1.1. Pojęcie usług bankowych i bankowego obrotu konsumenckiego (bankowych umów konsumenckich)

Transkrypt

1 Rozdział 1 Pojęcie i specyfika usług bankowych a idea ochrony konsumenta 1.1. Pojęcie usług bankowych i bankowego obrotu konsumenckiego (bankowych umów konsumenckich) Usługi bankowe są odmianą usług finansowych i stanowią jeden z najważniejszych obiektów zainteresowania prawa konsumenckiego. W prawie polskim sprecyzowano, co należy rozumieć pod pojęciem usługi finansowej, nie podając jednak definicji legalnej tego pojęcia 6, w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny 7. W art. 16a ust. 1 och. kons. wskazano przy- 6 Taka definicja zawarta jest w dyrektywie 2002/65/EC, według której usługa finansowa oznacza jakąkolwiek bankową, kredytową, ubezpieczeniową, inwestycyjną, emerytalną (rentową) lub płatniczą usługę szerzej: W. Srokosz (w:) Prawo bankowe, red. E. Fojcik-Mastalska, Wrocław 2009, s ; W. Srokosz, Pojęcie usług finansowych w regulacjach prawnych Unii Europejskiej, Pr. Bank. 2000, nr 9. 7 Ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. Nr 116, poz. 1204), wprowadzono nowy rozdział 2a pt. Szczególne przepisy o umowach zawieranych na odległość dotyczących usług finansowych. Ustawa ta do polskiego prawa implementowała postanowienia dyrektywy 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 września 2002 r. dotycząca sprzeda-. ży konsumentom usług finansowych na odległość oraz zmieniająca dyrektywę Ra-. dy 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE (Dz. Urz. UE L 271, s. 16 z ). Postanowienia dyrektywy omawiają: P. Litwiński, Dyrektywa o usługach finansowych na odległość, Pr. Bank. 2003, nr 1; J. Pisuliński, Usługi finansowe na odległość, KPP 2003, z. 2; E. Łętowska, Europejskie prawo umów konsumenckich, Warszawa 2004, s ; A. Machowska, Świadczenie usług finansowych na odległość na rzecz konsumentów, Gazeta Sądowa 2003, nr 1; M. Fabjańska, P. Litwiński, Umowy zawierane na odległość dotyczące usług finansowych, Pr. Bank. 2004,

2 22 Rozdział 1 kładowy katalog usług finansowych, do którego zaliczono czynności bankowe, umowy kredytu konsumenckiego, czynności ubezpieczeniowe i umowy uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych. Wynika stąd, że rozdział 2a och. kons. dotyczy czynności wymienionych w art. 5 ust. 1 i 2 pr. bank., czyli czynności bankowych sensu stricto (ust. 1) i czynności bankowych sensu largo (ust. 2). Czynności te zostały przez ustawę o ochronie konsumentów uznane za usługi finansowe (a więc usługi bankowe). Aby dokonać prawidłowej interpretacji pojęcia usług bankowych, konieczne jest odniesienie się do pojęcia usług finansowych. Kluczowe znacznie w tym zakresie ma dyrektywa 2002/65/EC, według której usługa finansowa oznacza jakąkolwiek bankową, kredytową, ubezpieczeniową, inwestycyjną, emerytalną (rentową) lub płatniczą usługę 9 oraz kodyfikująca wspólnotowe prawo bankowe dyrektywa 2006/48/WE 10. W najbardziej ogólnym i generalnym ujęciu usługami finansowymi (w tym bankowymi) są określone rodzaje aktywności instytucji finansowych (tj. instytucji kredytowych, ubezpieczeniowych, inwestycyjnych i płatniczych) na rynku usług finansowych 11. Aktywność (czynność) zostanie zakwalifikowana jako usługa finansowa, gdy będzie można ją uznać za usługę w rozumieniu prawa Unii oraz gdy będzie miała charakter bankowy, kredytowy, ubezpieczeniowy, emerytalny, inwestycyjny lub płatniczy. W polskim porządku prawnym nie ma legalnej definicji pojęcia usług bankowych, próby określenia podejmowane są w doktrynie w oparciu o postanowienia wspólnotowych dyrektyw 12. Definiując usługę bankową należy wskazać, że jest to usługa świadczona przez banki, (nie można nr 10; F. Grzegorczyk, Implementacja dyrektywy 2002/65/WE do krajowych porządków prawnych (w:) Ochrona konsumenta usług finansowych, red. B. Gnela, Warszawa 2007, s. 92 i n. Szerzej na temat czynności bankowych, ich pojęcia, istoty i zakresu zob.: W. Srokosz (w:) Prawo bankowe, red. E. Fojcik-Mastalska; W. Srokosz, Czynności bankowe zastrzeżone dla banków, Bydgoszcz Wrocław 2003; I. Ciepiela, Pojęcie czynności bankowych w regulacjach polskiego prawa bankowego, GSP 2007, t. 16, s. 554 i n.; A. Zalcewicz, Czynności bankowe zasadniczy przedmiot działania banku, Zeszyty Naukowe US nr W. Srokosz (w:) Prawo bankowe, red. E. Fojcik-Mastalska, s Patrz załącznik I do dyrektywy 2006/48/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia z dnia 14 czerwca 2006 r. w sprawie podejmowania i prowadzenia działalności przez instytucje kredytowe (Dz. Urz. UE L 177, s. 1 z ). 11 W. Srokosz (w:) Prawo bankowe, red. E. Fojcik-Mastalska, s Ibidem, s

3 Pojęcie i specyfika usług bankowych a idea ochrony konsumenta tutaj jednak zastosować tylko kryterium podmiotowego, gdyż usługi bankowe świadczone są również przez inne podmioty 13 ), zarówno klientom indywidualnym (konsumentom), jak i wszystkim innym podmiotom gospodarczym w sposób tradycyjny (w oddziale banku) lub w sposób bardziej nowoczesny, np.: drogą elektroniczną lub przez telefon 14. Według koncepcji marketingowej usługi bankowe, podobnie jak dobra materialne, są produktem marketingowym, czyli są czymś, co można zaoferować klientowi na rynku, a ich powodzenie zależy od sposobu zaspokojenia potrzeb konkretnej grupy konsumentów. Definiowane mogą być również jako pewna korzyść dla nabywcy, za którą de facto pełną opłatę ponosi odbiorca danej usługi 15. W większości przypadków usługa bankowa przybiera formę umowy zawartej przez klienta z bankiem oraz jest wykonywana na życzenie oraz rachunek konsumenta. Usługi bankowe należą do szczególnie skomplikowanej kategorii usług. Do ich cech charakterystycznych można zaliczyć przede wszystkim: niematerialność, niejednorodność (zróżnicowanie ze względu na znaczący udział personelu w procesie sprzedaży), abstrakcyjny charakter (pojawia się problem wyjaśnienia konsumentowi znaczenia danej usługi), rozłożenie w czasie konsumpcji (bardzo często konsumpcja usług bankowych rozłożona jest w czasie, jako przykład można podać kredyt hipoteczny, którego skutki odczuwane są długo po zawarciu umowy, czyli faktycznym wykonaniu usługi), oraz duże ryzyko ekonomiczne 16. Usługi oferowane przez banki można klasyfikować według co najmniej kilku przykładowych kryteriów, m.in.: 1) kryterium klasyczne podział na usługi kredytowe, depozytowe, rozliczeniowe, dodatkowe 17 ; 2) kryterium z punktu widzenia klienta oraz podziału czynności bankowych podział na usługi finansujące (polegają na zwiększeniu środków płatniczych klientów), depozytowe, związane z obsługą obrotu płatniczego, usługi pozostałe 18 ; W. Srokosz, Pojęcie usług finansowych, s. 80 i n. 14 S. Flejterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa (red.), Współczesna ekonomika usług, Warszawa 2008, s M. Pluta-Olearnik, Marketing usług bankowych, Warszawa 1999, s. 91, S. Flejterski, A. Panasiuk, J. Perenc, G. Rosa (red.), Współczesna, s Por. M. Pluta-Olearnik, Marketing, s W.L. Jaworski, Bankowość podstawowe zagadnienia, Warszawa 1995, s

4 24 Rozdział 1 3) kryterium podmiotowe podział na usługi skierowane do klienta indywidualnego, usługi skierowane do klienta instytucjonalnego. Pomimo różnorakich klasyfikacji niezmienny pozostaje fakt, że rynek usług bankowych charakteryzuje bardzo duże zróżnicowanie, w zależności od różnorodnych kryteriów, możliwości technologicznych oraz specyficznych preferencji poszczególnych segmentów klientów 19. Z tego względu usługi bankowe należą do jednej z najbardziej skomplikowanych grup usług oferowanych na rynku. Stwarzają niezmiernie dużo trudności i niejasności potencjalnym konsumentom oraz budzą wiele kontrowersji. W doktrynie nie budzi już wątpliwości, że istnieją podstawy do odróżnienia konsumenckiego i pozakonsumenckiego bankowego obrotu umownego, wobec stworzenia ogólnej definicji konsumenta w art k.c. Współczesnemu prawu cywilnemu nie jest obca idea ochrony konsumenta jako słabszej strony stosunku prawnego (ze względów ekonomicznych, organizacyjnych, doświadczenia, umiejętności), czego przejawem jest regulacja protekcjonistyczna w celu zapobiegania naruszeniom jego interesów. Stało się to podstawą do wyodrębnienia szczególnego reżimu prawnego umów konsumenckich 20 (także w obrocie bankowym). Konsumencki status partnera banku będzie miał decydujące znaczenie dla rozstrzygnięcia różnych zagadnień (przesłanek wiązania partnera banku wzorcami umownymi, sposobu interpretacji niejednoznacznych postanowień wzorców umownych, konsekwencji posługiwania się niedozwolonymi klauzulami umownymi we wzorcach umownych itp.), rozszerzonych obowiązków informacyjnych, ograniczeń w zakresie swobody kształtowania treści umów, stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów oraz nieuczciwych praktyk rynkowych. Usługi finansowe charakteryzują się wyraźnie zwiększonym (w porównaniu z innymi usługami) ryzykiem ekonomicznym grożącym konsumentowi, które rozłożone jest między stronami nierównomiernie. Dzieje się tak ze względu na cechy usług finansowych: m.in. nieporównywalnie 19 S. Flejterski, Dywersyfikacja struktury sektora i przedsiębiorstwa bankowego geneza, efektywność, konsekwencje, Szczecin 1998, s W doktrynie nie budzi to już wątpliwości, że istnieją podstawy do odróżnienia konsumenckiego i pozakonsumenckiego bankowego obrotu umownego, skoro stworzona została ogólna definicja konsumenta w art k.c., zgodnie z którym za konsumenta uważa się osobę fizyczną, dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

5 Pojęcie i specyfika usług bankowych a idea ochrony konsumenta wielki stopień trudności w przełamaniu deficytu informacji i transparentności. Zagrożeniem dla interesów konsumenta są m.in.: manipulowanie informacją o stopie procentowej (problem zmiennego i nadmiernego oprocentowania), skala obciążeń dotyczących udzielanego kredytu i innych usług (problem odpłatności za usługi bankowe opłaty i prowizje), nieuzasadnione trudności lub obciążenia przy wycofywaniu się konsumenta z umowy, usługi świadczone drogą elektroniczną czy też uprzywilejowana pozycja banku jako wierzyciela. Usługi bankowe stanowiące odmianę usług finansowych cechują się większym ryzykiem niż jakiekolwiek inne transakcje konsumenckie (jako powiązane z przepływem kapitału oraz z płatnościami stanowiącymi cześć procesu mobilizowania i alokacji zasobów finansowych). Wiążą się one z pozyskiwaniem środków pieniężnych oraz ich oferowaniem różnorakim podmiotom działającym na rynku 21, co oznacza, że dla przeciętnego konsumenta zrozumienie dokonanej transakcji finansowej staje się znacznie trudniejsze, a niekiedy nawet niemożliwe. Podkreślić należy fakt, iż dokonana transakcja wiąże się przeważnie z obciążeniem ekonomicznym słabszej strony kontraktu. Dlatego też każda decyzja podejmowana w sferze usług finansowych przez konsumenta powinna być podjęta w warunkach pełnego zrozumienia sytuacji, zarówno w sferze warunków, jak i ewentualnych konsekwencji (niekiedy podjęcie jednej błędnej decyzji wystarczy, by jej konsekwencje odczuwać do końca życia). Stąd też niezwykle doniosłe jest prawidłowe wypełnianie obowiązków informacyjnych przez banki poprzez podanie pełnej informacji, w sposób niewprowadzający w błąd lub mogący wprowadzić w błąd. Z perspektywy ochrony konsumenta istotna jest bez wątpienia także jasność i przejrzystość regulacji dotyczących obowiązków informacyjnych nakładanych na banki wobec klientów, zwłaszcza konsumentów, gdyż sprzyja to należytej ich realizacji, a także umożliwia konsumentom sprawowanie kontroli nad tym, czy banki należycie realizują obowiązki względem nich. Prawna regulacja bankowych stosunków umownych jest obecnie bardzo obszerna i stale ulega poszerzaniu z przedmiotowego punktu widzenia, obejmując m.in. nowe typy umów bankowych a także regulację bankowych stosunków konsumenckich. Dominuje tutaj regulacja ustawowa, choć ogromną rolę w dziedzinie bankowych stosunków umownych odgrywają wzorce umowne, które w obrocie konsumenckim stają się Usługi i procedury bankowe, red. E. Bogacka-Kisiel, Wrocław 2002, s. 11.

6 26 Rozdział 1 źródłem zagrożeń poprzez narzucanie krzywdzących postanowień umownych w postaci niedozwolonych klauzul umownych 22. Biorąc pod uwagę trudność regulacji prawnych dotyczących działalności usługowej banków, konsument będzie zawsze występował jako strona słabsza. Jego pozycja jest uwarunkowana wieloma czynnikami, m.in. niejasnością przekazywanych informacji (a nawet deficytem informacji) oraz powszechnym stosowaniem wzorców umownych, co powoduje traktowanie klientów jako jednorodnej grupy, nieuwzględniające ani ich indywidualnych potrzeb, ani możliwości Ochrona prawna konsumenta w obrocie bankowym Zgodnie z art k.c., konsument to osoba fizyczna, która dokonuje czynności prawnej bezpośrednio niezwiązanej z jej działalnością gospodarczą lub zawodową 23. Na gruncie ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym prak- 22 Nie jest to jednak przedmiotem niniejszego opracowania i z uwagi na ograniczone jego ramy problematyka nie będzie szerzej poruszana. Szerzej na ten temat wzorców umownych, ich roli w praktyce bankowej i zagrożeń z nimi związanych patrz m.in.: M. Skory, Klauzule abuzywne zastosowanie przepisów Dyrektywy 93/13 w Polsce i wybranych krajach Unii Europejskiej (Niemcy, Anglia, Francja, Czechy, Słowacja, Węgry), UOKiK, Warszawa 2007, s ; K. Kruszewska-Sobczyk, M. Sobczyk, Niedozwolone klauzule w umowach zawieranych przez konsumenta,. R. Pr. 2004, nr 4, s ; A. Świstak (w:) Nieuczciwe klauzule w prawie umów konsumenckich, red. E. Łętowska, K. Osajda, Warszawa 2005, s. 34 i n. I. Wesołowska, Niedozwolone postanowienia umowne (w:) Standardy wspólnotowe w polskim prawie ochrony konsumenta, red. C. Banasiński, Warszawa 2004; E. Rutkowska, Ochrona konsumenta usług bankowych przed nieuczciwymi klauzulami umownymi w świetle ostatniej nowelizacji kodeksu cywilnego, Pr. Bank. 2000, nr 9; J. Pisuliński, Niedozwolone klauzule umowne w obrocie bankowym na wybranych przykładach,. Pr. Bank. 2005, nr 6; E. Rutkowska, Niedozwolone klauzule umowne w bankowym obrocie konsumenckim, Pr. Bank. 2002, nr 7/8; E. Rutkowska, Bankowe wzorce umowne, Warszawa 2002, s i literatura tam powoływana; M. Bednarek, Wzorce umów w prawie polskim, Warszawa Treść art. art k.c. oraz fakt zamieszczenia go jako definicji normatywnej w części ogólnej k.c. wśród przepisów odnoszących się do osób fizycznych wskazuje jednoznacznie, że za konsumenta uważa się tylko osobę fizyczną. Szerzej na temat pojęcia konsumenta, zakresu tego pojęcia oraz obrotu konsumenckiego patrz m.in. S. Koroluk, Nowa definicja konsumenta w k.c. propozycje interpretacji, R. Pr. 2003, nr 3; K. Kańska, Pojęcie konsumenta w kodeksie cywilnym na tle tendencji europejskich,