechą jest biała, szeroka pręga na skrzydłach, widoczna w spoczynku i podczas lotu oraz zielonkawy kuper. Kos jest jednym z najwcześniej wiosną śpiewających ptaków. Ubarwienie samca jest jednolicie czarne. Charakterystyczną cechą jest jaskrawy żółto-pomarańczowy dziób oraz żółta obwódka oka. Samica jest brązowa. Śpiew kosa brzmi uroczyście, jego głęboki poważny ton przypomina flety, a według niektórych ornitologów kos wygrywa na organach pieśni kościelne. Oprócz pięknego melodyjnego śpiewu samca często można usłyszeć krótkie ostrzegawcze dźwięki, które wydaje przestraszony ptak ukrywając się w zaroślach. Wiosną żywi się głównie bezkręgowcami zbieranymi z powierzchni ziemi lub wyciąganymi z gleby. Latem, w sadach i ogrodach lubi obdziobywać owoce. Miejskie kosy zazwyczaj spędzają zimę u nas, natomiast leśne migrują w rejon śródziemnomorski. Gniazdo kosa ma postać koszyka uwitego z korzonków i źdźbeł, a w środku wyle- 102

7 pionego ziemią. Jaja są zielonkawe lub niebieskawe z licznymi drobnymi plamkami. Ich niebieskie skorupki często możemy znaleźć w parkowych alejkach. Rudzik, podobnie jak wyżej opisane gatunki zamieszkuje różne typy siedlisk. Preferuje jednak zadrzewienia z obfitym runem i podszytem. Dorosłego ptaka łatwo zauważyć, gdyż wśród zarośli widoczny jest jego jaskrawy rdzawo-pomarańczowy kolor upierzenia od czoła, aż po pierś. Brzuszek jest jasno szary prawie biały, a wierzch ciała brązowy. Samiec i samica są ubarwione jednakowo. Szczególny wyraz nadają rudzikowi duże wyraziste oczy. Gniazdo zakłada na ziemi, ukryte w mchu, pod korzeniami lub gęstymi gałązkami. Zbudowane jest z materiału roślinnego, a wyścielone włosiem i piórami. Jaja są kremowo białe z bladymi rdzawymi lub gliniastymi plamkami. Pokarm w postaci bezkręgowców zbiera głównie na ziemi. Głos rudzika jest melancholijny, śpiew jakby niedokończony, a tempo wolne. Zaczyna się wysokimi tonami i przechodzi w opadające trele o trochę rozżalonym brzmieniu. Pieśń rudzika można usłyszeć od wczesnego ranka, aż do późnego wieczora, gdy większość ptaków już zamilkła. Pokrzewka czarnołbista wyróżnia się piękną piosenką o wysokich fletowych tonach. Jest to drobny, smukły ptaszek o ubarwieniu szarym z nieco ciemniejszymi skrzydłami. Cechą rozpoznawczą jest czapeczka u samca czarna, u samicy brązowa. Stąd druga nazwa gatunku pokrzewka kapturka. O ile śpiew kosa można porównać do poważnego brzmienia organów grających kościelne pieśni, o tyle śpiew kapturki przypomina wysokie flety o sopranowym tonie. Ten wysoki, dźwięczny głos można usłyszeć przez cały dzień. Jak wszystkie pokrzewki gnieździ się nisko nad ziemią w zaroślach i żywopłotach. Gniazdo zbudowane jest z suchych źdźbeł. Jajka o barwie żółtawo-zielonkawej z drobnymi, szarymi plamkami i chmurkami. Opisana interpretacja głosów ptaków może nie przemawiać do każdej słuchającej osoby, ponieważ jak wyżej wspomniano wrażliwość słuchowa i sposób kojarzenia jest cechą indywidualną. Podany opis wskazuje na jakie elementy śpiewu zwracać uwagę. Pomoże też w znalezieniu własnej interpretacji. W początkowej fazie nauki rozróżniania ptasich głosów najlepiej korzystać z pomocy osoby doświadczonej w tej dziedzinie. Wielu jest ornitologów amatorów, którzy chętnie takiej pomocy udzielają. 103

8 Załącznik 2. WIOSENNE KONCERTY tablica nr

9 Załącznik 3. WIOSENNE KONCERTY tablica nr

10 Załącznik 4. JAK OBSERWOWAĆ PTAKI? Ptaki to ogromna i różnorodna grupa zwierząt, które przystosowały się do życia w rozmaitych środowiskach. Na świecie żyje ponad 8500 gatunków, a w naszym kraju można zaobserwować ponad 430 gatunków. Większość prowadzi skryty tryb życia w trudno dostępnych dla nas środowiskach. Możemy je poznawać przez filmy przyrodnicze i książki. Jest też wiele ptaków, żyjących w bliskim sąsiedztwie człowieka. Ich tryb życia jest równie interesujący, a obserwacja i poznawanie w naturalnym środowisku może uczniom dostarczyć wielu wspaniałych przeżyć i odkryć. Jak obserwować ptaki? Obserwacja ptaków w terenie wymaga oswojenia się z lornetką oraz wyrobienia kilku nawyków. Na co zwrócić uwagę: wielkość jej określenie, może dla początkującego obserwatora sprawić pewną trudność, zwłaszcza z dużej odległości; dlatego wielkość najlepiej opisać porównując do innych znanych ptaków, np. ptak wielkości wróbla lub mniejszy, ptak wielkości gołębia itp.; Szpak Trznadel Zięba Gąsiorek Sikora modra Trzciniak Świstunka Kopciuszek Pokrzewka Drozd śpiewak 106

11 stopniowany zaokrąglony klinowaty wcięty widełkowaty równościęty Kształty ogonów u ptaków sylwetka by określić sylwetkę trzeba zwrócić uwagę na kształt, wielkość i proporcje poszczególnych części ciała: dzioba, głowy, szyi, ogona oraz zarys tułowia i długość nóg; w locie ważną cechą jest kształt i proporcje skrzydeł oraz ogona; postawa obserwując sylwetkę ptaka, warto też zwrócić uwagę na jego postawę, która może być spionizowana (np. dzięcioły, pełzacze, sowy, drapieżne) lub pozioma (pokrzewki); ubarwienie mimo ogromnej różnorodności wyglądu ptaków, przy opisie cech ubarwienia stosuje się uniwersalny system nazewnictwa, który pokazują poniższe rysunki. Ubarwienie najbardziej przyciąga uwagę obserwatora, ale z dużej odległości i w zmiennych warunkach oświetlenia może być trudne do opisania. Dlatego najpierw trzeba zwrócić uwagę na najwyraźniejsze plamy barwne (w jakiej okolicy ciała 107

12 wierch głowy (ciemię) czoło szczęka górna grzbiet szczęka (żuchwa) dolna pokrywy nadogonowe kuper gardło pokrywy uszne pierś ogon (sterówki) pokrywy podogonowe lotki skok brzuch brew pasek ciemieniowy pasek oczny plamka uszna policzek śliniak i jakiego są kształtu i wielkości). Jeśli mamy możliwość dłuższej obserwacji, można podjąć próbę zanalizowania układu barw od głowy do ogona; głos rozpoznawanie ptaków tylko na podstawie głosów może być początkowo trudne, dlatego najlepiej jest zwrócić uwagę na głos ptaka, którego obserwujemy przez lornetkę; zachowanie i sposób poruszania to cechy, które dopełnią całości obserwacji. Miejsce w którym widzimy ptaka oraz sposób poruszania się są dla wielu gatunków bardzo charakterystyczne (np. ruchy ogona lub całego ciała). 108

13 Załącznik 5. PRZYSTOSOWANIA PTAKÓW DO ŻYCIA W RÓŻNYCH ŚRODOWISKACH Na ziemi. Wśród ptaków są takie, które większość życia spędzają na ziemi. Należą do nich kuraki: kuropatwa, bażant i przepiórka zasiedlające tereny otwarte łąki i pola uprawne oraz głuszec, cietrzew i jarząbek związane z biotopami leśnymi. Ptaki, których życie koncentruje się na ziemi są stosunkowo ciężkie, mają masywną budowę i słabo latają. Wyrazem ich przystosowania do naziemnego trybu życia są krótkie, masywne nogi, silnie umięśnione, umożliwiające szybki bieg. Ptaki te żerują głównie na ziemi, ich mocne i krótkie palce służą do wygrzebywania pokarmu z wierzchniej warstwy gleby. Dodatkowo, palce są zaopatrzone po bokach w płaskie listewki, dzięki którym nie zapadają się w śnieg. Dziób kuraków jest krótki, mocny i dość uniwersalny służy do zjadania różnorodnego pokarmu: owadów, drobnych kręgowców oraz nasion, owoców i zielonych części roślin, często wygrzebywanych z ziemi. Na ziemi poszukują pokarmu też mniejsze ptaki śpiewające, które gnieżdżą się na drzewach np. drozdy. Te jednak nie grzebią, a jedynie przerzucają ściółkę dziobem, chwytając ślimaki, pierścienice i owady. Na ziemi żerują też często łuszczaki poszukujące rozrzuconych nasion. Wśród drzew i krzewów. W koronach drzew żeruje i gnieździ się wiele drobnych gatunków ptaków śpiewających: sikory, mysikróliki, pierwiosnki, a nieco niżej wśród krzewów pokrzewki, rudziki, strzyżyki. Ich cienkie nogi o chwytnych palcach służą mocnemu trzymaniu się gałęzi, a cienkie, krótkie i dość ostre dzioby, działają jak pęsetki do zbierania owadów i pajęczaków. Szczególną specjalizację do nadrzewnego trybu życia osiągnęły dzięcioły, kowaliki i pełzacze. Ptaki te większość życia spędzają na drzewach tu zdobywają pożywienie i zakładają gniazda. Bardzo sprawnie biegają po pionowych pniach i po spodniej stronie poziomych konarów. Tę umiejętność zawdzięczają budowie nóg są one krótkie i mocne, a dość długie palce są zaopatrzone w ostre, haczykowate pazury. Na ziemi ptaki te poruszają się skacząc. Kowalik i pełzacz wydobywają owady, jaja i ich larwy ze szczelin kory. Specjalizacja dzięcioła jest jeszcze większa. Jego prosty, dłutowaty dziób jest bardzo mocny i służy drążeniu otworów w korze i drewnie. Owady, ich jaja i larwy dzięcioł wyciąga przy pomocy niezwykle długiego języka, który zaczyna się w nosie (dzięcioł oddycha więc tylko jednym nozdrzem) i oplata czaszkę dwoma pętlami. Język jest lepki i zakończony zadziorami, na które nabijają się owady. Utrzymanie się na pniu podczas kucia ułatwia dzięciołowi ułożenie palców dwa są skierowane do przodu, a dwa do tyłu, dodatkową podporę stanowią krótkie, sztywne pióra ogonowe. 109

14 W powietrzu. Wiele gatunków ptaków zdobywa pokarm wyłącznie w locie. Jaskółki, jerzyki i lelki chwytają owady dzięki szczególnie szerokiej paszczy, która działa jak siatka na motyle. Muchołówki, kopciuszek oraz pliszki obserwują otoczenie, zrywają się i również chwytają w locie owady. Duże ptaki drapieżne atakują z powietrza swoje ofiary, znajdujące się w powietrzu, na ziemi, albo na powierzchni wody. Mocne nogi, szpony i ostry dziób pozwalają jednocześnie chwycić i zabić ofiarę. Orzeł przedni, jastrząb, krogulec, błotniak stosują na przemian lot aktywny i szybowcowy, a zdobycz chwytają na ziemi lub wśród drzew. Sokoły (kobuz, sokół wędrowny) polujące na inne ptaki, atakują i zabijają je w locie, uderzając szponami z wielką siłą i szybkością. Pospolity sokół pustułka oraz myszołów żywią się gryzoniami, które wypatrują z wysoka zawisając lotem trzepoczącym Ptaki środowiska leśnego i polnego. 1 muchołówka białoszyja, 2 drozd śpiewak, 3 puszczyk zwyczajny, 4 kukułka, 5 dzięcioł czarny, 6 rudzik, 7 krogulec, 8 kos, 9 kowalik, 10 zięba, 11 mysikrólik, 12 sosnówka, 13 sójka, 14 kwiczoł, 15 trznadel, 16 bażant, 17 kuropatwa, 18 pustułka, 19 skowronek polny, 20 myszołów zwyczajny, 21 pliszka żółta, (wg M. Keppert, 2002). W terenach podmokłych i wodnych. Obszary wodno-błotne są środowiskiem szczególnie bogatym w gatunki ptaków. W miejscach o grząskim mule lub pokrytych cienką warstwą wody żerują ptaki brodzące o dziobach średniej długości krwawodziób i batalion, na nieco głębszej wodzie rycyki i kuliki, które mogą zanurzyć dziób na 15 cm. Tam, gdzie woda jest głęboka na kilkadziesiąt centymetrów, żerują ptaki brodzące o bardzo długich nogach np. czaple czatują na ryby, płazy, owady. W przybrzeżnych zaroślach żyją wodniki, kokoszki wodne, których długie palce umożliwiają poruszanie się po grząskim bagnie. W terenach przybrzeżnych żerują ptaki siewkowate, których dziób jest przystosowany do wydobywania bezkręgowców (skorupiaki, mięczaki, pierścienice) z kleistego mułu. Nieco dalej od wody, w suchszych miejscach, żerują i gniazdują siewki i sieweczki, które udeptując muł, zmuszają bezkręgowce do wyjścia na powierzchnie, ich krótkie dzioby służą do zbierania pokarmu z powierzchni ziemi. 110

15 Wiele ptaków żeruje w głębokiej wodzie. Z powierzchni wody lub z dna na niewielkiej głębokości zbierają pokarm kaczki pływające i łabędzie. Nie potrafią one nurkować, a tylko zanurzają pod wodę szyję i przednią część ciała. Kaczki nurkujące czyli grążyce oraz nury i perkozy nurkują aż do dna i przeszukują toń wodną, łapiąc ryby, owady wodne i ich larwy. Niektóre ptaki potrafią się unosić na powierzchni wody, ale nie pływają aktywnie np. mewy i rybitwy. Są one zbyt lekkie, by aktywnie zanurkować, wbijają się więc w wodę, chwytając ryby pod powierzchnią, lecz są szybko wypychane z powrotem. Ptaki, których życie jest ściśle związane z wodą mają wiele specyficznych przystosowań: pióra nasycone substancją tłuszczową z gruczołu kuprowego nie przemakają lub mokną znacznie wolniej niż u ptaków lądowych silnie rozwinięta warstwa podskórnego tłuszczu oraz gęsty puch chronią przed zimnem i amortyzują uderzenie przy lądowaniu na powierzchni wody tułów bocznie spłaszczony, wydłużona klatka piersiowa nadają ciału opływowy kształt, zmniejszający opór wody w czasie nurkowania mocne nogi, działające jak wiosła, przesunięte ku tyłowi ciała, skrócone kości udowe, a wydłużone kości podudzia, palce spięte błoną pławną lub zaopatrzone w boczne listewki ( płatki ). Umiejętność nurkowania wymaga innych przystosowań niż lot. Ptak latający musi być lekki, a nurkujący ciężki, dlatego ptaki nurkujące są słabymi lotnikami. Większość gatunków nurkuje na głębokość kilku kilkunastu metrów i może przebywać pod wodą ok. 1,5 2 min. Najgłębiej nurkują kormorany (do 40 m) oraz nury (50 m) Ptaki środowisk wodnych i podmokłych. 1 derkacz, 2 czajka, 3 żuraw, 4 błotniak stawowy, 5 sieweczka rzeczna, 6 krwawodziób, 7 batalion, 8 kulik wielki, 9 czapla siwa, 10 kaczka krzyżówka, 11 łabędź niemy, 12 czernica, 13 perkoz dwuczuby, 14 łyska, 15 trzcinak, 16 kokoszka wodna, 17 bąk, 18 potrzos, 19 kormoran, 20 rybitwa rzeczna, 21 rybołów, (wg M. Keppert, 2002). 111

16 Na szczególną uwagę zasługuje pluszcz jedyny pływający przedstawiciel ptaków wróblowatych. Zamieszkuje doliny górskich potoków, nurkuje w ich nurcie, poszukując pożywienia w postaci drobnych bezkręgowców. Jego krótkie, zaokrąglone skrzydła pracują pod wodą jak wiosła. Szczególnie ciekawe jest, że ten drobny ptak chodzi i biega po dnie. Czernica Pełzacz leśny Rybołów Jerzyk Perkoz Łyska Szczygieł Dzięcioł duży Bażant Mewa trójpalczasta (wg M. Keppert, 2002) 112

17 Budowa nogi, a środowisko i tryb życia ptaka. Tylna kończyna ptaka jest zbudowana z takich samych elementów jak u pozostałych kręgowców kość udowa, kości podudzia, kości stopy i palców. Większość ptaków ma 4 palce, niektóre mają 3 (dzięcioł trójpalczasty, mewa trójpalczasta) lub dwa (strusie). Wygląd ptasich nóg wynika z różnic w proporcjach długości poszczególnych części oraz innego ułożenia mięśni. Część nogi, którą widzimy u ptaków jako szczególnie długą i wysmukłą to kość skokowa (śródstopie). Kości podudzia i ud są stosunkowo krótkie i opierzone. Taka budowa kończyn jest jednym z przystosowań do lotu. Im nogi są dłuższe, tym start do lotu jest sprawniejszy, dłużej trwa prostowanie nóg, podczas którego ciało uzyskuje przyspieszenie. Do sprawnego startu potrzeba, aby stopy były jak najlżejsze, dlatego mięśnie nóg są skrócone i znajdują się w górnej części podudzia i w udzie. Ponadto długie nogi zmniejszają ryzyko zaczepienia o ziemię lub rośliny w czasie startu i lądowania. Obserwując nogi ptaków możemy domyśleć się ich trybu życia. Te, które większość życia spędzają w powietrzu i rzadko lądują jak jerzyki, mają słabe nogi, chodzą z trudem. Stopy dzięciołów pomagają zakotwiczyć się w czasie kucia, uzbrojone nogi drapieżców służą do chwytania i zabijania. Gęste miękkie upierzenie nóg sowy tłumi szum lotu. Ptaki żerujące w miejscach podmokłych i grząskich, nie zapadają się dzięki długim palcom i listewkom. Łapy z błoną pławną służą do pływania i jako hamulce hydrodynamiczne podczas lądowania na wodzie. 113

18 Załącznik 6. ŻYCIE RODZINNE PTAKÓW Jak ptaki budują gniazda? Gniazdo to miejsce składania jaj i wychowu piskląt, u nielicznych gatunków również miejsce noclegu lub schronienia np. u sroki, strzyżyka lub dzięcioła. Wiele gatunków ptaków buduje misterne konstrukcje, inne składają jaja bezpośrednio na ziemi lub skałach, albo budują gniazda bardzo proste wręcz niedbałe. Niektóre zajmują gniazda innych gatunków. Lokalizacja i konstrukcja, sposób umieszczenia i materiał budulcowy są charakterystyczne dla gatunku. Gniazdo może być zbudowane z jednej, dwu lub trzech warstw. W trójwarstwowym wyróżnia się: warstwa zewnętrzna: zbudowana z dość dużych i masywnych elementów np. z grubych gałązek warstwa środkowa wykonana z różnych materiałów, na ogół delikatniejszych, może być z gliny lub z ziemi zmieszanej z materiałem roślinnym i śliną warstwa wewnętrzna (wyściółka) zwykle z miękkich i delikatnych materiałów jak pióra i sierść. warstwa środkowa wyściółka warstwa zewnętrzna Ze względu na lokalizację i sposób mocowania mówimy o kilku typach gniazd. Gniazda ukryte nadziemne znajdują się w głębokich dziuplach wykutych przez dzięcioły lub powstałych w wyniku próchnienia pnia, a także w budkach lęgowych. Sowy i dzięcioły nie wyścielają wnętrza dziupli żadnym dodatkowym materiałem. Mniejsze dziuplaki jak sikory, kowaliki, szpaki wyścielają wnętrze dziupli miękką wyściółką. Nieliczne w naszej faunie gatunki żołny, jaskółki brzegówki, zimorodki składają jaja w norach ziemnych. Takie gniazda nazywamy ukrytymi podziemnymi. 114

19 Gniazda półodkryte znajdują się w płytkich dziuplach o szerokim otworze, w szczelinach skał i wnękach budynków, pod nawisami brzegów. Są one starannie wysłane. Tak budują: muchołówka szara, kopciuszek, pliszka siwa i górska, pleszka. ukryte półodkryte odkryte (wg M. Keppert, 2002) Zdecydowana większość naszych ptaków buduje gniazda odkryte na drzewach (przy pniu, w rozwidleniach gałęzi), na krzewach, wśród traw, roślinności zielnej i wodnej lub na ziemi. Gniazda odkryte są niezwykle różnorodne. Wśród nich wyróżniają się kuliste konstrukcje remiza, raniuszka, strzyżyka, pierwiosnka i piecuszka. Są to gniazda zamknięte, z malutkim otworem wejściowym. Większość ptaków buduje gniazda odkryte, otwarte w kształcie czary. Są one narażone na działanie drapieżników. Dlatego decydujące znaczenie ma ich odpowiednie zamaskowanie. Efekt maskowania ptaki uzyskują głównie przez zastosowanie odpowiedniego materiału budulcowego, identycznego z bezpośrednim otoczeniem np. gniazdo uwite wśród źdźbeł traw składa się z trawy. Gniazdo zięby umieszczone na konarze pokrytym porostami, na zewnątrz składa się z tychże porostów. Kilka interesujących szczegółów. Szczególnie misterne gniazda budują remiz i raniuszek. Pierwszy z wymienionych wije konstrukcje w kształcie woreczka z delikatnego materiału roślinnego, wiszącego na końcu cienkiej wiotkiej gałązki. Dzięki temu, gniazdo jest zabezpieczone przed drapieżnikami. Wyjątkowo skomplikowaną konstrukcję tworzy też raniuszek. Jego gniazdo wykonane jest z pajęczyny, włosia i mchu, wewnątrz wyścielone mnóstwem delikatnych piórek, a na zewnątrz zamaskowane kawałkami kory i porostów. Nie wisi ono jak u remiza, lecz jest sztywno umocowane między dwoma gałązkami. 115

20 przy pniu (kos) w gęstwinie gałązek (piegża) w końcu gałązek (dzwoniec) między pionowymi łodygami (trzciniak) na końcu gałązki (zięba) (wg M. Keppert, 2002) Dość łatwe do rozpoznania są gniazda drozdów. Ściany zewnętrzne zbudowane są z suchych traw, liści, cienkich gałązek i korzonków. Charakterystyczna jest ich wewnętrzna wylepa z próchna (u śpiewaka) lub z ziemi (u kosa i kwiczoła) zmieszanych ze śliną. Ile jaj może być w gnieździe? Liczba jaj składanych w jednym lęgu jest charakterystyczna dla gatunku. Są ptaki składające zawsze tylko jedno jajo np. gadożer. U innych lęg składa się z kilku do kilkunastu jajek np. u sikor i kaczek. U kuropatwy może być nawet 20 jaj. U niektórych ptaków liczba jaj jest stała np. u siewkowców zawsze 4, u gołębi zawsze 2. Wśród naszej krajowej awifauny największe jaja składa łabędź, a na świecie struś afrykański. Te największe mają zarazem najgrubszą skorupę, gdyż ciężkie ptaki mogłyby je zgnieść. Stosunkowo grube skorupy mają też jaja składane bezpośrednio na twardym podłożu np. na ziemi lub skałach. 116

21 Czy wszystkie jaja mają kształt jajowaty? U ptaków składających dużą liczbę jaj np. kaczek i gęsi są one najczęściej równobiegunowe. Taki kształt ułatwia obracanie jaj lub ich wtaczanie gdy wypadną z gniazda. Sowy i wiele ptaków drapieżnych oraz zimorodki i żołny mają jaja prawie okrągłe. Rola tego kształtu nie jest dokładnie poznana, być może w słabo wykształconym gnieździe liczą się ich właściwości toczące. Jaja siewkowców mają kształt gruszkowaty z wyraźnie zaostrzonym jednym końcem (małym biegunem) i rozdętym dużym biegunem. W gniazdach siewkowców zawsze są 4 jaja zwrócone szpiczastym biegunem do środka w ten sposób tworzą one zarys koła, dzięki któremu ich łączna powierzchnia jest mniej narażona na utratę ciepła. Dla siewkowców jest to bardzo ważne, ponieważ ptaki te w sytuacji zagrożenia zlatują z gniazda, by odpędzić lub odciągnąć wroga. W tym czasie jaja są narażone na ochłodzenie. kuliste owalne jajowate gruszkowate Jak długo trwa wysiadywanie jaj? Okres inkubacji jaj zależy od grupy systematycznej ptaków. Ogólna zasada jest taka, że im większy ptak tym dłuższy okres wysiadywania. Ptaki zbliżone rozmiarami do wróbla wysiadują ok. 2 tygodni, u nieco większych gatunków wielkości kawki wysiadywanie trwa ok. 3 tygodnie. Bardzo krótko wysiadują dzięcioły, pisklęta kukułki klują się już po dniach, by wyprzedzić pisklęta gospodarza. Dlaczego jedne jaja są białe, a inne kolorowe? Jaja pozbawione barwników lub z niewielką ich ilością składają ptaki, których gniazda są ukryte, półodkryte lub odkryte zamknięte. Dzięki konstrukcji gniazda są one w niewielkim stopniu narażone na presje drapieżników. Białe jaja składają np.: dzięcioły, zimorodek, żołna, brzegówka i remiz. Jaja jednobarwne składają szpak, pleszka, dudek i białorzytka. Jaja jednobarwne z drobnym plamkowaniem w kształcie wianuszka: sikory, pierwiosnek, piecuszek i strzyżyk. 117

22 Największą różnorodnością odznaczają się jaja ptaków gnieżdżących się na ziemi. Mają one zdecydowane barwy ochronne, maskujące. Ich kolorystyka często przypomina wojskowe panterki. Jak pisklę wydostaje się ze skorupki? Wbrew pozorom, uwolnienie ze skorupy nie jest dla pisklęcia sprawą prostą. Czasami trwa kilka godzin i wymaga wykonania kilku czynności w określonej kolejności. Najpierw, pisklę zamknięte w skorupie obraca się dziobem w kierunku tępego bieguna jaja. Kiedy zajmie właściwą pozycję, wykonuje gwałtowny ruch głowy dziobiąc w błonę komory powietrznej to dla niego przełomowy moment po przebiciu komory powietrznej bierze pierwszy oddech. Po pierwszym oddechu zaczynają pracować jego płuca, dzięki czemu może zacząć popiskiwać. Popiskiwanie to sygnał dla matki, by przygotowała się do przyjęcia lęgu. Piski pisklęcia są też sygnałem dla rodzeństwa, co sprzyja synchronizacji klucia, szczególnie ważnej dla zagniazdowników. W następnej kolejności pisklę przystępuje do przebijania skorupy. Pomaga mu w tym tzw. ząb jajowy mały guz na dziobie, który wkrótce po wykluciu odpada oraz mocny mięsień karku zapewniający siłę uderzenia. Rozbijanie skorupy odbywa się w kilku etapach, między którymi są konieczne przerwy na odpoczynek. W czasie dziobania pisklę stopniowo obraca się wokół własnej osi, odpychając się nogami i w ten sposób wykuwa szczelinę wokół bieguna, dzieląc skorupę na dwie części. Kiedy jest ona całkowicie przekrojona, pisklę odpycha się nogami i jednocześnie napiera karkiem. W ten sposób rozpycha skorupę na dwie części i wreszcie uwalnia się. Taki sposób wylęgu głową naprzód występuje u większości ptaków, tylko u nielicznych pisklęta rozbijają skorupę na bezładne kawałki lub wykopują się nogami do przodu (np. brodźce). Jak wyglądają ptasie niemowlęta? Pisklęta różnych gatunków przychodzą na świat w różnym stopniu rozwinięte niektóre są bardzo samodzielne, inne zupełnie niedołężne. W zależności od stopnia pokrycia puchem, rozwoju narządów zmysłu oraz zdolności termoregulacyjnych i ruchowych piskląt wyróżniamy wśród ptaków 4 grupy. Gniazdowniki właściwe to ptaki, których pisklęta przychodzą na świat całkowicie niedołężne: nagie, ślepe, niezdolne do ruchu. Rodzice muszą je nieustannie ogrzewać i karmić, wkładając pożywienie wprost do dziobów. Pozostają w gnieździe do osiągnięcia pełnego rozwoju. Do gniazdowników właściwych należą: dzięcioły, sowy, jerzyki i wróblowe. Gniazdowniki niewłaściwe to ptaki, które po wykluciu są pokryte puchem i mają otwarte oczy, lecz są całkiem bezradne. Są karmione i ogrzewane przez rodziców. Dość szybko jednak zaczynają samodzielnie zjadać pokarm przyniesiony przez rodziców do gniazda. Pozostają w gnieździe do osiągnięcia pełnego rozwoju. Do tej grupy należą ptaki szponiaste i brodzące. Zagniazdowniki niewłaściwe mewy, rybitwy oraz lelek lęgną się pokryte gęstym puchem i z otwartymi oczami. Zaraz po wykluciu i osuszeniu dość sprawnie się poruszają, ale nie potrafią samodzielnie zdobywać pożywienia. Przebywają w gnieździe lub w jego pobliżu i są karmione aż do uzyskania zdolności lotu. 118

23 Zagniazdowniki właściwe lęgną się równo zaawansowane w rozwoju, dzięki temu, że inkubacja rozpoczęła się dopiero po zniesieniu ostatniego jaja. Są pokryte gęstym puchem. Zaraz po wykluciu i osuszeniu opuszczają gniazdo i już do niego nie wracają. Bardzo sprawnie się poruszają na lądzie (np. pisklęta jarząbka już po kilku dniach życia potrafią wzlatywać) lub po wodzie (np. perkozy i kaczki grążyce) i pod opieką dorosłych same zdobywają pokarm. Do tej grupy należą ptaki grzebiące, blaszkodziobe, perkozy i żurawiowe. Pisklęta: gniazdownika właściwego sroki gniazdownika niewłaściwego bączka zagniazdownika właściwego kuropatwy zagniazdownika niewłaściwego mewy (wg M. Keppert, 2002) 119