Streszczenie. Słowa kluczowe:

Transkrypt

1

2

3 Streszczenie W opracowaniu podjęto problematykę funkcjonowania strefy euro, którą analizowano w kontekście teorii optymalnych obszarów walutowych. Głównym celem jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie europejska unia walutowa nosi znamiona optymalnego obszaru walutowego w odniesieniu do takich warunków, jak: kryterium stabilności cen, kryterium fiskalne, stopień konwergencji realnej i podobieństwa struktur gospodarczych oraz mobilność siły roboczej. Stopień wypełnienia powyższych kryteriów poddano analizie w części empirycznej pracy. Analizy obejmują zasadniczo okres Dane statystyczne zaczerpnięto z bazy Eurostatu. Na podstawie przeprowadzonej analizy ustalono, że spełnienie kryteriów konwergencji nominalnej nie było rygorystycznie przestrzegane w postępowaniu akcesyjnym przez członków unii walutowej, jak również kraje członkowskie w całym okresie funkcjonowania strefy euro nie wypełniały tych kryteriów w sposób trwały. Szczególnie trudne okazało się wypełnienie kryterium fiskalnego. Ponadto unia walutowa została utworzona przez bardzo zróżnicowane gospodarki, o różnych poziomach PKB per capita i zróżnicowanych strukturach gospodarczych. W strefie euro zawodzą również mechanizmy dostosowawcze związane z mobilnością czynnika pracy. Przeprowadzone analizy pozwoliły potwierdzić przyjętą w pracy tezę badawczą, że strefa euro nie spełnia wszystkich kryteriów sformułowanych przez TOOW, co nie pozwala by określić ją mianem optymalnego obszaru walutowego. Słowa kluczowe: <teoria optymalnych obszarów walutowych, strefa euro, integracja europejska, kryteria konwergencji, wspólny obszar walutowy, > TYTUŁ < The euro area in the context of the theory of optimum currency areas> 3

4 SPIS TREŚCI WSTĘP... 5 Rozdział I... 6 WARUNKI OPTYMALNEGO OBSZARU WALUTOWEGO W UJĘCIU TEORETYCZNYM Tradycyjna teoria optymalnego obszaru walutowego Ewolucja teorii optymalnego obszaru walutowego Klasyfikacja kryteriów warunkujących optymalność unii walutowej Koncepcja endogeniczności kryteriów OOW Rozdział II INTEGRACJA WALUTOWA W EUROPIE W KONTEKŚCIE TOOW Przesłanki utworzenia strefy euro Korzyści z członkostwa w strefie euro Koszty wynikające z członkostwa w strefie euro Rozdział III WYBRANE KRYTERIA OPTYMALNEGO OBSZARU WALUTOWEGO W FUNKCJONOWANIU STREFY EURO W LATACH Kryterium stabilności cen Kryterium fiskalne Zadłużenie sektora finansów publicznych Deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych Konwergencja realna Kryterium mobilności siły roboczej BIBLIOGRAFIA NETOGRAFIA SPIS TABEL SPIS RYSUNKÓW

5 WSTĘP Mimo akcesji Polski do Unii Europejskiej już ponad 10 lat temu, nadal wielu Polakom brakuje wiedzy na temat zasad funkcjonowania Unii Europejskiej oraz europejskiej unii walutowej. Wielu z nich jest sceptycznie nastawionych do przyjęcia europejskiej waluty w naszym kraju. Ze środków masowego przekazu płyną bardzo rozbieżne informacje na ten temat i różnie kształtują się opinie w społeczeństwie w tym kontekście. Coraz częściej słyszy się także o problemach strefy euro, które nasiliły się w czasie ostatniego kryzysu gospodarczego. Kryzys ten nie tylko mocno zakłócił funkcjonowanie wielu gospodarek na świecie, ale w Europie przełożył się także na kryzys finansów publicznych, z którym, mimo licznych podjętych działań, do dzisiaj przede wszystkim kraje strefy euro nie mogą się uporać. W świetle tych wydarzeń narodziły się obawy, co do zasadności istnienia strefy euro. Coraz częściej mówi się o upadku strefy euro i rozwiązaniu Unii Europejskiej. Członkostwo w Unii Europejskiej przyniosło naszemu krajowi wiele korzyści, które każdy, kto przypomni sobie lata przed przystąpieniem do Unii, jest w stanie docenić. Niemniej, jeśli jako naród w sprawie akcesji Polski do UE byliśmy prawie jednomyślni, dużo większy sceptycyzm w społeczeństwie rodzi przyjęcie wspólnej waluty. Można nawet stwierdzić, że przyjęcie euro przestało być priorytetowym etapem integracji z Unią Europejską i przez obecnie rządzących zostało odsunięte na dalszy plan. W tak zarysowanym kontekście w opracowaniu podjęto problematykę funkcjonowania strefy euro, którą analizowano w kontekście kryteriów sformułowanych przez teorię optymalnego obszaru walutowego (TOOW). Głównym celem rozważań jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jakim zakresie europejska unia walutowa nosi znamiona optymalnego obszaru walutowego. Pogłębionej analizie poddano takie warunki OOW, jak: kryterium stabilności cen, kryterium fiskalne, stopień konwergencji realnej i podobieństwa struktur gospodarczych oraz mobilności siły roboczej. Dla ukierunkowania rozważań przyjęto tezę badawczą, że w strefie zawodzą mechanizmy zarówno zmniejszające ryzyko wystąpienia asymetrycznego szoku makroekonomicznego, jak i automatycznie absorbujące skutki takich wahań. Wynika to z tego, że strefa euro nie spełnia w dostatecznym stopniu wszystkich kryteriów sformułowanych przez TOOW. Prowadzone analizy obejmują zasadniczo lata i oparto je na danych statystycznych Eurostat. Wykorzystano studia literatury przedmiotu, metody graficzne, tabelaryczne, metody statystyki opisowej, a także analizy porównawcze. Praca została podzielona na trzy rozdziały. W rozdziale pierwszym opisano teoretyczne podstawy integracji monetarnej. Przedstawiono założenia tradycyjnej i współczesnej teorii optymalnych obszarów walutowych. W rozdziale drugim przybliżono historię i kolejne etapy integracji europejskiej, opisano korzyści i koszty wynikające z przyjęcia wspólnej waluty przez państwa strefy euro. Trzeci, empiryczny rozdział pracy, zawiera analizę wybranych kryteriów optymalnego obszaru walutowego w funkcjonowaniu strefy euro, tj. kryterium stabilności cen, kryterium fiskalne, kryterium konwergencji realnej oraz kryterium mobilności siły roboczej. Syntetyczne wnioski wynikające z przeprowadzonych analiz zawarto w podsumowaniu. 5

6 Rozdział I WARUNKI OPTYMALNEGO OBSZARU WALUTOWEGO W UJĘCIU TEORETYCZNYM 1.1. Tradycyjna teoria optymalnego obszaru walutowego Teoria OOW kształtowała się od lat 60-tych ubiegłego wieku, powstała jako efekt badań naukowych wybitnych ekonomistów, którzy wyodrębnili i zdefiniowali kryteria, jakie muszą być spełnione, aby kilka krajów z korzyścią dla wszystkich członków tworzyły jeden, dobrze funkcjonujący obszar, na którym obowiązuje wspólna waluta. Teoria OOW powstała w ramach dyskusji nad przyczynami upadku systemu z Bretton Woods i rozważań nad pozytywnymi i negatywnymi skutkami gospodarczymi stosowania płynnych i sztywnych kursów walutowych. Za prekursora tej teorii uważa się R.A. Mundella, który za przeprowadzone w tej dziedzinie badania otrzymał Nagrodę Nobla w 1999 r. Istotny wkład w rozwój tradycyjnej teorii OOW wnieśli również R.I. McKinnon [1963], P.B. Kenen [1970] oraz H. Grubel [1970] 1. R. Mundell zdefiniował obszar walutowy jako terytorium, na którym stosuje się jedną wspólną walutę, bądź też funkcjonuje wiele odrębnych walut usztywnionych kursowo względem siebie. Rozważania nad tematem OOW wynikały bezpośrednio z prowadzonych przez R. Mundell a badań nad korzyściami i wadami stosowania płynnych oraz sztywnych kursów walutowych. Poprzez analizę szoków popytowych badacz ten starał się dobrać optymalny system kursu walutowego do panujących warunków gospodarczych. Zależało mu również na wykazaniu możliwości wpływania na gospodarki w taki sposób, aby osiągnęły one równowagę zewnętrzną, rozumianą wówczas jako równowagę bilansu płatniczego. Poprzez swoje badania próbował on także stworzyć instrumentarium oddziaływania na politykę gospodarczą, tak aby mogła ona w sposób jak najbardziej efektywny osiągać i utrzymać niski poziom bezrobocia oraz stabilność inflacji 2. Według teorii Mundella optymalność obszaru walutowego polega na zdolności do stabilizacji poziomu cen i zatrudnienia. Według niego wewnątrz takiego obszaru walutowego oddziałują automatyczne dostosowania, które powodują niwelowanie dysproporcji płatniczych oraz bezrobocia bez konieczności stosowania narzędzi polityki fiskalnej i monetarnej. Swoje badania i rozważania R. Mundell oparł na przykładzie dwóch krajów, w których zaistniało zjawisko asymetrycznego szokupopytowego. W jego modelu występują kraje A i B, znajdujące się w równowadze zarówno wewnętrznej, jak i zewnętrznej, z których każdy produkuje po jednym towarze. R. Mundell przyjął również założenie o sztywności cen i dochodów oraz o negatywnym stosunku krajów A i B do inflacji i bezrobocia. W momencie zaistnienia szoku asymetrycznego wzrasta popyt na jedno z tych dóbr (kraj A), podczas gdy popyt na drugie z nich znacznie spada (kraj B). W tym momencie w kraju A zaczynamy 1 K Piłat., Indeks optymalnego obszaru walutowego dla gospodarki polskiej, "Ekonomista" 2012, nr 3, s G.Tchorek, Teoretyczne podstawy integracji walutowej [w:] Mechanizmy Funkcjonowania strefy euro, Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (red.), Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s

7 obserwować wzrost inflacji, natomiast w kraju B wzrost bezrobocia. W takiej sytuacji w gospodarce o zmiennym kursie walutowym badacz spodziewa się obserwować deprecjację waluty kraju B i aprecjację waluty w kraju A. Problem ten nie będzie jednak występował w preferowanej przez ekonomistę gospodarce o sztywnych kursach walutowych. W tym przypadku skutki szoku asymetrycznego zniwelowane zostaną przez przepływy czynników produkcji tj. siły roboczej i kapitału. Czynniki te będą przepływać od kraju B do kraju A, co przełoży się na zmniejszenie ryzyka inflacji w kraju A oraz spadek bezrobocia w kraju B 3. Na podstawie przeprowadzonych rozważań Mundell doszedł do wniosku, że nie jest możliwe jednoczesne obniżanie bezrobocia i inflacji. Ponadto zauważył, że optymalnym obszarem walutowym może być region cechujący się wewnętrzną mobilnością czynników produkcji oraz brakiem mobilności zewnętrznej. Mundell miał jednak wątpliwości, co do optymalnej wielkości obszaru walutowego. Twierdził, że z punktu widzenia redukcji kosztów transakcyjnych, optymalnym obszarem walutowym powinien być cały świat. Co więcej, zbyt mały obszar walutowy mógłby powodować, że na obszarze tym wzrósłby udział dóbr importowanych w konsumpcji ogółem, a to z kolei oddziaływałoby odwrotnie proporcjonalnie na wskaźnik kosztów utrzymania przy dokonywaniu zmian kursu waluty 4. Uzupełniając kryteria sformułowane przez R.A. Mundella, inny ekonomista - R.I. McKinnon - zwrócił uwagę na efektywną politykę fiskalną i monetarną. Uważał on, iż immanentną cechą optymalnego obszaru walutowego jest występowanie w nim płynnego kursu walutowego, a przy pomocy polityki fiskalnej i polityki pieniężnej powinno się dążyć do utrzymania: stabilnego poziomu cen wewnętrznych, pełnego zatrudnienia oraz stanu równowagi bilansu płatniczego. Realizacja tych celów ma gwarantować efektywną alokację czynników produkcji, co w konsekwencji prowadzi do maksymalizacji dobrobytu. W swoich analizach R.I. McKinnon zaznaczał również, iż obszar walutowy powinien łączyć gospodarki o wysokim stopniu otwarcia. Według autora miernikiem otwarcia ma być stosunek dóbr wymienialnych w skali międzynarodowej do niewymienialnych. Tylko dobra wymienialne mogą być przedmiotem eksportu i importu. Dobrami eksportowalnymi są towary, będące produkowane w kraju, z przeznaczeniem na eksport, bądź do konsumpcji krajowej. Dobra importowalne to natomiast te, których produkcja oraz konsumpcja może zachodzić w kraju, lub pochodzą one z importu. Dobrami niewymienialnymi są zaś dobra, które z powodu zbyt wysokich kosztów transportu między krajami nie są przedmiotem obrotu międzynarodowego. 5. Kolejno teoria OOW była rozwijana przez P.B. Kenena. W swoich rozważaniach na temat OOW, jako pierwszy zwrócił on uwagę na poziom dywersyfikacji struktur wytwarzania i jak stwierdził, cecha ta zapewnia zróżnicowaną strukturę eksportu, a w konsekwencji terms of trade poddawane są mniejszym fluktuacjom, podobnie jak kursy walutowe. Umożliwia to utrzymanie kursów sztywnych, gdyż duże gospodarki ze znacznym poziomem dywersyfikacji produkcji nie ulegają tak mocnym wpływom zakłóceń w skali makroekonomicznej, występujących m in. jako następstwo zaistnienia szoku w danym 3 D. Urban, P. Baranowski, Geneza i rozwój teorii optymalnego obszaru walutowego, Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego 17, s K Piłat., Indeks optymalnego obszaru walutowego dla gospodarki polskiej, "Ekonomista" 2012, nr 3, s S.I. Bukowski, Strefa Euro, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s

8 sektorze gospodarki. Ekonomista przyjął również a priori, iż niezbędnym warunkiem funkcjonowania optymalnego obszaru walutowego jest odpowiedni poziom mobilności zawodowej siły roboczej. Zapewnia to, według niego, możliwość przesunięcia czynników produkcji z działów, w których nastąpił spadek popytu w eksporcie do działów, w których wystąpił jego wzrost 6. Kolejni twórcy tradycyjnej TOOW, ekonomiści G. Haberler (1970) i J.M. Fleming (1971), zwrócili uwagę, że czynnikiem mogącym zakłócić funkcjonowanie unii walutowej jest różny stopień inflacji u poszczególnych uczestników ugrupowania. Dopiero utrzymywanie się inflacji na podobnym poziomie umożliwia kształtowanie jednolitej polityki gospodarczej Ewolucja teorii optymalnego obszaru walutowego W rozwoju teorii optymalnych obszarów walutowych można wyodrębnić dwa etapy: teorię tradycyjną (zwaną też teorią bazową) i nową teorię optymalnych obszarów walutowych. Tradycyjna teoria OOW opierała się przede wszystkim na zagadnieniach związanych z analizą wpływu polityki monetarnej i fiskalnej, a także stopnia dywersyfikacji struktur wytwarzania na możliwości utworzenia optymalnego obszaru walutowego. W późniejszym etapie zwrócono także uwagę na zagadnienia instytucjonalne i elementy związane z konwergencją gospodarczą. Nowa teoria OOW, oprócz ustalenia nowych kryteriów akcesji, zawierała także weryfikację postulatów tradycyjnej teorii OOW. Obnażyła ona wiele niespójności i problemów związanych z nierozstrzygalnością kryteriów teorii tradycyjnej i ich niewielką przydatnością w rozwiązywaniu rzeczywistych problemów z zakresu integracji monetarnej 15. Kryteria sformułowane przez twórców TOOW, jako że często były sprzeczne ze sobą i nie dawały jednoznacznej odpowiedzi na problemy, które wyłaniały się w praktyce akcesyjnej, końcem lat 70-tych XX wieku zaczęły tracić popularność. Łącznikiem między tradycyjną i nową teorią OOW jest dorobek H.G. Grubela [1970]. Był on pierwszym ekonomistą, który zaczął analizować tworzenie przez poszczególne kraje optymalnego obszaru walutowego pod kątem kosztów i korzyści płynących z integracji. Uważał, że kraj powinien przystąpić do obszaru walutowego tylko wtedy, gdy korzyści są większe niż koszty, co analizował, wykorzystując funkcję dobrobytu. Dostrzegł on szereg korzyści, jakie może osiągnąć kraj, przystępując do wspólnego obszaru walutowego, a mianowicie: wzrost dochodu narodowego, likwidację ryzyka kursowego oraz stabilizację cen 16. Oprócz małego zastosowania tradycyjnej TOOW oraz niespójności kryteriów kolejnym powodem malejącego zainteresowania tą koncepcją było zahamowanie procesów integracji monetarnej EWG w latach 70. XX w. Wynikało to również z przyczyn związanych 6 S. I. Bukowski, Strefa Euro, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007, s G. Tchorek, Teoretyczne podstawy integracji walutowej [w:] Mechanizmy Funkcjonowania strefy euro, Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (red.), Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s K Piłat., Indeks optymalnego obszaru walutowego dla gospodarki polskiej "Ekonomista" 2012, nr 3,s K Piłat., Indeks optymalnego obszaru walutowego dla gospodarki polskiej "Ekonomista" 2012, nr 3,s

9 ze światowymi kryzysami walutowymi i gospodarczymi (upadek systemu z Bretton Woods, pierwszy i drugi kryzys naftowy) oraz z największą w dziejach świata inflacją w czasie pokoju. Wszystko to spowodowało, że zrezygnowano z realizacji Planu Wernera, którego celem miało być utworzenie unii walutowej w EWG. Powrót do TOOW nastąpił dopiero w końcu lat 80., wraz z nowymi inicjatywami zmierzającymi do intensyfikacji integracji walutowej w Europie. Najważniejszą rolę odegrał Raport Delorsa z 1989 r., który przedstawiał trzyetapowy plan wprowadzenia wspólnej waluty dla wspólnego rynku Klasyfikacja kryteriów warunkujących optymalność unii walutowej Tradycyjna TOOW opracowała i sklasyfikowała kryteria, które miały warunkować optymalność unii walutowej w sytuacji odstąpienia od własnej polityki kursowej i pieniężnej. W toku ewolucji TOOW wykształciły się dwie grupy kryteriów. Pierwsze z nich to kryteria, których spełnienie zabezpiecza kraj przed asymetrycznymi wstrząsami makroekonomicznymi. Drugie pozwalają szybko reagować na te zakłócenia 18. Do grupy czynników zmniejszających ryzyko, że dany kraj zostanie dotknięty szokiem asymetrycznym, tradycyjna TOOW zalicza: 1. Kryterium stopnia dywersyfikacji produkcji, które mówi o tym, że im wyższy stopień dywersyfikacji gospodarki, tym mniejsza jej podatność na szoki asymetryczne, gdyż nie dotykają one jednocześnie wszystkich gałęzi gospodarki z jednakowa siłą. 2. Kryterium zbliżonego poziomu inflacji. G. Haberler (1970) i J.M. Fleming (1971) zwrócili uwagę, że czynnikiem mogącym zakłócić funkcjonowanie unii walutowej jest różny stopień inflacji u poszczególnych uczestników ugrupowania. Dopiero utrzymywanie się inflacji na podobnym poziomie umożliwi kształtowanie jednolitej polityki gospodarczej. Ponieważ w unii walutowej nominalne stopy procentowe banku centralnego są kształtowane przez wspólny bank centralny, różnice w poziomie inflacji mogą sprawiać, że realne stopy procentowe będą się kształtować odmiennie Kryterium zbieżności cykli koniunkturalnych. W im większym stopniu cykle są zbieżne, tym większa jest użyteczność wspólnej polityki pieniężnej kreowanej na użytek całej unii walutowej. Mniejsze jest też ryzyko wystąpienia szoków asymetrycznych Kryterium podobieństwa struktur gospodarek, które mówi, że im bardziej gospodarki krajów obszaru walutowego są do siebie podobne, tym łatwiej absorbują szoki występujące w gospodarkach. 17 G. Tchorek, Teoretyczne podstawy integracji walutowej [w:] Mechanizmy Funkcjonowania strefy euro, Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (red.), Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s dostęp r. 19 G. Tchorek, Teoretyczne podstawy integracji walutowej [w:] Mechanizmy Funkcjonowania strefy euro, Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (red.), Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s Tamże, s

10 Do grupy czynników, które mają sprzyjać absorpcji szoków zaliczono: 1. Kryterium mobilności czynników produkcji, na które zwrócił uwagę R. Mundell twierdząc, że wysoka mobilność czynników produkcji, a przede wszystkim czynnika pracy wewnątrz obszaru walutowego, pozwoli łatwiej absorbować szoki asymetryczne. W procesie tworzenia optymalnego obszaru walutowego musi zostać spełniony warunek wewnętrznej mobilności czynników produkcji (między regionami oraz między poszczególnymi gałęziami przemysłu) i równocześnie braku zewnętrznej mobilności 21. Jednakże inni ekonomiści McKinon i Kenen zwrócili uwagę, że w przypadku wystąpienia szoku trudno będzie szybko przemieścić czynniki produkcji pomiędzy krajami obszaru walutowego i w rezultacie nie uda się ograniczyć negatywnego działania szoku asymetrycznego. Mobilność siły roboczej wiąże się również z pewnymi kosztami. Wynikają one m.in. z barier językowych, kulturowych, kwalifikacyjnych. Dlatego o ile tradycyjna TOOW kładła duży nacisk na dostosowanie do szoków asymetrycznych przez mobilność czynników (w szczególności na rynku pracy), o tyle współczesna TOOW podważa lub co najmniej łagodzi te założenia. Część szoków, które dotykają daną gospodarkę czy region, ma często charakter krótkotrwały. Wówczas dostosowanie do takiego wstrząsu na rynku pracy, rozumiane jako przemieszczanie się siły roboczej do innego regionu, może wydawać się nieuzasadnione. Ponadto może to zagrozić przywróceniu wzrostu w dotkniętym szokiem kraju (regionie), z którego wyemigruje wykwalifikowana siła robocza. Dlatego też dostosowanie do szoku powinno przede wszystkim polegać na elastycznym dostosowaniu płac i cen Kryterium elastyczności cen i płac, które mówi, że w przypadku wystąpienia szoku asymetrycznego, obniżenie cen i płac pozwoli szybko reagować na szoki asymetryczne występujące w gospodarkach. Tradycyjna TOOW podkreślała, że elastyczność cen i płac jest szczególnie istotna w krótkim okresie. Jeśli bowiem mechanizm mobilności czynników wytwórczych pracy działa skutecznie, to raczej w średnim i długim okresie. Jak pokazuje praktyka, w krótkim okresie elastyczność płac jest niewielka lub żadna, dlatego zneutralizowanie negatywnych konsekwencji szoku powinno się dokonać za pomocą zwiększenia wydajności pracy, co sprawia, że dostosowanie do szoku odbywa się przez zmianę płac realnych Kryterium integracji fiskalnej i finansowej. Specyficznym kryterium OOW jest stopień otwartości gospodarki. Z jednej strony duża otwartość w zakresie przepływów handlowych i inwestycyjnych może sprzyjać transmisji szoków do danej gospodarki. Z drugiej strony, im większy zakres otwartości, tym mniejsza użyteczność kursu w przywracaniu równowagi i większe oszczędności z tytułu jego usztywnienia Tamże, s Tamże, s dostęp r. 24 file:///c:/users/prac/downloads/gazeta%20euro%20express%203%20(2).pdf, dostęp r. 10

11 1.4. Koncepcja endogeniczności kryteriów OOW Doświadczenia lat 70. i 80. XX wieku sprawiły, iż tradycyjna teoria optymalnych obszarów walutowych straciła popularność. Powrócono do niej powtórnie po ogłoszeniu Raportu Delorsa w 1989 roku (który przedstawiał plan wprowadzenia wspólnej europejskiej waluty). Teoria ta uległa jednak wówczas całkowitemu przeobrażeniu. Stworzono bowiem nową teorię optymalnych obszarów walutowych (podejście endogeniczne), która stając w opozycji do swej pierwotnej wersji podkreślała przede wszystkim korzyści płynące z wprowadzenia wspólnej waluty. Jej twórcy: I. Frankel i A. Rose zakwestionowali wcześniejszą egzogeniczną TOOW i zaproponowali zupełnie nowe podejście, oparte na stwierdzeniu, iż kraje przystępujące do wspólnego obszaru walutowego wcale nie muszą spełniać powyższych, egzogenicznych kryteriów ex ante, gdyż samo przyjęcie wspólnej waluty zbliży ich gospodarki do siebie. Próbowali oni dowieść, iż powstanie unii walutowej zwiększa mobilność czynników i handel, co w konsekwencji doprowadzi do konwergencji cykli koniunkturalnych jej członków. W swoich badaniach rozważali oni endogeniczność dwóch kryteriów: otwartości gospodarki i synchronizacji cykli koniunkturalnych, stawiając tezę, że im większy jest stopień otwartości gospodarki oraz integracji handlowej, tym lepiej skorelowane są cykle koniunkturalne państw członkowskich. W celu weryfikacji swojego założenia stworzyli dwa modele. Pierwszy z nich badał korelację zmian produkcji w dwóch krajach, drugi z kolei opisywał intensywność handlu pomiędzy dwoma krajami. Modele te oparte były o próbę dwudziestu uprzemysłowionych krajów oraz 30-letni okres badawczy. Wyniki z owych badań potwierdziły, iż rzeczywiście istnieje pozytywna zależność pomiędzy intensywnością handlu, a zbieżnością cykli koniunkturalnych. Na tej podstawie autorzy wyprowadzili wniosek, iż możliwe jest spełnienie warunków uczestnictwa w OOW po utworzeniu unii monetarnej 25. Założenia nowej TOOW odpowiadają kryteriom konwergencji nominalnej, które konstruowano zgodnie z poglądem, że cieszący się zaufaniem pieniądz oraz stabilne finanse publiczne stanowią fundament zrównoważonego wzrostu gospodarczego i warunek powodzenia projektu jednej waluty 26. Artykuł 140 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej określa kryteria konwergencji nominalnej, tj. polityki pieniężnej i fiskalnej - wskaźniki ekonomiczne i zasady, jakie powinno spełniać państwo, które dąży do wprowadzenia euro. W zakresie warunków koniecznych do przyjęcia euro, oprócz niezależności banku centralnego, kraje zobowiązane są wypełnić cztery kryteria: stabilności cen, fiskalne, kursowe i odnoszące się do stóp procentowych. Zgodnie z art. 40 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej: inflacja w kraju aspirującym do strefy euro nie może przekraczać więcej niż o 1,5 pkt proc. średniej trzech krajów członkowskich o najbardziej stabilnym poziomie cen; 25 K. Sum, Teoria optymalnych obszarów walutowych, "International Journal of Management and Economics" 2011, t G. Tchorek, Teoretyczne podstawy integracji walutowej [w:] Mechanizmy Funkcjonowania strefy euro, Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (red.), Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s

12 długoterminowe stopy procentowe (oceniane na podstawie rentowności obligacji 10- letnich) w kraju aspirującym do strefy euro nie mogą przekraczać więcej niż o 2 pkt proc. średniego poziomu w trzech krajach członkowskich o najbardziej stabilnym poziomie cen; kraj, który chce uczestniczyć w unii walutowej, musi się wykazać przynajmniej dwuletnim okresem stabilizacji kursowej względem walut pozostałych państw, bez możliwości dewaluacji tego kursu; deficyt budżetowy kraju pretendującego do członkostwa w unii walutowej nie może przekroczyć 3% PKB; dług publiczny nie powinien przekraczać 60% PKB; kraj, który nie jest w stanie spełnić tego warunku, powinien przynajmniej wykazać tendencję, która wskazuje na obniżanie się poziomu długu, co pozwoliłoby na osiągnięcie wymaganego pułapu. Kraje pretendujące do strefy euro muszą, zgodnie z traktatem z Maastricht, spełnić powyższe kryteria, aby obszar walutowy można było uznać za optymalny. W rzeczywistości spełnienie tych wymogów rodzi wiele problemów. Wiele krajów nie tylko zabiegających o przyjęcie do strefy euro, ale wiele krajów tworzących tę strefę obecnie boryka się z problemem nadmiernego deficytu budżetowego. Kryteria konwergencji nominalnej, które odpowiadają założeniom nowej TOOW i zostały usankcjonowane w Traktacie z Maastricht są drogowskazami i koniecznymi do spełnienia wymogami, które muszą spełniać kraje zarówno pretendujące do strefy euro jak również będące jej członkami. Stopień wykonania założonych kryteriów oceniany jest przez Komisję Europejską oraz Europejski Bank Centralny. Raporty o konwergencji, które przedstawiają szczegółowe dane, publikowane są raz na dwa lata (lub na wniosek państwa członkowskiego) 27. Wypełnianie zobowiązań w zakresie urzeczywistniania unii gospodarczej i walutowej przez państwa członkowskie podlega ocenie zgodnie z art.122 TuWE, przez Komisję Europejską oraz Europejski Bank Centralny z częstotliwością co najmniej dwuletnią. Wobec oceny realizacji tych kryteriów przyjmuje się następujące zasady: 28 rygoryzmu kryteria stosowane są w sposób dosłowny, normy ilościowe powinny być wypełnione precyzyjnie, a nie w przybliżony sposób, integralności i równorzędności warunkiem otrzymania pozytywnej oceny jest jednoczesne wypełnienie wszystkich kryteriów, trwałości w ocenie uwzględnia się trwałość realizacji wytyczonych norm, przejrzystości i realności ocena stopnia wypełnienia poszczególnych kryteriów powinna być przeprowadzona w czytelny i prosty sposób oraz powinna opierać się o wiarygodne dane. Art. 5 protokołu w sprawie konwergencji stanowi, iż dane niezbędne do przeprowadzenia oceny dostarczane są przez Komisję 27 dostęp r. 28 P. Boguszewski, Konwergencja nominalna i realna a integracja walutowa w kryzysie [w:] P. Kowalewski (red.), Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s. 260,

13 Europejską. Zastosowanie takiego rozwiązania poprawia spójność metodologiczną danych, a także ich porównywalność w czasie oraz pomiędzy różnymi krajami. Kryteria konwergencji nominalnej pozostają często w opozycji z kryteriami konwergencji realnej, którą zgodnie z teorią ekonomii można zdefiniować jako zdolność gospodarki słabiej rozwiniętej do szybszego rozwoju gospodarczego, czego efektem jest zanikanie różnic w poziomie PKB per capita pomiędzy krajami słabiej rozwiniętymi gospodarczo a krajami bogatszymi. Aby uzyskać odpowiedź czy strefa euro jest optymalnym obszarem walutowym w świetle kryteriów nowej TOOW w rozdziale 3 prześledzono, w jaki sposób spełniane były niektóre kryteria konwergencji nominalnej przed przystąpieniem państw do strefy euro oraz w jaki sposób spełniane są obecnie. 13

14 Rozdział II INTEGRACJA WALUTOWA W EUROPIE W KONTEKŚCIE TOOW 2.1. Przesłanki utworzenia strefy euro Strefę euro tworzą kraje, które w efekcie wieloletniego procesu integracji europejskiej przyjęły wspólną walutę Euro oraz spełniły wszystkie wymagania przystąpienia do tego obszaru walutowego. Początki integracji europejskiej przypadają na okres po II wojnie światowej. Motywacją do utworzenia pierwszej Wspólnoty Europejskiej, jaką była Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) była chęć odbudowy gospodarki światowej, zniszczonej przez działania II wojny światowej. Głównym celem EWWiS stało się stworzenie wspólnego rynku węgla, żelaza i stali. Organizacja ta miała przyczynić się do rozwoju gospodarczego, racjonalnej produkcji oraz wzrostu zatrudnienia 30. Kolejnym historycznym etapem integracji europejskiej był podpisanie w marcu 1957 roku w Rzymie przez państwa członkowskie EWWiS traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), której strategicznymi celami były: utworzenie wspólnego rynku państw członkowskich, wprowadzenie unii celnej oraz wspólnej polityki w dziedzinie ekonomii. Także w marcu 1957 roku podpisano traktat powołujący Europejską Wspólnotę Energii Atomowej EURATOM, której celem było pokojowe wykorzystywanie energii atomowej 31. Najważniejszym etapem w historii tworzenia europejskiej unii walutowej był tzw. Raport Delorsa (z 1989 roku). Realizacja powziętych w raporcie zamierzeń wymagała jednak poważnych zmian struktury instytucjonalnej, co wiązało się z koniecznością nowelizacji Traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Gospodarczą (TWE). W grudniu 1991 r. zakończono prace nad nowym Traktatem o Unii Europejskiej (TUE), który podpisano w Maastricht 7 lutego 1992 r. Traktat ten powoływał UE i ustanawiał obszary wspólnego działania, przede wszystkim rozszerzał zakres prowadzonych polityk o Unię Gospodarczą i Walutową. Ponadto traktat ten stwierdzał, iż waluty krajowe zostaną zastąpione wspólną walutą europejską, jeśli poszczególne kraje pretendujące do UGW spełnią określone kryteria ekonomiczne. Sam proces wprowadzania wspólnej waluty rozpoczął się 1 stycznia 1999 roku, wtedy to wprowadzono euro do obiegu bezgotówkowego. Euro, jako środek płatniczy w obrębie strefy euro zaczął emitować Europejski Bank Centralny. Do obiegu gotówkowego waluta ta została wprowadzona z początkiem 2002 roku dostęp Tamże. 32 K. Opolski, D. Mycielska, J. Górski, Strefa Euro-Europejska Integracja gospodarczo-walutowa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011, s

15 Powstanie wspólnego obszaru walutowego jest bardzo zaawansowanym etapem rozwoju gospodarki i jednym ze sposobów pogłębiania integracji pomiędzy różnymi regionami bądź krajami. Proces ten składa się z pięciu etapów: 33 1) strefa wolnego handlu, która polega na zniesieniu wszelkich ograniczeń w handlu pomiędzy państwami członkowskimi strefy, 2) unia celna, polegająca na przyjęciu wspólnej polityki celnej państw względem krajów trzecich, 3) wspólny rynek umożliwienie pełnej swobody przepływu siły roboczej, kapitału, towarów i usług pomiędzy krajami członkowskimi, 4) unia walutowa i gospodarcza etap ten musi ponadto charakteryzować się koordynacją wszystkich pozostałych dziedzin polityki ekonomicznej, jak polityka pieniężna, fiskalna, energetyczna czy rolna, 5) unia polityczna dopełnienie procesu integracji pomiędzy państwami. Gdy w 1957 r. utworzono Unię Europejską jako Europejską Wspólnotę Gospodarczą, celem było stworzenie unii celnej oraz wspólnego rynku dla rolnictwa. Następnie ten ograniczony wspólny rynek objął również towary i usługi. Proces tworzenia jednolitego rynku został w dużej mierze ukończony do 1993 r. Obecnie Unia Europejska znajduje się na piątym etapie wspomnianego modelu. Integracja gospodarcza w Europie nie rozpoczęła się od decyzji o utworzeniu euro: proces dochodzenia do unii walutowej rozwijał się sekwencyjnie i ewolucyjnie, stanowiąc część historii UE oraz jedno z jej głównych osiągnięć 34. Dalsza integracja powoduje osiągnięcie całkowitej harmonizacji pomiędzy krajami w polityce ekonomicznej, wprowadzenie wspólnej waluty lub usztywnienie kursów walut, powołanie ponadnarodowego banku centralnego oraz wprowadzenie jednolitej polityki monetarnej. W ten sposób tworzy się pełna unia ekonomiczna i monetarna. Powstaje ona w wyniku znacznego zintegrowania gospodarek. Jest niejako połączeniem dotychczasowych stadiów integracji. Przynosi harmonizację polityki gospodarczej, a także wprowadzenie wspólnej waluty. Dodatkowo na szczebel międzynarodowy (do ponadnarodowego banku centralnego) zostają przeniesione kompetencje w zakresie polityki monetarnej. Powoduje to nasilenie się pozytywnych efektów alokacyjnych (lepsza alokacja czynników produkcji), akumulacyjnych (dotyczących kapitału rzeczowego, ludzkiego oraz wiedzy) oraz lokalizacyjnych (zmniejszanie dysproporcji między regionami). Kolejne etapy integracji to powołanie unii politycznej, która charakteryzuje się ujednoliceniem polityki wewnętrznej i zagranicznej integrujących się krajów. Etap ten jest zarówno niejako warunkiem, jak też skutkiem integracji ekonomicznej. Osiągnięcie wszystkich pięciu etapów doprowadzi integrujące się kraje do pełnej integracji ekonomicznej. Wymiana poglądów na temat kolejnych etapów integracji nasiliła się pod wpływem dość szybkiego tempa integracji gospodarczej w ramach Unii Europejskiej. Kraje Europy Zachodniej po II wojnie światowej doszły do wniosku, że Europa silna to Europa zjednoczona. Osiąganie kolejnych etapów integracji gospodarczej stało się niejako głównym celem państw z kontynentu europejskiego. 33 K. Opolski, D. Mycielska, J. Górski, Strefa Euro-Europejska Integracja gospodarczo-walutowa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011, s Definicje Komisji Europejskiej, dostęp r. 15

16 Po rozpadzie bloku komunistycznego chęć udziału w tym procesie zgłosiło również wiele krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Obecnie stan integracji poszczególnych krajów jest różny i nie możemy jeszcze mówić o pełnej integracji gospodarczej państw członkowskich Unii Europejskiej 35. Strefa euro jest to obszar obowiązywania wspólnej waluty europejskiej, obejmujący niektóre kraje Unii Europejskiej. O wprowadzeniu wspólnej waluty i powstaniu strefy euro ostatecznie zadecydowano w 1991 roku w Traktacie z Maastricht. Ustalono wówczas warunki ekonomiczne, tzw. kryteria konwergencji, które musiały spełnić państwa chcące przyjąć wspólną walutę. Wszystko było zorganizowane w kilku etapach: 36 I etap - nazywany był okresem przejściowym, rozpoczął się on w 1999 roku, czyli wtedy kiedy euro zaczęło obowiązywać w krajach członkowskich Unii Walutowej jako waluta rozliczeń bezgotówkowych; II etap - był nazywany okresem podwójnego obrotu pieniądza. Rozpoczął się on 1 stycznia 2002 roku i zakończył 28 lutego tego samego roku. Polegał on na tym, że w krajach UE waluta euro funkcjonowała równolegle z walutami narodowymi, które były stopniowo wycofywane z rynku. III etap - jest to ostatnie stadium, które rozpoczęło się 1 marca 2002 roku, kiedy euro stało się jedynym prawnym środkiem płatniczym w 12 krajach Unii Europejskiej. Na początku do strefy dołączyło 11 krajów. Były to państwa założycielskie, czyli Niemcy, Francja, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg. Poza nimi do strefy przyłączyły się także Austria, Finlandia, Irlandia oraz kraje Półwyspu Iberyjskiego, czyli Portugalia i Hiszpania. W roku 2002 grono to powiększyła Grecja. Rok 2007 był czasem powiększenia się strefy o Słowenię. W kolejnym roku przystąpiły do niej Malta i Cypr. W roku 2009 na wprowadzenie euro zdecydowała się Słowacja. Ostatnimi krajami, które przystąpiły do unii walutowej były kraje nadbałtyckie: Estonia, która wprowadziła europejską walutę w 2011 roku, Łotwa w 2014 roku, oraz od 2015 r. Litwa. Co ciekawe, do strefy euro przystąpiły również kraje niebędące członkami UE, takie jak: San Marino, Monako, Watykan oraz Angora. Dodatkowo, dwa kraje dokonały tak zwanej euroizacji jednostronnej. Oznacza to, że europejska waluta jest przez nie stosowana w obiegu, ale jednocześnie kraje te nie są członkami Unii Gospodarczej i Walutowej. Są to Kosowo i Czarnogóra 38. Obecnie do państw Unii Europejskiej, które nie przyjęły wspólnej waluty europejskiej zaliczamy: Bułgarię, Chorwację, Czechy, Danię, Polskę, Rumunię, Szwecję, Węgry i Wielką Brytanię Korzyści z członkostwa w strefie euro Przyjęcie wspólnej waluty było ukoronowaniem procesu integracji unii europejskiej, której celem finalnym było przede wszystkim osiągnięcie jak największych korzyści ekonomicznych krajów członkowskich i podniesienie ogólnego poziomu dobrobytu 35 dostęp r dostęp r. 38 Tamże. 16

17 mieszkańców tej wspólnoty. Analizie ekonomistów podlegały zarówno korzyści jak i koszty, które przyniesie ten kolejny etap integracji. W momencie tworzenia strefy euro wymieniano przede wszystkim korzyści, jakie powinna ona przynieść krajom członkowskim. Do zalet utworzenia unii walutowej zaliczano wówczas eliminację ryzyka kursowego, jak również kosztów transakcyjnych w wymianie międzynarodowej. Według badaczy czynniki te powinny pozytywnie wpłynąć na sferę finansową i realną krajów nowo utworzonej unii walutowej. Ponadto integracja walutowa miała być lekarstwem na problemy inflacyjne, które w latach 70. i 80. XX w. były główną przyczyną niestabilności gospodarczej. Pokryzysowa Europa liczyła również, iż wyeliminowanie ryzyka kursowego zniweluje możliwość wystąpienia ewentualnych spekulacji walutowych. Połączone wspólną walutą kraje miały tworzyć razem duży, zintegrowany rynek finansowy, stymulujący konwergencję realną tego obszaru. Zakładano ponadto, iż zintegrowany rynek finansowy Europy zadziała jak mechanizm absorbowania szoków asymetrycznych. Zgodnie z teorią wprowadzenie wspólnej waluty przełożyć powinno się również na zwiększenie przejrzystości cen, konkurencji, a także na wzrost handlu i inwestycji na całym zintegrowanym obszarze 39. Do podstawowych korzyści z przyjęcia wspólnej waluty zalicza się: 1. Eliminację kosztów transakcyjnych. Istnienie wspólnego pieniądza stwarza przedsiębiorstwom oraz gospodarstwom domowym możliwość zredukowania kosztów transakcyjnych związanych z wymianą jednej waluty narodowej na drugą. Koszty te obejmują zarówno marże między kursem kupna a sprzedaży obcej waluty, jak i koszty administracyjne ponoszone w związku z prowadzeniem operacji walutowych Eliminację ryzyka kursowego. Wraz z wprowadzeniem wspólnej waluty wyeliminowana zostaje niepewność wynikająca ze zmienności kursów między walutą krajową i euro. Brak ryzyka kursowego znacznie ułatwia przedsiębiorcom prowadzenie międzynarodowej działalności gospodarczej i planowanie. Pozwala też zredukować koszty związane z zabezpieczaniem się przed ryzykiem kursowym Spadek stóp procentowych. Spadek stóp procentowych jest szczególnie widoczny w państwach, które wraz z integracją walutową importują kulturę stabilności makroekonomicznej. Dotyczy to przede wszystkim państw, które w nieodległej przeszłości przechodziły transformację ustrojową albo notowały wysoką stopę inflacji 42. Stopa procentowa to jeden z podstawowych wskaźników ekonomicznych dla gospodarek. Jej wysoki poziom stanowi barierę dla inwestycji oraz ogranicza dostęp kredytów. Wprowadzenie waluty euro daje szansę na spadek nominalnych stóp 39 G. Tchorek, Źródła kryzysu a nowe rozwiązania instytucjonalne w strefie euro, pl/images/%c5%b9r%c3%b3d%c5%82a_kryzysu_a_nowe_rozwi%c4%85zania_instytucjonalne_w_strefie_e uro.pdf dostęp r. 41 Tamże. 42 Tamże. 17

18 procentowych, ponieważ EBC przejął obowiązek ich wyznaczenia i utrzymywania oraz zredukowania premii za ryzyko walutowe Wyeliminowanie ryzyka kryzysu walutowego. Oznacza to zwiększenie zaufania inwestorów do gospodarki krajowej, sprzyjające inwestycjom krajowym i bezpośrednim inwestycjom zagranicznym. Ożywienie wymiany handlowej i wyeliminowanie kosztów transakcyjnych oraz niepewności co do kształtowania się kursu walutowego sprzyja ożywieniu wymiany handlowej między krajami. Wymiana taka jest wtedy znacznie łatwiejsza, tańsza i obciążona mniejszym ryzykiem. Ożywienie wymiany handlowej sprzyja specjalizacji oraz zwiększeniu korzyści skali produkcji (możliwość produkcji na większy rynek) i prowadzi do wzrostu wydajności. Wzrost konkurencji i wprowadzenie wspólnej waluty oznacza, że wszystkie ceny wyrażane są w tej samej jednostce pieniężnej, co ułatwia porównywanie cen na wspólnym obszarze walutowym. Większa przejrzystość rynków i porównywalność cen wymuszają większą konkurencję między przedsiębiorcami, która mobilizuje do zwiększenia efektywności i innowacyjności 44. Wymienione korzyści nie dają automatycznej gwarancji na osiągnięcie podstawowego celu, jakim jest podniesienie ogólnego poziomu dobrobytu mieszkańców wspólnoty. Jego realizacja wymaga bowiem spełnienia poszczególnych kryteriów, które sformułowała TOOW. Im większa liczba spełnionych warunków, tym większe szanse na czerpanie korzyści z posiadania wspólnej waluty. Trzeba mieć również na uwadze, że zasady funkcjonowania unii walutowej powodują, że ostateczne korzyści nie rozkładają się symetrycznie między poszczególne kraje. Najmniejsze przypadają tym gospodarkom, które nie osiągnęły odpowiedniego poziomu konwergencji nominalnej oraz realnej Koszty wynikające z członkostwa w strefie euro Po stronie kosztów integracji walutowej za najważniejszy uznaje się utratę autonomicznej polityki pieniężnej. Koszt ten jest tym mniejszy, w im większym stopniu gospodarka jest zbliżona strukturalnie i realnie do rdzenia unii walutowej, czyli krajów najbardziej zintegrowanych i największych. Zakładano, że za sprawą rosnącej wymiany handlowej dzięki eliminacji ryzyka kursowego (co sugerowała zyskująca na popularności teoria endogeniczności kryteriów optymalnego obszaru walutowego) nastąpi wyrównywanie poziomu dochodów. Niestety, pomimo początkowego postępu w zakresie konwergencji realnej w drugiej połowie lat 90. XX w., w dużym stopniu wskutek dyscyplinujących efektów realizacji kryteriów z Maastricht, w miejsce oczekiwanej konwergencji pojawiły się efekty dywergencyjne. Wynikały one, obok faktu że unię walutową utworzyły kraje relatywnie zróżnicowane pod względem ekonomicznym, finansowym i strukturalnym, z następujących powodów. Po pierwsze, oczekiwania wpływu euro na handel i korelację cykli gospodarczych 43 dostęp r dostęp r. 18

19 okazały się zbyt wygórowane (przynajmniej w krótkim okresie) i nie spełniły się optymistyczne oczekiwania zbudowane na podstawie hipotezy endogeniczności 45. Razem z przyjęciem waluty europejskiej traci się możliwość prowadzenia polityki monetarnej w sposób niezależny (w tej kwestii kluczowe decyzje podejmuje EBC). Jednakże istnieją czynniki - m.in. te, na które zwraca uwagę TOOW - które ograniczają koszty związane z utratą kontroli nad polityką monetarną. Kolejnym negatywnym następstwem integracji walutowej jest utrata nominalnego kursu walutowego, który jest skutecznym mechanizmem absorbowania zewnętrznych asymetrycznych wstrząsów. Kurs walutowy jest pomocny w przypadku przejściowych, permanentnych wstrząsów podażowych i popytowych, a w przypadku pojawienia się szoków podażowych wpływa stabilizująco na realną sferę gospodarki. W unii monetarnej, jeśli będą działać automatyczne mechanizmy stabilizacyjne, o których wspomina TOOW, to utrata autonomicznej polityki kursowej nie będzie rzutowała na stabilność parametrów makroekonomicznych 46. Skala kosztów i korzyści utworzenia unii walutowej jest zależna od postrzegania użyteczności kursu walutowego oraz polityki monetarnej jako narzędzi przywracania równowagi gospodarczej. W początkowej wersji teorii OOW, opartej na koncepcji keynesowskiej, koszty integracji walutowej oceniano znacznie wyżej. Obecnie, po wieloletniej dyskusji na ten temat, przeważa pogląd, iż kurs walutowy nie jest aż tak skutecznym narzędziem w niwelowaniu szoków asymetrycznych jak początkowo uważano, ponadto często jest czynnikiem wywołującym wstrząsy asymetryczne. Możliwość skutecznego przeciwdziałania wstrząsom asymetrycznym upatruje się w zwiększeniu elastyczności rynków lub też wzmocnieniu integracji walutowej unią polityczną. Podkreśla się ponadto, iż w krótkim okresie koszt rezygnacji z narzędzia jakim jest kurs walutowy jest znacznie większy niż w perspektywie długookresowej. Zgodnie z zyskującym coraz większe uznanie poglądem monetarystycznym również autonomiczna polityka pieniężna nie jest niezbędnym narzędziem polityki gospodarczej, zwłaszcza w przypadku krajów cechujących się wysoką inflacją dostęp na r. 46 Tamże, dostęp r. 47 K. Sum, Teoria optymalnych obszarów walutowych, "International Journal of Management and Economics" 2011, t

20 Rozdział III WYBRANE KRYTERIA OPTYMALNEGO OBSZARU WALUTOWEGO W FUNKCJONOWANIU STREFY EURO W LATACH Kryterium stabilności cen Kryterium stabilności cen przewiduje, że średnia stopa inflacji w danym kraju nie może przekraczać o więcej niż półtora punktu procentowego średniej z rocznych stóp inflacji z trzech krajów członkowskich o najbardziej stabilnych cenach. Raport Europejskiego Instytutu Walutowego (EIW, ang. European Monetary Institute, EMI) z 1996 r. wskazywał, że większość państw członkowskich przed okresem akcesji do strefy euro nie spełniała tego kryterium konwergencji (EMI 1996). Stopy inflacji w Grecji, Hiszpanii, Portugalii, Wielkiej Brytanii i we Włoszech przekraczały wartość referencyjną. Również stopy procentowe w tych państwach (poza Wielką Brytanią) przekraczały dopuszczalny poziom. W raporcie z 1996 r. podkreślono jednak, że w przypadku obu kryteriów różnice mają tendencją malejącą - zob. także rys. 1. Rysunek 1. Kryterium konwergencji w zakresie inflacji w latach : 12 krajów należących do strefy euro (rocznie w %) Źródło: Komisja Europejska, Jedna waluta dla jednej Europy, Droga do Euro, Wspólnoty Europejskie, 2007, www (dostęp ). 20

21 W ciągu kolejnych dwóch lat nastąpił znaczny postęp w zakresie konwergencji nominalnej, co podkreślał także Raport o konwergencji Europejskiego Instytutu Walutowego z 1998 r. W styczniu 1998 r. stopa inflacji we wszystkich państwach członkowskich (poza Grecją) kształtowała się na poziomie 2% lub poniżej. Odchylenie standardowe stóp inflacji, wykorzystywane przez Europejski Instytut Walutowy (EIW) jako miara procesów konwergencji, zmniejszyło się z poziomu 1,6% w IV kwartale 1996 r. do 0,9% w styczniu 1998 r. (EMI 1998). Oceniając stopień spełnienia kryterium stabilności cen EIW w Raporcie o konwergencji z 1998 r., podkreślił, że poza Grecją wszystkie państwa członkowskie miały stopę inflacji niższą niż wartość referencyjna (2,7%). Stopa inflacji w Grecji, mimo, że była niższa niż w latach poprzednich, nadal znacznie przekraczała poziom referencyjny (wynosiła 5,2%). EIW podkreślił, że obserwowany w latach 90. XX w. proces konwergencji stóp inflacji był wynikiem wielu czynników. Po pierwsze, duże znaczenie miała prowadzona w państwach członkowskich polityka monetarna nakierowana na zapewnienie stabilności cen, wspomagana przez działania w zakresie polityki fiskalnej oraz ograniczanie tempa wzrostu płac i jednostkowych kosztów pracy (EMI 1998). Po drugie, procesowi konwergencji sprzyjała sytuacja makroekonomiczna. Po okresie osłabienia tempa wzrostu na początku lat 90. XX w., presja na wzrost cen była bowiem słabsza. EIW wskazał, że konwergencja stóp inflacji nastąpiła szczególnie w Hiszpanii, Portugalii i we Włoszech, gdzie stopy inflacji zmniejszyły się z poziomu około 4-5% w 1995 r. do około 2% w roku Analizując dane dotyczące kształtowania się stóp inflacji w 12 państwach członkowskich strefy euro, można zauważyć, że konieczność spełnienia kryteriów konwergencji przed przystąpieniem do Unii Gospodarczej i Walutowej przyczyniła się do utrzymywania niskiego poziomu inflacji w okresie poprzedzającym przyjęcie euro. W 11 państwach członkowskich (bez Grecji), które przystąpiły do strefy euro w 1999 r. średnioroczne stopy inflacji HICP kształtowały się w 1998 r. na poziomie około 1,5%. Z kolei w latach przeciętna średnioroczna stopa inflacja HICP wyniosła około 2% 49. Jak wskazują dane zilustrowane rys. 1, poziom inflacji w dwunastu krajach strefy euro, przed przystąpieniem do wspólnego obszaru walutowego, był bardzo niestabilny i charakteryzował się nie tylko dużymi różnicami pomiędzy danymi krajami, ale również wysokimi wahaniami w poszczególnych latach i we wszystkich analizowanych krajach cechował się najniższymi notowaniami bezpośrednio przed przyjęciem euro (co było następstwem procesów konwergencji w zakresie tego wskaźnika obserwowanych w latach 90. XX w.). Jednakże można także zaobserwować, że niektóre kraje, w tym m. in. Irlandia, miały problem z utrzymaniem inflacji na wymaganym poziomie. W tym kraju stopa inflacji w 2000 roku przekraczała wartość 5%. Należy jednak zauważyć, że kryterium stabilności cen zostało spełnione przez kraje przystępujące w 1999 r. do strefy euro (w tym czasie inflacja ustabilizowała się na poziomie około 2%). 48 M. Ochrymiuk A. Rogut, NBP, Konwergencja nominalna w strefie euro, Implikacje dla Polski, Warszawa, Lipiec 2010, dostęp r. 49 Tamże. 21

22 Tabela 1. Stopa inflacji w krajach strefy euro w latach Kraje Austria 2,2 0,4 3,6 2,1 0,8 Belgia 7,6 2,5 3,4 0,4-1,1 Cypr 2,2 0,2 3,5 0,4-1,5 Estonia 6,7 0,2 5,1 3,2 0,1 Finlandia 1,6 1,6 3,3 2,2-0,2 Francja 1,6 0,1 2,3 1,0 0,1 Grecja 3,0 1,3 3,1-0,9-1,1 Hiszpania 2,8-0,2 3,0 1,5-0,6 Holandia 1,6 1,0 2,5 2,6 0,2 Irlandia 2,9-1,7 1,2 0,5 0,0 Włochy 2,0 0,8 2,9 1,2 0,1 Luksemburg 2,7 0,0 3,7 1,7 0,1 Łotwa 5,8 4,2 4,1 1,2-0,7 Malta 0,7 1,8 2,5 1,0 1,2 Niemcy 2,3 0,2 2,5 1,6 0,1 Portugalia 2,4-0,9 3,6 0,4 0,5 Słowacja 1,9 0,9 4,1 1,5-0,3 Słowenia 3,8 0,9 2,1 1,9-0,8 Strefa euro-18 krajów 2,2 0,3 2,7 1,3 0 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, HICP - Inflation rate [tec00118] Annual average rate of change (%), pcode=tec00118&plugin=1, dostęp r. Dane przedstawione w tabeli 1 obrazują stopę inflacji w krajach strefy euro w latach W 2007 roku najbliższe spełnienia kryterium inflacyjnego były następujące kraje: Malta z poziomem inflacji 0,7%, Finlandia, Francja, Holandia, gdzie stopa inflacji ukształtowała się na poziomie 1,6% oraz Słowacja, gdzie inflacja wynosiła 1,9%. W pozostałych krajach inflacja w tym okresie przekraczała wartość referencyjną, osiągając najwyższy poziom w Belgii 7,6%. W 2009 roku poziom inflacji we wszystkich krajach unii walutowej znacznie się obniżył. W tym okresie poziom inflacji w 14 krajach strefy euro kształtował się zdecydowanie poniżej wartości referencyjnej, osiągając w przypadku Hiszpanii, Irlandii i Portugalii wartości ujemne (co oznacza deflację), a w Luksemburgu poziom zerowy. W 2011 roku zaobserwowano wzrost stóp inflacji we wszystkich krajach unii walutowej. Poza Irlandią (1,2%), we wszystkich państwach członkowskich inflacja kształtowała się wówczas powyżej 2%. Najwyższą inflację w tym okresie odnotowała Estonia (5,1%), która paradoksalnie w 2011 roku stała się nowym członkiem strefy euro, pomimo nie wypełniania tego kryterium konwergencji nominalnej. Wskazuje to na znaczny liberalizm w przyjmowaniu nowych krajów do unii walutowej, który w konsekwencji jest jedną z przyczyn obecnych problemów w strefie euro. 22

23 Lata 2013 i 2015 to okres znacznego spadku ogólnego tempa wzrostu poziomu cen w unii walutowej. Nie udało się ustabilizować poziomu inflacji na usankcjonowanym poziomie. W 2015 roku tylko Malta (1,2%) i Portugalia (0,5%) odnotowały niewielki wzrost inflacji w stosunku do roku 2013, w pozostałych krajach inflacja osiągnęła poziom znacznie poniżej wartości referencyjnej w siedmiu krajach strefy euro osiągając wartości ujemne, co pozwala wysnuć wnioski, że mamy do czynienia z deflacją. Zarówno deflacja jaki i inflacja są dla gospodarki bardzo kosztowne, jednakże deflacja jest szczególnie niebezpieczna dla gospodarek państw członkowskich. Skutkuje ona zmniejszeniem opłacalności produkcji, a konsumpcja i zamówienia przemysłu są odsuwane w czasie w oczekiwaniu na niższe ceny, co napędza recesję i wiąże się w dzisiejszych czasach zazwyczaj ze stagnacją gospodarczą przy jednoczesnym wysokim zadłużeniu wewnętrznym 50. Rysunek 2. Odchylenie standardowe dla stóp inflacji w strefie euro w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, HICP - Inflation rate [tec00118] Annual average rate of change (%), en&pcode =tec &plugin=1, dostęp na r. Rysunek 2 obrazuje wartość odchylenia standardowego w zakresie inflacji w latach Analizie porównawczej poddano 12 krajów strefy euro, które jako pierwsze przyjęły wspólną walutę oraz 18 krajów, które były członkami unii walutowej w 2015 roku. Zdecydowanie wyższy stopień konwergencji w zakresie stóp inflacji w okresie osiągnęły kraje, które jako pierwsze przyjęły wspólną walutę. Od 2004 r. do 2007 r. różnica pomiędzy tymi krajami w zakresie inflacji zdecydowanie zmniejszała się. Największa dywergencja w tej grupie krajów w zakresie stóp inflacji miała miejsce w 2010 roku, prawdopodobnie w efekcie działania światowego kryzysu gospodarczego. Od 2013 roku różnica w zakresie tego wskaźnika makroekonomicznego w tej grupie krajów stopniowo zmniejszała się, osiągając w 2015 roku poziom podobny jak w 2007 roku. W grupie NBP, Deflacja, dostęp r. 23

24 krajów strefy euro najwyższy poziom zróżnicowania w zakresie stóp inflacji miał miejsce w 2008 i był on zdecydowanie wyższy niż w grupie 12 krajów strefy euro. Od 2010 roku różnice w stopach inflacji w grupie euro-18 były na podobnym poziomie jak w krajach euro- 12, i w obu grupach od 2010 r. zmniejszały się. Jedną z podstawowych konsekwencji zróżnicowania stóp inflacji między krajami strefy euro jest oddziaływanie na poziom wielkości realnych, takich jak realne płace, realne kursy walutowe i realne stopy procentowe. Europejski Bank Centralny, prowadząc politykę pieniężną dla strefy euro ustala jeden poziom stóp procentowych, które wpływają na koszt pożyczek na rynkach finansowych krajów strefy euro. Jednak oprocentowanie pożyczek czy kredytów jest wspólne tylko w kategoriach nominalnych, bowiem realne oprocentowanie uwzględniające stopę inflacji jest zróżnicowane. W krajach o wyższych stopach inflacji realne stopy procentowe są niższe, a w gospodarkach o niższych stopach inflacji realne oprocentowanie jest wyższe, co oznacza, że w krajach o wyższej stopie inflacji maleje realna wartość zadłużenia, co może prowadzić do boomu kredytowego, a w krajach o niższej inflacji realny koszt pozyskania kapitału jest wyższy, zaś różnice w realnych stopach procentowych w krajach unii walutowej wynikające z odmiennych stóp inflacji i oczekiwań inflacyjnych prowadzą do wzmocnienia wahań koniunktury 51. Funkcjonowanie stery euro jako jednolitego obszaru walutowego nie pozwoliło w porę zareagować na światowy kryzys gospodarczy, wskutek czego pomiędzy tworzącymi ją krajami powstały znaczne dywergencje w zakresie stóp inflacji. Jednakże analizując sytuację w unii walutowej w 2015 roku można stwierdzić, że wspólna polityka monetarna pozwoliła na opanowanie problemu wzrostu inflacji w czasie kryzysu, co oznacza, że koordynacja polityki monetarnej jest w stanie zapewnić zbieżność stóp inflacji. Kryterium stabilności cen wydaje się być spełnione, jednakże nie jest wystarczające aby zapewnić strefie euro miano optymalnego obszaru walutowego Kryterium fiskalne Kryterium fiskalne przewiduje, że państwo członkowskie nie może być objęte procedurą nadmiernego deficytu. Procedurę tę stosuje się, gdy deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych danego państwa w relacji do PKB przekracza 3% lub gdy dług tego sektora przekracza 60% PKB 52. Protokół w sprawie procedury nadmiernego deficytu (Excessive Deficit Procedure) załączony do Traktatu z Maastricht przewidywał, że ocena spełnienia kryterium stabilności finansów publicznych będzie bazowała na dwóch wielkościach referencyjnych salda finansów publicznych nie niższego niż 3% PKB oraz długu publicznego nie wyższego niż 60% PKB. Państwa, których dług publiczny w połowie lat 90. XX w. przekraczał 100% PKB, nie były w stanie obniżyć go do wartości referencyjnej na tyle szybko, by móc przystąpić do strefy euro od początku jej funkcjonowania. Ponieważ jednak istniała silna wola polityczna 51 M. Wajda-Lichy, Konsekwencje zróżnicowania stóp inflacji między krajami Unii Gospodarczej i Walutowej, "Euro Expres, nr 2, 2010/2011, NBP, 52 P. Boguszewski, Konwergencja nominalna i realna a integracja walutowa w kryzysie [w:] P. Kowalewski (red.) Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s

25 umożliwienia przystąpienia do strefy euro wszystkim zainteresowanym członkom UE, przy ocenie spełniania kryterium stabilności finansów publicznych zastosowano luźną interpretację wartości referencyjnej dla długu publicznego (kryteria polityczne zdominowały kryteria ekonomiczne). Zezwalał na to sam Traktat z Maastricht, w którym przyjęto zapis umożliwiający spełnienie kryterium stabilności finansów publicznych w sytuacji, w której relacja długu publicznego do PKB przekracza co prawda 60%, jednak obniża się i zmierza do wartości referencyjnej w satysfakcjonującym tempie. Po przyjęciu krajów o wysokim długu do strefy euro, w kolejnych latach wartość referencyjna dla długu publicznego była w praktyce ignorowana, mimo że to poziom zadłużenia, a nie deficytu, bezpośrednio decyduje o wypłacalności danego kraju. Stosowanie wartości referencyjnej dla deficytu również było problematyczne. Deficyt finansów publicznych zależy bowiem od cyklicznej pozycji gospodarki, w efekcie czego przekroczenie wartości referencyjnej często następowało w warunkach spowolnienia gospodarczego. To z kolei powodowało opór przed podejmowaniem cięć w wydatkach budżetowych pogłębiających skalę recesji. Ponieważ decyzje w ramach tzw. procedury nadmiernego deficytu podejmowane są przez Radę ECOFIN, czyli ministrów finansów państw UE, efektem tego oporu było zwykle łagodne traktowanie państw niedotrzymujących reguł i wydłużanie terminów na ich spełnienie 53. W tabeli 2 przedstawiono stopień wypełnienia kryterium fiskalnego przez kraje strefy euro w momencie przystępowania do jednolitego obszaru walutowego. Z zaprezentowanych danych wynika, że większość krajów nie spełniała kryterium fiskalnego w momencie akcesji. Tylko osiem krajów w historii strefy euro w momencie akcesji wypełniało kryterium fiskalne zarówno w zakresie deficytu budżetowego jak i długu publicznego, były to: Finlandia, Irlandia, Luksemburg i Niemcy (1998 rok), Słowacja (2008 rok) Estonia (2010 rok), Łotwa (2013 rok), Litwa (2015). Pozostałe 11 krajów strefy euro, w momencie akcesji tego kryterium nie spełniało. Zdecydowanie trudniejszym do wypełnienia okazało się kryterium długu publicznego - w siedmiu krajach, pretendujących do unii walutowej, dług publiczny przekraczał dozwoloną wartość 60% PKB. 53 NBP Raport wyzwania integracji ze strefą euro, Warszawa, listopad 2014, dostęp r. 25

26 Tabela 2. walutowej kraj strefy euro Kryterium fiskalne w państwach członkowskich strefy euro w roku akcesji do unii rok przystąpienia deficyt dług publiczny wypełnienie kryterium fiskalnego do strefy budżetowy jako jako procent w roku akcesji do strefy euro euro procent PKB PKB Austria ,7 63,6 - Belgia ,9 118,6 - Cypr ,2 54,1 - Estonia ,2 6,5 + Finlandia ,6 46,9 + Francja ,4 61,0 - Grecja ,3 171,3 - Hiszpania ,9 62,5 - Holandia ,9 62,7 - Irlandia ,0 51,6 + Litwa ,3 49,0 + Luksemburg ,4 7,6 + Łotwa ,6 38,2 + Malta ,3 62,4 - Niemcy ,4 59,5 + Portugalia ,4 51,8 - Słowacja ,3 28,2 + Słowenia ,2 26,0 + Włochy ,0 110,8 - Źródło: Eurostat, General government gross debt, % of GDP /table.do? tab=table&init=1&language=en&pcode=tsdde410&plugin=1ł; General government deficyt/surplus, % of GDP opracowanie własne, dostęp r Zadłużenie sektora finansów publicznych W 1998 roku wśród krajów członkowskich strefy euro najwyższy poziom zadłużenia sektora finansów publicznych występował w Belgii - zob. rys. 3. W kolejnych latach do 2007 roku Belgii udawało się nieznacznie obniżyć zadłużenie, jednakże od czasu światowego kryzysu gospodarczego zadłużenie finansów publicznych w tym kraju zaczęło ponownie wzrastać (rys. 4). W rezultacie do 2015 roku Belgii nie udało się obniżyć zadłużenia do poziomu poniżej 60% PKB. Innymi krajami, które w latach znacznie przekraczały dopuszczalny pułap zagrożenia publicznego były Grecja i Włochy. Dla porównania najniższe zadłużenie publiczne w okresie odnotował Luksemburg oraz kraje które do strefy euro przystąpiły w późniejszym okresie: Estonia, 26

27 Łotwa, Litwa, Słowenia. W Irlandii do 2007 roku zadłużenie spadało, osiągając wartości poniżej 30% PKB, jednakże gwałtownie wzrosło po kryzysie gospodarczym w 2008 roku osiągając wartości do 120% PKB rysunek 4. Na szczególną uwagę zasługuje Grecja, gdzie zadłużenie sektora finansów publicznych nigdy nie ukształtowało się poniżej poziomu 100% PKB, a w 2014 roku osiągnęło blisko 180% PKB. Rysunek 3. Zadłużenie sektora finansów publicznych (jako % PKB) w krajach strefy euro w latach 1998, 2001,2004,2007 Źródło danych: Eurostat, en&pcode= tsdde410&toolbox=type, opracowanie własne, dostęp na Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 4, po wybuchu światowego kryzysu gospodarczego, od 2008 roku we wszystkich krajach unii walutowej obserwuje się rosnącą tendencję zadłużenia sektora finansów publicznych. Z porównania poziomu zadłużenia finansów publicznych wszystkich krajów, które aktualnie są członkami strefy euro w latach 2008, 2010, 2012, 2014, kiedy mieliśmy do czynienia ze skutkami działania kryzysu gospodarczego, wynika, że poziom zadłużenia finansów publicznych tych krajów wzrastał i zarówno państwa, które pierwotnie tworzyły strefę euro jak i kraje które przystąpiły do niej później odnotowały w badanym okresie znaczny wzrost zadłużenia. Jedynie Irlandii oraz Malcie udało w 2014 r. się wyhamować lub nawet odwrócić tę tendencję. W 2014 roku tylko w sześciu krajach, w tym w Estonii, Litwie i Słowenii zadłużenie sektora finansów publicznych nie przekraczało 60% PKB. 27

28 Rysunek 4. Zadłużenie sektora finansów publicznych (jako % PKB) w krajach strefy euro w latach 2008, 2010, 2012, 2014 Źródło danych: Eurostat, 1&language=en&pode =tsdde410 &toolbox =type, opracowanie własne, dostęp Deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych Dopuszczalny próg deficytu budżetowego na poziomie 3% PKB okazał się również trudnym do spełnienia kryterium konwergencji nominalnej. Na podstawie danych uzyskanych z Eurostat można zaobserwować, że istnieją znaczne dywergencje pomiędzy krajami strefy euro w wysokości deficytu budżetowego (zob. tabela 3). W momencie przystępowania do unii walutowej jedynie dwa kraje, tj. Grecja i Portugalia nie spełniały tego kryterium, jak wynika z danych zamieszczonych na tabeli 2. Wszystkie inne kraje legitymowały się w momencie akcesji wymaganym poziomem deficytu finansów publicznych poniżej 3% PKB. W 2007 roku, bezpośrednio przed uderzeniem światowego kryzysu gospodarczego, wszyscy członkowie unii walutowej - za wyjątkiem Grecji (6,7%) - spełniały kryterium fiskalne w zakresie deficytu budżetowego. Na uwagę zasługuje sytuacja w Irlandii. W latach 1988, 2001, 2004, 2007 w tym kraju odnotowywano nadwyżki budżetowe. Sytuacja radykalnie uległa zmianie po kryzysie gospodarczym - deficyt budżetowy w Irlandii w 2010 roku osiągnął rekordowy poziom: - 32,3 % PKB (tab. 4). W 2010 roku, wszystkie kraje unii walutowej, za wyjątkiem Malty i Estonii, odnotowały znaczny wzrost poziomu deficytu budżetowego. W całym badanym okresie (lata ) Portugalia i Grecja nigdy nie spełniły kryterium konwergencji nominalnej w zakresie deficytu budżetowego, a tylko dwa kraje, tj. Estonia, Luksemburg, w badanym okresie ani razu nie przekroczyły poziomu 3% PKB dla deficytu publicznego. 28

29 Tabela 3. Deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych (w relacji do PKB) w latach 1998, 2001, 2004, 2007 w krajach tworzących strefę euro w 2016 roku Kraje strefy euro Belgia -0,9 0,2-0,2 0,1 Niemcy -2,5-3,1-3,7 0,2 Estonia -0,8 0,2 2,4 2,7 Irlandia 2 1 1,3 0,3 Grecja -6,3-5,5-8,8-6,7 Hiszpania -2,9-0,5 0 2 Francja -2,4-1,4-3,5-2,5 Włochy -3-3,4-3,6-1,5 Cypr -3,8-2,1-3,7 3,2 Łotwa ,7 Litwa -3-3,5-1,4-0,8 Luksemburg 3,4 6-1,3 4,2 Malta -9,3-6,1-4,4-2,3 Holandia -0,9-0,3-1,7 0,2 Austria -2,7-0,6-4,8-1,3 Portugalia -4,4-4,8-6,2-3 Słowenia -2,3-3,9-2 -0,1 Słowacja -5,2-6,4-2,3-1,9 Finlandia 1,6 5 2,2 5,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, General government deficyt/surplus, % of GDP tgm/table. do?tab =table&init=1&language=en&pcode=tec00127&plugin=1, dostęp r. W 2012 roku sytuacja w większości krajów strefy euro w zakresie anlizowanego w tym rozdziale kryterium deficytu budżetowego poprawiła się. Kraje, które odnotowały najgorsze wyniki w 2010 roku wyraźnie lepiej zaczynały sobie radzić ze skutkami kryzysu gospodarczego (zob. tabela 4). Przykładowo Irlandia obniżyła deficyt z wartości -32,3% PKB w 2010 roku do -8,0% PKB w 2012 oraz do wartości -3,8% PKB w 2014 roku, Grecja obniżyła deficyt z wartości -11,2% PKB w 2010 roku do -3,6% PKB w Jednakże w 2014 roku nadal wiele krajów uni walutowej nie wypełniło tego kryterium konwergencji, a najgorsze wyniki w tym czasie odnotowała Portugalia (-7,2%) i Cypr (-8,9%), który w 2007 roku - przed kryzysem - odnotował nadwyżkę buidżetową na poziomie 3,2% PKB. 29

30 Tabela 4. Deficyt sektora instytucji rządowych i samorządowych (w relacji do PKB) w latach 2008, 2010, 2012, 2014 w krajach tworzących strefę euro w 2016 roku Kraje strefy euro Belgia -1,1-4 -4,2-3,1 Niemcy -0,2-4,2-0,1 0,3 Estonia -2,7 0,2-0,3 0,8 Irlandia -7-32,3-8 -3,8 Grecja -10,2-11,2-8,8-3,6 Hiszpania -4,4-9,4-10,4-5,9 Francja -3,2-6,8-4,8-4 Włochy -2,7-4,2-2,9-3 Cypr 0,9-4,8-5,8-8,9 Łotwa -4,1-8,5-0,8-1,6 Litwa -3,1-6,9-3,1-0,7 Luksemburg 3,4-0,7 0,3 1,7 Malta -4,2-3,2-3,5-2 Holandia 0,2-5 -3,9-2,4 Austria -1,4-4,4-2,2-2,7 Portugalia -3,8-11,2-5,7-7,2 Słowenia -1,4-5,6-4,1-5 Słowacja -2,3-7,5-4,3-2,7 Finlandia 4,2-2,6-2,2-3,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, General government deficyt/surplus, % of GDP tgm/table. do?tab =table&init=1&language=en&pcode=tec00127&plugin=1, dostęp r. Aby kryterium fiskalne zostało spełnione, należy wypełnić równocześnie zarówno warunek długu publicznego, jak i deficytu publicznego. Po przeprowadzonej analizie można jednoznacznie stwierdzić, że to kryterium konwergencji nie było rygorystycznie egzekwowane w postępowaniu akcesyjnym, jak również nie było i nie jest spełniane przez wszystkich członków unii walutowej w sposób trwały, stabilny, gwarantujący optymalność obszaru walutowego zgodnie z TOOW, co jest argumentem potwierdzającym przyjętą w pracy tezę badawczą. Ponadto nasuwa się wniosek, że przyczyną aktualnych problemów w strefie euro jest między innymi znaczny liberalizm w przestrzeganiu wytycznych usankcjonowanych w traktacie z Maastricht Konwergencja realna Zgodnie z kryteriami OOW spełnienie kryteriów konwergencji nominalnej jest przepustką do członkostwa w strefie euro. Jednak szanse i zagrożenia związane z przyjęciem wspólnej waluty uzależnione są nie tylko od stopnia sprostania kryteriom nominalnym, lecz 30

31 przede wszystkim od konwergencji realnej, tj. upodabniania się poziomu rozwoju gospodarczego (konwergencji dochodowej) oraz zwiększania się strukturalnego podobieństwa gospodarek krajów strefy euro. Te bowiem kryteria warunkują podobny przebieg cykli koniunkturalnych i zmniejszają podatność gospodarki na zainfekowanie asymetrycznym szokiem makroekonomicznym. Ogólnym miernikiem konwergencji realnej jest PKB per capita i jego zmiany. Z kolei za istotny miernik konwergencji strukturalnej uznaje się kompozycję wytwarzanego PKB, tj. jaki udział w jego wytwarzaniu mają poszczególne sektory gospodarki. Jeśli bowiem struktura ta znacznie różni się pomiędzy poszczególnymi krajami, to szoki dotykające dany sektor mogą mieć różnorodne konsekwencje w gospodarkach tworzących obszar walutowy 54. Rysunek 5. PKB na mieszkańca (PPS) 18 krajów strefy euro w latach 2003, 2007, 2014 w relacji do średniej unijnej (UE-28=100) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, GDP per capita in PPS, able&init=1&language=en&pcode=tec00114&plugin=, dostęp r. Rysunek 5 obrazuje wysokość PKB na mieszkańca wszystkich krajów będących członkami strefy euro w 2014 roku w relacji do średniej unijnej, której wartość przyjęto za równą 100, obliczany z uwzględnieniem różnic w poziomie cen w poszczególnych krajach. Na rysunku porównano wartości z trzech okresów: z 2003 roku bezpośrednio po powstaniu strefy euro, z 2007 roku przed kryzysem gospodarczym oraz z 2014 roku. Z przedstawionych danych wynika, że pomiędzy krajami strefy euro występują znaczne 54 G. Tchorek G., Teoretyczne podstawy integracji walutowej [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, Kowalewski P., Tchorek G., Górski J. (red.), Narodowy Bank Polski, Warszawa 2014, s

32 różnice w wysokości wytwarzanego PKB. Najwyższym poziomem PKB per capita w badanym okresie legitymował się Luksemburg, zaś najniższy poziom tego wskaźnika odnotowywała Łotwa. Można także zaobserwować, że w poszczególnych krajach strefy euro względny poziom PKB per capita nie zmieniał się zasadniczo w ciągu okresu Znaczny i stały wzrost tego wskaźnika w badanym okresie odnotowały nowe kraje członkowskie strefy euro: Estonia, Łotwa i Słowacja, co jest mierzalną korzyścią tych krajów z przystąpienia do jednolitego obszaru walutowego. Należy także zauważyć, że pionierskie kraje strefy euro nie rozwijają się w tak dynamiczny sposób jak nowe kraje, a niektóre z nich, m. in. Irlandia, Hiszpania, Włochy, Cypr, Holandia i Finlandia w 2014 roku odnotowały wyraźny spadek PKB per capita względem średniej unijnej. Przez kilkanaście lat funkcjonowania wspólnego obszaru walutowego nie zmniejszyły się także różnice w tym zakresie w pomiędzy krajami unii walutowej i podobnie jak na początku jej istnienia, wysokość PKB per capita w najbogatszym państwie (Luksemburg) osiągała ponad trzykrotnie wyższy poziom niż w państwie z najniższym wskaźnikiem (Łotwa). Dowodzi to, że kryterium OOW jakim jest zbliżony poziom rozwoju gospodarczego nie zostało spełnione. Według G. Tchorka strefa euro została utworzona przez bardzo zróżnicowane gospodarki, o różnych poziomach PKB per capita oraz różnych strukturach wytwarzanego PKB. W momencie tworzenia unii walutowej zabrakło mechanizmów pozwalających na niwelowanie i korygowanie tychże różnic strukturalnych. Występujące wówczas w gospodarce boomy konsumpcyjne i inwestycyjne doprowadziły do dywergencji gospodarczej krajów członkowskich. Do czego znacząco przyczyniły się: sztywność rynku pracy oraz rynku dóbr i usług. Konsekwencją braku odpowiednich mechanizmów były także: aprecjacja kursów walutowych, brak trwałego wypełniania kryterium inflacyjnego oraz narastania różnic inflacyjnych 55. Osiągnięcie wyższego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego jest podstawowym dążeniem państw członkowskich, a wyrównanie dysproporcji w poziomie życia ważnym zadaniem dla państw nadrabiających opóźnienia rozwojowe. W TOOW wskazuje się, że w miarę postępowania procesu realnego upodabniania się gospodarek poszczególnych krajów członkowskich Europejskiej Unii Walutowej spada w długim okresie niebezpieczeństwo występowania w nich szoków asymetrycznych. 56. Rysunek 6 dowodzi, że w grupie pionierskich 12 krajów strefy euro poziom rozpiętości PKB per capita najmniejszy był na samym początku istnienia unii walutowej. Od 2006 roku w tej grupie państw poziom współczynnika zmienności stopniowo wzrasta, osiągając najwyższy poziom w 2014 roku. W grupie badanych 18 krajów unii walutowej współczynnik zmienności najwyższy poziom osiągnął w 2000 roku, kolejno do 2009 roku stopniowo się obniżał. Po 2009 roku w obu grupach krajów obserwujemy stały wzrost współczynnika zmienności, co świadczy o postępującej dywergencji w zakresie PKB per capita pomiędzy krajami strefy euro. Można jednak zauważyć, że w czasie następowało zbliżenie poziomu rozpiętości między grupą 12 i 18 krajów strefy euro. 55 G. Tchorek, Źródła kryzysu a nowe rozwiązania instytucjonalne w strefie euro, pdf 56 M. Cyrek, Podobieństwo struktur gospodarczych wobec perspektyw integracji, Euro Expres, nr 2, 2010/2011, NBP, 32

33 Rysunek 6. Współczynnik zmienności dla PKB per capita w latach w krajach strefy euro Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat, GDP per capita in PPS, =1&language=en&pcode=tec00114&plugin=1, dostęp r. Naturalnym uzupełnieniem konwergencji nominalnej są podobieństwa związane między innymi z rzeczywistym potencjałem integrujących się gospodarek, ich bogactwem, technologiami wytwarzania, strukturą i poziomem produkcji i konsumpcji, otwartością i konkurencyjnością, nazywane w literaturze kryteriami konwergencji realnej. Trwałe spełnienie opisanych powyżej nominalnych kryteriów zbieżności jest pochodną stopnia konwergencji realnej. Zgodnie z teorią optymalnych obszarów walutowych (TOOW) kraje tworzące unię monetarną powinny charakteryzować się zbliżoną, ale zdywersyfikowaną strukturą produkcji, popytu i eksportu, a także dość wysoką intensywnością wzajemnych powiązań handlowych. Wypełnienie tych wymogów przyczynia się zarówno do ograniczenia zagrożeń szokami asymetrycznymi (popytowymi i podażowymi), jak również zwiększa korzyści z tytułu eliminacji kosztów transakcyjnych i ryzyka kursowego. Do zmniejszenia ryzyka wystąpienia szoków asymetrycznych przyczyniają się również podobne struktury gospodarek krajów tworzących unię walutową (szczególnie struktury produkcji i konsumpcji). Co więcej, im większy stopień podobieństwa struktur gospodarczych, tym większy zakres synchronizacji cykli koniunkturalnych, co stanowi jeden z kluczowych czynników warunkujących z jednej strony adekwatność prowadzonej przez Europejski Bank Centralny wspólnej polityki monetarnej, a z drugiej możliwość,,radzenia" sobie przez zintegrowane gospodarki w podobny sposób z szokami asymetrycznymi 57. W kontekście podatności na szoki asymetryczne istotna staje się ocena spójności struktur gospodarczych krajów Unii Europejskiej oraz dalszych perspektyw przekształceń 57 E. Tomczak Woźniak, Konwergencja realna fundamentem powodzenia integracji monetarnej Polski ze strefą euro, Zeszyty Naukowe Politechniki Łódzkiej nr 1196, 2015, bitstream/handle/11652/997/konwer_real_fundam_tomczak_wozniak_2015.pdf?sequence=1. 33

34 strukturalnych. Stanowią one do dziś punkt wyjścia wielu analiz społeczno-gospodarczych i wskazują na uniwersalne wzorce do wzrostu znaczenia usług wraz z postępującym rozwojem cywilizacyjnym 58. Aby ustalić czy pomiędzy krajami strefy euro występuje podobieństwo struktur gospodarczych analizie poddano wytwarzanie wartości dodanej brutto w trzech sektorach (usługi, rolnictwo i przemysł) w krajach unii europejskiej w 1995 roku oraz w 2010 roku rys. 7 i 8. Rysunek 7. Trójsektorowa struktura wartości dodanej brutto w unii europejskiej w 1995 roku w sektorach: usługi, przemysł, rolnictwo Źródło: M. Cyrek, Podobieństwo struktur gospodarczych wobec perspektyw integracji[w:] Euro Expres, nr 2, 2010/2011, NBP, 58 M. Cyrek, Podobieństwo struktur gospodarczych wobec perspektyw integracji[w:] Euro Expres, nr 2, 2010/2011, NBP, 34

35 Rysunek 8.Trójsektorowa struktura wartości dodanej brutto w unii europejskiej w 2010 roku w sektorach: usługi, przemysł, rolnictwo Źródło: M. Cyrek, Podobieństwo struktur gospodarczych wobec perspektyw integracji[w:] Euro Expres, nr 2, 2010/2011, NBP, Przemiany udziałów trzech sektorów w wytwarzania PKB dowodzą, że występują przeobrażenia strukturalne w całej strefie euro. W 1995 roku widać wyraźnie większy udział sektora usług w strukturze wytwarzania wartości dodanej brutto w krajach, które jako pierwsze stały się członkami unii walutowej. W krajach, które jako ostatnie przystąpiły do unii walutowej zdecydowanie większy jest udział rolnictwa oraz przemysłu w wytwarzaniu PKB. Zauważyć można, że w krajach na wyższym poziomie rozwoju występuje wysoki udział usług w kształtowaniu trójsektorowej struktury wartości dodanej brutto, który zdecydowanie zwiększył się w 2010 roku w relacji do 1995 roku, kosztem wyraźnego spadku znaczenia rolnictwa i przemysłu. Zdecydowanie większe tempo wzrostu tego sektora gospodarki zaobserwować można w krajach, które później przystąpiły do unii europejskiej. Ogólne tendencje do upodobniania obserwowane są raczej pomiędzy nowymi państwami członkowskimi niż względem grupy najbardziej zaawansowanych rozwojowo starych gospodarek UE. Sytuacja taka raczej oddala perspektywę realnej konwergencji państw członkowskich, a w efekcie niewątpliwie utrudnia procesy integracji monetarnej 35