Przezimowanie rzepaku w warunkach klimatycznych Polski - dobór odmian

Transkrypt

1 Przezimowanie rzepaku w warunkach klimatycznych Polski - dobór odmian Tadeusz Wałkowski Samodzielna Pracownia Technologii Produkcji Roślin Oleistych IHAR- PIB /Oddz. w Poznaniu IHAR-PIB Konferencja: Nauka Doradztwu Rolniczemu Radzików: r.

2 Znaczenie gospodarcze rzepaku Spośród wszystkich roślin oleistych uprawianych w kraju rzepak ozimy ma zdecydowanie najważniejsze znaczenie gospodarcze, ze względu na: - wartość żywieniową i energetyczną oleju; - wartość paszową śruty poekstrakcyjnej.

3 Średnie powierzchnie uprawy, plony i zbiory rzepaku w Polsce w trzyletnich okresach ; ; ; i * Lata zbioru Powierzchnia (tys. ha) Plon (t/ha) Zbiór (tys. ton) ,8 2, , ,0 2, , ,3 2, , ,1 2, , ,2* 3,02* 2708,8* *Źródło: roczniki i opracowania GUS, obliczenia własne. **Szacunek przedwynikowy Przez ostatnie półtorej dekady produkcja rzepaku była najszybciej rozwijającym się kierunkiem produkcji roślinnej w kraju: - zasiewy rzepaku zwiększyły się prawie 2-krotnie; - poziom plonów nasion wzrósł o ¼; - zbiory powiększyły się prawie 2,5-krotnie. Pomimo tego, że z jego uprawą związane jest znaczne niebezpieczeństwo wymarzania roślin, stanowiące najpoważniejszą przyczynę strat występującą w zasiewach.

4 Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego w latach i straty w zasiewach spowodowane złym przezimowaniem roślin oraz koniecznością zaorania plantacji Lata zbiorów Powierzchnia zasiana Straty zimowe w zasiewach w ha w ha w % , , , , , , , , , , , , , * * 16,0 X ( ) ,8

5 Straty w zasiewach rzepaku na tle strat w zasiewach ozimin ogółem spowodowane złym przezimowaniem roślin w sezonach wegetacyjnych 2011/12 i 2015/16 Oziminy 2011/ /16 tys. ha % tys. ha % jęczmień 91,5 7 48,0 9,4 pszenica 649, ,0 45,0 pszenżyto 327, ,0 17,4 mieszanki zbożowe 12,9 1 5,0 1,0 żyto 69,2 5 9,0 1,8 rzepak 257, ,0 25,3 Ogółem 1407, ,0 100

6 Mrozoodporność gatunku Rzepak ozimy należy do gatunków o relatywnie małej mrozoodporności; w przeciętnych warunkach zimowania i przy braku okrywy śnieżnej, dobrze zahartowane w jesieni rośliny rzepaku, przetrzymują mrozy około -15 o C, natomiast pod śniegiem około -20 o C, a niekiedy większe, w zależności od szeregu złożonych czynników. Te wielkości wystąpienia ujemnej temperatury w określonych warunkach przyjmuje się, jako wielkości progowe wymarzania rzepaku. Nie można jednak dokładniej określić stopnia wytrzymałości na mróz roślin rzepaku i jego poszczególnych odmian w zmiennych warunkach zimowania.

7 Mrozoodporność rzepaku stopień zahartowania roślin wchodzących w okres zimy Mrozoodporność zależy od stopnia przedzimowego zahartowania roślin lub od stopnia rozhartowania w czasie zimowych ociepleń, tak charakterystycznych dla klimatu umiarkowanego i przejściowego Polski. Proces hartowania roślin rzepaku prowadzi do zwiększenia ich odporności na obniżoną temperaturę. Uważa się, że: - pierwsza faza hartowania rzepaku, przebiegająca w temperaturze dodatniej, ale bliskiej 0 o C, powoduje zwiększenie zdolności oddawania wody komórkowej, dzięki zmienionym właściwościom błon cytoplazmatycznych - druga faza hartowania (zachodzą przemiany metaboliczne połączone z procesem fizjologicznym hartowania roślin jesienia *) Wraz z hamowaniem wzrostu, jak również w jego następstwie: zwiększa się przyrost suchej masy (głównie cukrów), maleje zawartość wolnej wody, zwiększa się koncentracja soków komórkowych, spada aktywność hormonów wzrostowych, a zwiększa inhibitorów, zwiększa się zawartość RNA i rozpuszczalnych białek, następują zmiany aktywności enzymatycznej.

8 Warunki procesu hartowania roślin rzepaku Przed nastaniem okresu zimowego spoczynku, w miarę jak stopniowo obniża się średnia temperatura dobowa powietrza, rośliny rzepaku zaczynają przystosowywać się do warunków zimy i uruchamiają mechanizmy obronne polegające na nagromadzaniu w swoich tkankach większej ilości węglowodanów - cukrów prostych pochodzących z asymilacji, lub z procesu rozkładu wielocukrów. Cukry pełnią rolę ochronną i dość skutecznie zabezpieczają strukturę białkową cytoplazmy komórek przed denaturacją w czasie stopniowego zamarzania. Im więcej rozpuszczalnych węglowodanów zawierają rośliny rzepaku w swoich komórkach, tym bardziej są odporne na mróz.

9 Zdolność odmian do dobrego przezimowania Tolerancja odmian na ujemną temperaturę wynika ze zdolności wytrzymałościowej na wewnątrz- lub zewnątrzkomórkowe tworzenia kryształów lodu lub na braku posiadania tej właściwości do ich powstawania Rośliny są zdolne znosić niską ujemną temperaturę dzięki mechanizmom, które opóźniają zamarzanie, obniżając temperaturę krystalizacji wody i zwiększając zakres przechłodzenia wody komórkowej. Tego typu mechanizm jest zależny od zmian potencjału osmotycznego wody w komórkach, ilości wody związanej cytoplazmatycznie i integralności membran cytoplazmatycznych. Zdolność roślin do dobrego przezimowania jest jedną z najważniejszych cech odmian ozimej formy rzepaku, silnie skorelowaną z wielkością plonu nasion.

10 Prace hodowlane nad poprawą zimotrwałości rzepaku Podstawowym warunkiem hodowli w kierunku odporności na czynniki klimatyczne jest m. in. prowadzenie jej w rejonach, w których odmiany są lub będą uprawiane. Chociaż na obszarze małego rejonu również możemy mieć do czynienia z sezonową zmiennością warunków pogody. Polowa wycena materiałów hodowlanych dotycząca odporność na określone szkodliwe działanie czynników klimatycznych, może być trafna tylko w latach ich nasilenia. Jeśli określony czynnik nie spowoduje naturalnej selekcji, to nie wywiera on wpływu na charakter populacji. Istnieje wtedy konieczność albo zaostrzenie działania czynnika klimatycznego w polu przez stosowanie tzw. warunków prowokujących lub też opracowanie metod fizjologicznych, za pomocą których możliwa będzie trafna ocena materiałów hodowlanych.

11 Efekty prac hodowlanych nad rzepakiem ozimym Najważniejszymi osiągnięciami w hodowli jakościowej rzepaku było zwiększenie wartości żywieniowej oleju i wartości paszowej śruty poekstrakcyjnej, dzięki którym gatunek ten stał się jedną z głównych roślin rolniczych o wielokierunkowym wykorzystywaniu na cele spożywcze i paszowe oraz energetyczne do produkcji biopaliwa. W wyniku prac hodowlanych nad uszlachetnionymi genotypami rzepaku ozimego udało się im przywrócić poziom zimotrwałości odmian tradycyjnych, ale z powodu braku źródeł genetycznych wysokiej zimotrwałości, trwające prace nad tym problemem nie przynoszą zdecydowanie pozytywnych efektów. Zgodne są poglądy dotyczące kumulatywnego działania genów, jednak już w ocenie dominowania cechy zimotrwałości poglądy są rozbieżne. Z hodowlanego punktu widzenia ważna jest stosunkowo duża odziedziczalność cechy zimotrwałości. Duże trudności w określania dziedzicznych podstaw zimotrwałości rzepaku wynikają stąd, że wytrzymałość roślin zależy nie tylko od oddziaływania określonej ujemnej temperatury, ale również od innych czynników: światła, wody oraz czasu oddziaływania.

12 Zimotrwałość rzepaku W praktyce rolniczej wyróżnia się trzy grupy czynników mających wpływ na zimotrwałość roślin rzepaku: - biologiczne (właściwości gatunku i odmiany, jakość materiału siewnego oraz stopień zahartowania roślin wchodzących w okres spoczynku zimowego ); - przyrodniczo-klimatyczne (uwarunkowania siedliskowe) - agrotechniczne (wpływ elementów technologii uprawy). Świadczy to o wieloaspektowo rozumianym zagadnieniu odporności roślin na warunki zimowania.

13 Co kształtuje zimotrwałość rzepaku? Podstawowymi czynnikami kształtującymi zimotrwałość rzepaku są: - prawidłowy rozwój silnej rozety przed nastaniem okresu spoczynkowego; o 8-10 liściach z nisko osadzonym stożkiem wzrostu, oraz z odpowiednio uformowaną szyjką korzeniową - przebieg pogody w okresie bezpośrednio poprzedzającym zimę, umożliwiający dobre zahartowanie roślin; - obecność okrywy śnieżnej podczas mroźnej zimy *-skutecznie chroniącej rośliny przed przemarznięciem; (grubość, czas zalegania i jej stan - tworzenie się skorupy lodowej) - następstwo oddziaływania dużych różnic temperatury powietrza (zmiennej: ujemnej i dodatniej); - ostre, wysuszające, mroźne wiatry (silnie uszkadzające na rośliny nie przykryty śniegiem). * już 10-centymetrowa warstwa śniegu stanowi dostateczną ochronę przed krótkotrwałymi silnymi mrozami).

14

15 Czynniki stwarzające niebezpieczeństwo wymarzania lokalizacja plantacji na wyniesieniach i na południowych skłonach, gdzie występują większe wahania temperatury oraz w tzw. mrozowiskach ; uprawa rzepaku po przedplonach zbyt późno zwalniających stanowisko; niestaranna uprawa roli (zbita niestrukturalna rola powoduje słabszy wzrost roślin jesienią oraz przyczynia się do wystąpienia większych wahań temperatury gleby); niezrównoważone nawożenie mineralne P K Mg i przenawożenie azotem jesienią; nieodpowiedni dobór odmian i wysiew nasion niekwalifikowanych; niedotrzymywanie agrotechnicznego terminu siewu (niedostateczny rozwój i słabe zahartowania roślin przed zimą); zbyt gęsty wysiew nasion i nadmierne zagęszczenie roślin; zachwaszczenie samosiewami zbóż;

16 Ryzyko uprawy rzepaku ozimego związane z wymarzaniem roślin Od wyników oceny stanu przezimowania roślin przeprowadzanych wczesną wiosną na plantacjach produkcyjnych rzepaku, zależą decyzje o zaoraniu - w przypadkach dużego powyżej 50% udziału obumarłych roślin, bądź pozostawieniu plantacji w przypadkach zadowalającego ich stanu i obsady (Heimann 1994). Największe ryzyko uprawy rzepaku związane z jego wymarzaniem występuje w północno-wschodniej części Polski, tj.: w województwie podlaskim, północnowschodniej części województwa warmińsko-mazurskiego, wschodniej części województwa mazowieckiego i północnej części województwa lubelskiego. W zachodniej części kraju największe straty zimowe w zasiewach powstają najczęściej wtedy, gdy okres mrozów przerywany jest nawrotami ciepła, co powoduje ruchy wierzchniej warstwy gleby i z nimi związane obrywanie się korzeni. Rzepak wymarza również w warunkach bezśnieżnych zim pod wpływem mroźnych wiatrów przyczyniających się do nieodwracalnego odwodnienie tkanek roślinnych (wysmalanie).

17 Prawdopodobieństwo wymarzania rzepaku w Polsce (w %) (na podstawie wieloletnich obserwacji Zakładu Agrometeorologii IUNG) Prawdopodobieństwo wymarzania rzepaku ozimego w różnych rejonach kraju związane jest z warunkami panującymi w okresie zimy, tj.: - z występowaniem niskiej ujemnej temperatury, - z czasem i grubością zalegania okrywy śniegowej.

18 Przestrzenna ocena przezimowania rzepaku w Polsce (w %) średnia z lat 1983/ /6 i 2004/ /07 (Wałkowski 2013) Ze względu na występowanie w kraju zróżnicowanych warunków termicznych w okresie letnio-jesiennym wyróżniono na obszarze kraju termiczne rejony* uprawy rzepaku ozimego: 1.; 2.; 3. i 4.(5.) (Wałkowski 2013).Są to rejony tożsame z obszarami kraju, dla których określono optymalne pory siewu z wyznaczeniem orientacyjnych agrotechnicznych terminów ukończenia siewów rzepaku ozimego. (Dembiński 1983), Termiczne rejony uprawy Przezimowanie rzepaku ozimego 1. - zimny 67,8% 2. - chłodny 70,3% 3. - umiarkowanie ciepły 81,3% 4. - ciepły (i 5. - najcieplejszy) 85,4% Polska 80,9%

19 Przestrzenna ocena efektów produkcji rzepaku w Polsce w czterech termicznych rejonach uprawy średnia z lat 1983/ /6 i 2004/ /07* (Wałkowski 2013)) Wyszczególnienie Termiczne rejony uprawy Ogółem Średnie przezimowanie roślin (w %) 67,8 70,3 81,3 85,4 80,9 Udział w powierzchni uprawy (w %) * 2,7 12,2 32,6 52,5 100 Udział rzepaku w strukturze zasiewów (w %) 1,4 2,7 4,1 6,5 4,5 Udział w zbiorach ogółem (w %)* 2,1 10,9 31,7 55,3 100 Plony nasion (w dt /ha)* 20,6 22,3 24,5 26,4 25,1 Wskaźnik wielkości uzyskanych plonów (w %) 82,1 88,9 97,6 105,2 100 *Źródło: Roczniki statystyczne GUS, obliczenia własne

20 Przestrzenna ocena przezimowania rzepaku w Polsce W odniesieniu do wielkości strat dotyczących liczby martwych roślin na jednostce powierzchni plantacji (jak i liczby zaorywanych plantacji z powodu nadmiernych wymarznięć roślin), stwierdza się malejące, ukierunkowane od północnego wschodu ku południowemu zachodowi, oddziaływanie niekorzystnych warunków zimowania rzepaku. Uzyskiwanie plonów mniejszych od spodziewanych, w przypadkach znacznych uszkodzeń mrozowych roślin i konieczność zaorywania dużych powierzchni wymarzniętego rzepaku, skutkuje dotkliwymi, ujemnymi następstwami ekonomicznymi i organizacyjnymi, zarówno dla pojedynczych gospodarstw, jak i dla całej rodzimej gospodarki.

21 Dobór odmian W Krajowym rejestrze Odmian Oryginalnych Centralnego Ośrodka Badania Roślin Uprawnych w 2016 roku znajduje się 131 odmian rzepaku ozimego, w tym: 47 populacyjnych i 84 mieszańcowych F 1. Pośród nich znajduje się 16 odmian rodzimych, których udział w Krajowym rejestrze stanowi ponad 12%. - Bakara, Bazyl, Brendy i Polka - Hodowli Roślin Smolice oraz - Bazalt, Bogart, Bojan, Bosman, Chrobry, Kana, KonkretF 1, Marcelo, Metys, Monolit, Poznaniak F 1 i Starter - Hodowli Roślin Strzelce ), Wartość odmian z Krajowego rejestru jest gwarantowana przez obowiązujące wymogi rejestracyjne przestrzegane przez COBORU. Od dwunastu lat w obrocie nasiennym znajdują się odmiany ze Wspólnotowego Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA), które zostały zarejestrowane w dowolnym kraju Unii Europejskiej, ale powinny spełniać polskie wymagania wartości gospodarczej odmian (WGO) oraz jakości, obowiązujące podczas rejestracji. W tym celu COBORU w Słupi Wielkiej prowadzi 2- letnie serie doświadczeń rozpoznawczych na zlecenie zainteresowanych firm nasiennych. Ze względu na to, że niewielki odsetek odmian z katalogu spełnia krajowe wymogi dobrej plenności i wartości technologicznej, dlatego nasiona badanych odmian nie powinny być przedmiotem zakupu i uprawy przez plantatorów rzepaku przed ukończeniem badań rozpoznawczych z korzystnymi dla nich wynikami.

22 Ocena zimotrwałości odmian rzepaku, po zimie 2011/2012

23 Ocena zimotrwałości odmian rzepaku w sezonie wegetacyjnym 2011/2012 Badania prowadzone w ramach programu Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego i Rolniczego - PDO i R (Broniarz, Stroiwąs 2012) Podstawą do oceny zimotrwałości odmian rzepaku ozimego w badaniach odmianowych były wyniki obserwacji i liczenia roślin na poletkach. Obserwacje i pomiary prowadzono jesienią, przed nastaniem przerwy spoczynkowej roślin oraz 2-3 tygodnie po ruszeniu wegetacji, gdy można było rozróżnić rośliny żywe od zamarłych. Określono udział roślin martwych w stosunku do liczby roślin na jednostce powierzchni jesienią (w %). W sezonie wegetacyjnym 2011/2012 w badaniach uczestniczyły odmiany populacyjne i mieszańcowe znajdujące się wówczas w Krajowym rejestrze. Wzorcem było 21 odmian populacyjnych badanych w doświadczeniach PDO i R. Dla odmian nowych wyniki pochodziły z badań rejestrowych. Informacja dotyczy również przezimowania nielicznych odmian pochodzących ze Wspólnotowego Katalogu (CCA), które włączono do badań PDO i R na podstawie wyników doświadczeń rozpoznawczych. Wyniki przedstawiono na rysunkach 1-4. * Odmiany populacyjne z Krajowego rejestru, które nie uczestniczyły w badaniach: Bakara, Bazyl, Bosman, Carina, Carousel, Cazek, Dante, ES Astrid, Lisek, Olpop, Spencer, Winner. ** Odmiany mieszańcowe z Krajowego rejestru, które nie uczestniczyły w badaniach: Elektra, ES Betty, ES Saphir, Exgold, Estrem.

24 Rys.1. Ocena zimotrwałości odmian populacyjnych w badaniach PDO i R w sezonie wegetacyjnym 2011/2012 % martwych roślin % % martwych martwych roślin roślin % martwych % martwych po po po roślin roślin zimie; zimie; Cabriolet; ES Dual; Alegria; 79 % martwych roślin % % % martwych roślin roślin roślin % martwych % martwych % martwych roślin roślin roślin % martwych % martwych % martwych % roślin martwych po zimie; % martwych po roślin roślin roślin ES zimie; % Beata; martwych % roślin Bellevue; martwych po roślin zimie; roślin Vision; 68 po zimie; % martwych po po roślin zimie; % martwych po zimie; DK zimie; % martwych po zimie; po zimie; po Cadet; roślin NK Bold; roślin NK zimie; Pegaz; Sherlock; Wzorzec; po zimie; po po zimie; Starter; zimie; po Andie; zimie; Lohana; Chagall; 56 po Casoar; zimie; po 59 zimie; Juliana; 59 Pamela; po zimie; % martwych roślin roślin po zimie; % martwych % martwych po % NK Monolit; Morse; roślin zimie; martwych po roślin Californium; NK roślin zimie; 38 Tactic; 41 Gloria; po zimie; po zimie; Adriana; Diamond; po Arot; zimie; 2728 Bogart; Odmiany *

25 Plony nasion (% wzorca) Rys. 2. Plonowanie (% wzorca) odmian populacyjnych w badaniach PDOiR w sezonie wegetacyjnym 2011/ %= 41,5dt/ha Plon nasion (% wzorca); NK Morse; 119 Plon nasion Plon (% nasion (% Plon Plon nasion Plon wzorca); nasion (% nasion (% (% Plon NK wzorca); Diamond; nasion Californium; (% Plon nasion Plon (% nasion (% wzorca); wzorca); Monolit; wzorca); Adriana; 106 Arot; Plon nasion (% wzorca); wzorca); Bogart; 105 Plon wzorca); DK 105 nasion NK wzorca); Plon (% Bold; 107 NK nasion Pegaz; (% Plon nasion Plon (% nasion (% Plon nasion (% wzorca); Cadet; Plon Tactic; 103 wzorca); nasion (% Sherlock; 104 Plon wzorca); Plon Wzorzec; wzorca); nasion 100 Andie; (% Plon nasion (% 102 wzorca); Gloria; 96 wzorca); Lohana; Plon nasion nasion (% 98 (% wzorca); Starter; wzorca); wzorca); 94 Chagall; Plon Plon wzorca); Plon nasion nasion Juliana; nasion ES Beata; 96 (% (% 102 (% wzorca); wzorca); wzorca); Casoar; Bellevue; 93 Pamela; Plon nasion Plon 96 (% 90 wzorca); 92 Plon nasion nasion Vision (% (% CCA; wzorca); Cabriolet; Plon ES 83 nasion Alegria; 86 (% 85 wzorca); Dual; 77 Odmiany*

26

27 Rys. 3. Ocena zimotrwałości odmian mieszańcowych w badaniach PDO i R w sezonie wegetacyjnym 2011/2012 % martwych roślin % martwych roślin po % zimie; martwych Turan; roślin 71 po % % martwych zimie; martwych PR roślin 44W29 roślin po po CCA; 66 % martwych % martwych % martwych zimie; roślin roślin roślin ES po po Kamillo; po 63 zimie; SY % Cassidy; martwych 61 roślin po % % martwych % % martwych roślin % % martwych % % roślin po roślin po roślin po roślin % martwych % po roślin po roślin % martwych po roślin zimie; po roślin zimie; po roślin zimie; NK po roślin Petrol; Adam; po Dobrava; po zimie; % martwych PR 46W14 roślin CCA; po 56 % martwych % % martwych % % martwych % % martwych martwych zimie; roślin zimie; po roślin roślin po roślin po roślin po po roślin Extend; zimie; roślin Primus; Marcopolos; NK zimie; 49 Technic; Hycolor; zimie; NK zimie; Octans; Nelson; zimie; 5051 Rumba; zimie; Vectra; 5152 SY SY 52 Carlo; Kolumb; zimie; NK Caravel CCA; 48 % martwych roślin po % % martwych % martwych % martwych % % martwych % % % martwych roślin roślin po po roślin roślin roślin martwych % % martwych po po roślin po roślin roślin roślin po po roślin zimie; po po zimie; zimie; DK Example; Herkules; Wzorzec; roślin po zimie; po zimie; DK zimie; Exfile; Gladius; Artoga; Marathon; % martwych roślin po zimie; zimie; zimie; Inspiration; Tores; Bonanza; Poznaniak; zimie; zimie; zimie; ES zimie; DK Mercure; zimie; Exstorm; Exotic; Rohan; % martwych PR 46W24 roślin CCA; po 37 zimie; DK zimie; Exquisite; Visby; 31 zimie; PR 46W20 CCA; % martwych zimie; zimie; Abakus; roślin Xenon; 28 po 28 % martwych zimie; Hugo; roślin 23 po zimie; Review; 18 Odmiany**

28 Plony nasion (% wzorca) Rys. 4. Plonowanie (% wzorca) odmian mieszańcowych w badaniach PDO i R w sezonie wegetacyjnym 2011/ %= 41,5 dt/ha Plon nasion (% wzorca); DK Plon Plon nasion nasion (% wzorca); (% wzorca); Plon Hugo; nasion Xenon; (% wzorca); DK Plon nasion (% wzorca); PR Plon nasion (% 114 wzorca); Exquisite; Abakus; Review; 121 Plon Plon nasion (% wzorca); Exstorm; nasion Plon Plon nasion (% Visby; 118 (% nasion wzorca); Rohan; Plon wzorca); nasion Plon (% wzorca); Tores; 111 (% Exotic; wzorca); Plon nasion Plon nasion 113 (% wzorca); Plon nasion (% nasion wzorca); (% wzorca); Bonanza; (% wzorca); DK Exfile; Gladius; Artoga; 46W20 CCA; 118 Plon Plon nasion Plon (% (% nasion wzorca); (% DK wzorca); Plon Extend; nasion Inspiration; Plon 109 nasion (% 111 wzorca); Marathon; Example; Plon 109 Plon nasion Plon (% (% nasion wzorca); (% Plon (% wzorca); wzorca); NK nasion Plon NK (% nasion Nelson; wzorca); (% wzorca); SY Carlo; SY Plon nasion Plon nasion (% wzorca); ES Poznaniak; 104 Plon Plon nasion nasion (% Plon wzorca); (% nasion wzorca); Plon Marcopolos; Herkules; (% wzorca); Wzorzec; 108 (% wzorca); Rumba; Plon nasion (% wzorca); NK Plon nasion Technic; (% Primus; 105 Octans; 105 wzorca); 105 Hycolor; Kolumb; 106 nasion (% 107 wzorca); NK 103 Mercure; Plon nasion (% wzorca); Plon Petrol; nasion Plon Plon Vectra; 102 (% nasion wzorca); nasion (% wzorca); (% Dobrava; wzorca); SY ES Plon nasion (% wzorca); Cassidy; Kamillo; Plon Caravel nasion Adam; (% CCA; wzorca); 105 PR 46W14 CCA; 97 Plon nasion (% wzorca); Turan; 89 Plon nasion (% wzorca); PR 46W24 44W29 CCA; 0 Odmiany

29 Ocena zimotrwałości odmian rzepaku Aktualny wzorzec stawia wysoko wymagania rejestrowe nowym odmianom rzepaku nie tylko z uwagi na plon nasion, ale również ze względu na ich zimotrwałość. W warunkach różnicujących odmiany rzepaku, pod względem przezimowania, w ich ocenie ma miejsce podział na trzy grupy zimotrwałości: I - o zimotrwałości najlepszej - wzorcowej, gdy uszkodzenia rozet nie przekraczają 0,5 o poniżej wzorca, a przezimowanie roślin kształtuje się na poziomie nie mniejszym niż 95% wzorca*; II - o zimotrwałości nieco gorszej, gdy uszkodzenia w ocenie pozimowej mieszczą się w przedziale od 0,5 o do 1,5 o poniżej wzorca, a przezimowanie roślin kształtuje się w przedziale 85-95% wzorca; III - o zimotrwałości miernej - niezadowalającej w warunkach ostrzejszych zim, gdy uszkodzenia w ocenie pozimowej przekraczają 1,5 o poniżej wzorca, a przezimowanie roślin jest mniejsze niż 85% przezimowania odmian stanowiących wzorzec.

30 Ocena zimotrwałości odmian rzepaku Wyniki dotyczące wymarzania roślin przedstawione na rysunkach 1 i 3 wskazują na bardzo duże zróżnicowanie stanu badanych odmian rzepaku po zimie. Ogólny stan roślin po zimie oceniono jako przeciętny na 4 O w skali 9 O ***. Rośliny martwe rzepaku stanowiły od 21 do 69% (w zbiorowości odmian populacyjnych stanowiły średnio 45,9%, natomiast w zbiorowości odmian mieszańcowych 44,4%), przy średniej dla wzorca 43%. Ponadto, odmiany mieszańcowe plonowały średnio o 7% lepiej, od odmian populacyjnych- rys.2 i rys.4. Na podstawie wyników doświadczeń PDO i R : - do I grupy odmian o zimotrwałości najlepszej wzorcowej, zaliczano te odmiany, których rośliny martwe na jednostce powierzchni plantacji stanowiły nie więcej niż 46%; - do II grupy o zimotrwałości nieco gorszej zakwalifikowano te odmiany, których rośliny martwe na jednostce powierzchni plantacji stanowiły nie więcej niż 46-52%. - do III grupy odmian o zimotrwałości miernej niezadowalającej, zaliczono odmiany, których rośliny martwe na jednostce powierzchni plantacji stanowiły więcej niż 52%; ***Skala 9 o : 9 o - stan rolniczo najlepszy; 5 o - stan średni; 1 o - stan najgorszy;

31 Wielocechowa ocena odmian rzepaku ozimego na podstawie danych COBORU z lat (26 populacyjnych i 39 mieszańcowych) Wszystkie odmiany zostały rozdzielone na 3 grupy (najlepsze, dość dobre i gorsze od pozostałych) według rankingu, * - pośród najlepszych populacyjnych znalazło się 13 odmian: NK Morse, Adriana, Arot, Quartz, NK Diamond, Brendy, Monolit, Bogart, DK Cadet, Ametyst, Sherlock, Harry, Lohana. - pośród najlepszych mieszańcowych znalazło się ich 15: Minerva, Garou, DK Exquisite, Mercedes, Skater, DK Impression, Xenon, SY Marten, Arsenal, DK Exstorm, Rohan, Abakus, Visby, Marathon. * Wg PSPO na podstawie metodyki statystycznej prof. Franciszka Rudnickiego z UTP w Bydgoszczy ** Uwzględniono w nim 8 najważniejszych cech rzepaku w tym najwyżej punktowano dwie najistotniejsze cechy: plon i zimotrwałość. Analizowano również zdrowotność odmian oraz zawartość tłuszczu w nasionach. Wagi dla cech ustalono następująco: plon nasion 55 %; przezimowania 15% ; zawartość tłuszczu w nasionach 15 %; odporność na wyleganie i na 4 główne patogeny rzepaku po 3 %.

32 Ocena przezimowanie odmian rzepaku na podstawie wyników uzyskanych po zimach: 2011/2012 i 2015/2016 Wyszczególnienie Ocena przezimowania rzepaku średnia dla wzorca 2011/ /2016 Rośliny martwe (%) Stan roślin po zimie (w skali 9 o )* 4 6

33 Ocena przezimowanie odmian rzepaku na podstawie wyników uzyskanych po zimach: 2011/2012 i 2015/2016 W ocenie uwzględniono 76 odmian wpisanych do Krajowego rejestru, w tym : 21 populacyjnych i 55 mieszańcowych W porównaniu z obsadą i stanem roślin wzorca po zimie odnotowano : - mniejsze straty w obsadzie i lepszy stan roślin na poletkach odmian: Adriana, Arot, Bogart, Monolit, Anderson, Arango, Atora, Kuga i Minerva. - mniejsze straty w obsadzie i średni stan roślin na poletkach odmian: Abakus, DE Exquisite, Garou, Poznaniak, Rohan i Sherpa. - średnie straty w obsadzie i lepszy stan roślin na poletkach odmian: Quartz, Mercedes i Xenon Spośród nowo zarejestrowanych odmian w 2016 r. mniejsze straty roślin po tegorocznej zimie zaobserwowano u odmian : ES Cesario, Chrobry, SY Ilona i ES Imperio.

34 Kryteria wyboru odmiany do uprawy O specyfice, jakości i plenności produkcyjnej różnych typów odmian rzepaku ozimego decyduje cały zespół uwarunkowań siedliskowych i agrotechnicznych. Ich wybór do uprawy jest ściśle uzależniony od istniejących warunków produkcji i od wymagań przemysłu tłuszczowego, określonych normami w stosunku do nasion rzepaku jako surowca. Podstawowym kryterium wyboru odmiany rzepaku do uprawy jest plon nasion, ale z uwagi na kierunek wykorzystania rzepaku na olej spożywczy i olej, jako surowiec do produkcji estrów istotnym wyznacznikiem jest również uzyskiwany plon tłuszczu. Wybierając odmiany do uprawy wskazane jest zainteresować się genotypami nowo zarejestrowanymi, które powinny zastępować sukcesywnie odmiany starsze, na ogół ustępujące odmianom nowym pod względem plenności. W wyborze określonej odmiany rzepaku równie istotnymi cechami są: zimotrwałość i wczesność dojrzewania. Nowe odmiany wnoszą postęp biologiczny również poprzez: zwiększoną odporność na stresy i najgroźniejsze choroby grzybowe, zmniejszoną podatność roślin na wyleganie, korzystne zmiany w pokroju roślin dostosowujące je do większej penetracji światła i lepszego wykorzystywania przestrzeni życiowej.

35 Podsumowanie Przy aktualnym, około 7% udziale rzepaku w strukturze zasiewów, zimotrwałość rzepaku stanowi właściwość o podstawowym znaczeniu, określającą możliwości i celowość dalszego zwiększania areału uprawy. Uzyskiwanie plonów mniejszych od spodziewanych, w przypadkach znacznych uszkodzeń mrozowych roślin i konieczność zaorywania dużych powierzchni wymarzniętego rzepaku, skutkuje dotkliwymi, ujemnymi następstwami ekonomicznymi i organizacyjnymi, zarówno dla pojedynczych gospodarstw, jak i dla całej rodzimej gospodarki. Powodzenie uprawy rzepaku i zadowalający poziom uzyskiwanych plonów w dużym stopniu zależy od dobrego przezimowania roślin, przezimowanie natomiast, od układu czynników siedliskowych: glebowo-klimatycznych w powiązaniu z czynnikami agrotechnicznymi, wśród których termin i gęstość siewu oraz zrównoważone nawożenie mineralne odgrywają rolę wiodącą. Odmiany rejestrowane i zalecane do uprawy w kraju charakteryzuje na ogół bardzo dobra i dobra mrozoodporność, a pomimo to zdarza się, że w niektórych latach, podczas ostrych i bezśnieżnych zim, część roślin rzepaku wymarza. Aktualnie istnieją większe możliwości wyboru odmiany o najkorzystniejszych cechach użytkowych. Dobra ich znajomość ułatwia dokonanie wyboru odpowiednich odmian rzepaku do uprawy. Odmiany o dużej wartości gospodarczej i pożądanej reakcji na określone warunki rolniczo przyrodnicze są najtańszym czynnikiem intensyfikującym technologie uprawy rzepaku. Na podstawie 2-letnich wyników doświadczeń porejestrowych tworzone są listy odmian zalecanych do uprawy na terenie poszczególnych województw.

36 Literatura Badania produkcji roślinnej GUS Wiosenna ocena stanu upraw rolnych i ogrodniczych w 2012r. Wyniki wstępne Inf. Sygn Bartkowiak-Broda I., Wałkowski T., Ogrodowczyk M Czy polskiemu rolnictwu potrzebne są nowe odmiany rzepaku? Nasz rzepak, nr 12; Broniarz J Odmiany rzepaku ozimego. W: Rzepak -integrowana produkcja. Agroserwis VII, Broniarz J., Heimann S.,Stroiwąs A Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych.rzepak ozimy COBORU Słupia Wielka 80; Broniarz J., Stroiwąs A Wstępne wyniki plonowania odmian. Rzepak ozimy. PDO i R. COBORU Słupia Wielka Broniarz J., Stroiwąs A Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych. Rzepak ozimy COBORU Słupia Wielka 88; Dembiński F Jak uprawiać rzepak i rzepik. PWR i L, w. IIpopr. Warszawa 3-92 GUS-opracowanie sygnalne z r. Wstępna ocena przezimowania upraw ozimych w roku 2016 Lista opisowa odmian roślin rolniczych Rzepak ozimy , COBORU Słupia Wielka Opracowanie sygnalne GUS : Wstępny szacunek głównych ziemiopłodów rolnych i ogrodniczych w 2016 r. ;1-7. Opracowanie sygnalne GUS: Wstępna ocena przezimowania upraw ozimych w 2016 r.;1-5. Wałkowski T Typy odmian rzepaku. Top Agrar Polska, nr 5; Wałkowski T Znaczenie kwalifikowanego materiału siewnego w technologii produkcji rzepaku. Rośliny Oleiste -Oilseed Crops, XXXIII (2): Wałkowski T., Bartkowiak-Broda I Problems of winterhardiness of Winter rapeseed (Brassica napus L. ssp. oleifera Metzg.). Proceedings of the 18 th Cold Hardiness Seminar in Poland , Kórnik; Wałkowski T., Bartkowiak-Broda I : The effect of limiting of winter oilseed rape sowing rate on changes the density of plants on production plantations, their overwintering and yield Proceedings of the 19 th Cold Hardiness Seminar in Poland -Kórnik; 29-30, ; Wałkowski T., Bartkowiak-Broda I., Krzymański J., Mrówczyński M., Korbas M., Paradowski A Rzepak ozimy. Proekologiczna technologia uprawy. IHAR, Poznań.s Wałkowski T., Korbas M., Odmiany rzepaku ozimego i ochrona przed chorobami grzybowymi. IHAR O/Poznań, Wałkowski T., Lewandowska A Wpływ ilości wysiewu nasion na przezimowanie i plonowanie rzepaku ozimego w warunkach produkcyjnych z lat i Rośliny Oleiste Oilseed Crops, XVII (1), Wałkowski T Wpływ opóźniania terminu wysiewu nasion na poziom plonowania dwóch typów odmian rzepaku ozimego w warunkach glebowoklimatycznych województwa podlaskiego. XXXI Konferencja Naukowa Rośliny Oleiste. Streszczenia Agrotechnika Wawrzyniak M., Piętka T., Krótka K Morfologia rozety a zimotrwałość i plenność rodów hodowlanych rzepaku ozimego podwójnie ulepszonego. Rośliny Oleiste, XIX (2):

37 Dziękuję za uwagę!