Współczesne teorie bezrobocia RYNEK PRACY

Transkrypt

1 Współczesne teorie bezrobocia RYNEK PRACY Maciej Frączek

2 Krzywa Phillipsa Przedstawia zależność między stopą wzrostu płac nominalnych a stopą bezrobocia. Jej nazwa pochodzi od angielskiego ekonomisty A.W. Phillipsa, który na podstawie danych statystycznych z lat dla Wielkiej Brytanii, stwierdził występowanie odwrotnej zależności między stopą wzrostu płac nominalnych a stopą bezrobocia. Graficznym wyrazem tej zależności jest omawiana krzywa. Kształt krzywej oznacza, że przy wysokich stopach wzrostu płac stopa bezrobocia jest niska, a im niższe są stopy wzrostu płac, tym stopa bezrobocia jest wyższa. Podstawą powyższej zależności jest wpływ sytuacji na rynku pracy na wzrost płac nominalnych. Gdy stan rynku pracy poprawia się i bezrobocie spada, rośnie siła przetargowa związków zawodowych w negocjacjach płacowych i w rezultacie tempo wzrostu płac nominalnych podnosi się, gdy zaś bezrobocie wzrasta, pracodawcy zajmują sztywniejsze stanowisko w tych negocjacjach i tempo wzrostu płac nominalnych jest niższe.

3 Krzywa Phillipsa c.d. Nieliniowy charakter zależności krzywej Phillipsa wynika ze względnej sztywności płac w dół, powodującej nieznaczny spadek tempa ich wzrostu w sytuacji wzrostu bezrobocia oraz ich stosunkowo szybki wzrost w przypadku spadku bezrobocia. W praktyce jest stosowana częściej zmodyfikowana krzywa Phillipsa, która przedstawia zależność między stopą bezrobocia a stopą inflacji. Z przedstawionej na wykresie zależności wynika, że w polityce gospodarczej można dokonywać wyboru pomiędzy większą inflacją i mniejszą stopą bezrobocia (punkt A na krzywej) a mniejszym poziomem inflacji i większym bezrobociem (punkt E na krzywej). To błędne przekonanie powszechne było do lat 70-tych XX w., kiedy to w wielu krajach rozwiniętych akceptowano szybszy wzrost inflacji w nadziei na obniżenie rosnącego bezrobocia. Z czasem okazało się jednak, że tego typu polityka gospodarcza jest całkowicie nieskuteczna w walce z bezrobociem, a jedynie prowadzi do wyższej inflacji. Odwrotna zależność pomiędzy inflacją a bezrobociem może mieć bowiem jedynie charakter krótkookresowy na dłuższą metę nie można kupić niższego bezrobocia za cenę wyższej inflacji. Wymienność inflacji i bezrobocia ma więc charakter jedynie przejściowy, zaś długofalowym efektem ekspansywnej polityki pieniężnej jest przyspieszenie procesów inflacyjnych przy bezrobociu odpowiadającym stopie naturalnej (znajduje to wyraz w pionowej krzywej Phillipsa).

4 Krótkookresowa krzywa Phillipsa

5 Długo- i krótkookresowa krzywa Phillipsa

6 Teoria naturalnej stopy bezrobocia Autorzy: M. Friedman i E.S. Phelps Wg nich w gospodarce znajdującej się w stanie równowagi zawsze występuje pewien poziom bezrobocia, który jest niezależny od zmian w popycie globalnym. Występowanie naturalnej stopy bezrobocia Friedman wiązał z niedoskonałym funkcjonowaniem rynku pracy i jego odstępstwami od modelu doskonałej konkurencji. Wg Friedmana koszty zbierania informacji o wolnych miejscach pracy i wolnych pracownikach, koszty mobilności siły roboczej, zmiany strukturalne na rynku pracy sprawiają, że w gospodarce zawsze występuje pewien poziom bezrobocia, który jest niezależny ny od zmian koniunktury gospodarczej. Teoria naturalnej stopy bezrobocia była dla ekonomistów argumentem, który miał dowodzić nieskuteczność ekspansywnej polityki pieniężnej. Taka polityka, której celem jest zapewnienie pełnego zatrudnienia w gospodarce, przynosi zdaniem części ekonomistów tylko krótkookresowe efekty. Ekspansja pieniężna powoduje, że w krótkim okresie w gospodarce dochodzi do wzrostu popytu, wzrostu cen, spadku poziomu płac realnych i wzrostu zatrudnienia. W długim okresie pracownicy zauważają spadek realnych płac i żądają wzrostu płac nominalnych. Rezultatem tego jest powrót do wyższych płac realnych, niższy poziom zatrudnienia i wyższa inflacja.

7 Czynniki wpływające na naturalną stopę bezrobocia Jakość systemu informacji o wolnych miejscach pracy oraz osobach poszukujących pracy Jakość funkcjonowania instytucji państwowych (przede wszystkim urzędów pracy) Elastyczność systemu edukacji (formalnej i ustawicznej) Rozwój szkoleń zawodowych Mobilność siły roboczej Obecny poziom technologii

8 Teoria bezrobocia nieprzyspieszającego inflacji (NAIRU) Autorzy: m.in. R. Layard, S. Nickell, R. Jackman Wg nich przy stosunkowo niskim bezrobociu występuje tendencja do nasilenia procesów inflacyjnych z powodu wzrostu siły przetargowej związków zawodowych w negocjacjach płacowych i związanego z tym wzrostu płac. Gdy bezrobocie jest odpowiednio wysokie, to dynamika procesów inflacyjnych ulega zmniejszeniu ze względu na akceptowanie przez pracowników stosunkowo niskich stawek płac. Wniosek w gospodarce istnieje taki poziom bezrobocia, który stabilizuje dynamikę procesów inflacyjnych. Ten poziom bezrobocia jest określony mianem bezrobocia NAIRU. Stabilizacja inflacji występuje, gdy płace postulowane przez związki zawodowe odpowiadają płacom określonym przez realia ekonomiczne gospodarki. Istniejąca w tej sytuacji stopa bezrobocia (stopa stabilizująca inflację) jest stopą bezrobocia NAIRU. Poziom NAIRU zależy więc od poziomu płacy realnej i postulowanych płac.

9 Determinanty bezrobocia NAIRU 1 poziom wydajności pracy. Jej wzrost stwarza możliwość zwiększenia płac realnych, gwarantowanych przez gospodarkę, co z kolei powoduje obniżkę poziomu NAIRU (przy innych czynnikach nie zmienionych). sytuacja na rynku pracy, wyrażona za pomocą stopy bezrobocia. Przy jej wzroście maleje presja na wzrost płac, bo zwiększa się konkurencja o miejsca pracy, a pracodawcy mają większy wpływ na wielkość zatrudnienia i płacy. Spadek stopy bezrobocia prowadzi zaś do wygórowanych postulatów płacowych. siła związków zawodowych i poziom uzwiązkowienia. Wysoki poziom uzwiązkowienia oraz silna pozycja związków zawodowych nasilają presję płacową. ustawodawstwo, określające warunki ochrony miejsc pracy. Wiąże się to ze stopniem ochrony miejsc pracy, czyli wielkością odpraw, długością czasu wypowiedzenia. Długie okresy wypowiedzenia i wysokie odprawy zachęcają do wygórowanych wymagań płacowych pracobiorców i zarazem zniechęcają pracodawców do zatrudnienia kolejnych pracowników. Negatywnie wpływają więc na wielkość i strukturę płac.

10 Determinanty bezrobocia NAIRU 2 rozwiązania dotyczące zasiłków dla bezrobotnych (wysokość stopy kompensacji dochodów w okresie bezrobocia, warunki uzyskania zasiłku i długość okresu jego pobierania). Im zasiłek jest wyższy, łatwiej dostępny i przyznawany na dłuższy czas, tym mniejsza jest motywacja do szukania pracy i niższy koszt utraconego zarobku przez bezrobotnych, co zwiększa presję na wzrost płac. intensywność poszukiwań pracy. Zależy ona od ponoszonych kosztów i od zachowania bezrobotnych na rynku pracy. Wyższe koszty oraz bierność osób szukających zatrudnienia wydłużają okres pozostawania bez pracy. To z kolei powoduje ubytek ich kwalifikacji, a także deprecjację nawyku pracy. Dla pracodawcy stają się oni mniej atrakcyjni, a więc obniża się ich konkurencyjność. Zwiększający się udział bezrobotnych długotrwale wśród ogółu, oznacza silniejszą presję na wzrost płac pozostałych grup starających się o pracę, czyli krótkotrwale bezrobotnych i pracujących.

11 Teorie poszukiwań na rynku pracy Nawiązują one do charakteru informacji rynkowej a przede wszystkim do jej roli w kształtowaniu decyzji podmiotów uczestniczących na rynku pracy. Zakładają one, że oferty pracy są heterogeniczne, czyli różnią się zarówno pod względem wymagań jak i oferowanych stawek płac. Szukający pracy również różnią się pod względem kwalifikacji, doświadczenia, zachowania i oczekiwań płacowych. Przy czym, im pracodawca ma wyższe wymagania, tym większą oferuje płacę. Proces poszukiwania pracy jest kosztowny i pracochłonny, dlatego w modelu zakłada się,że poszukujący, jeśli ma pracę, to z niej rezygnuje, by móc efektywniej starać się o nowe zatrudnienie. Staranie się o zatrudnienie odbywa się, dopóki krańcowe koszty nie zrównają się z krańcowymi korzyściami poszukiwań. Ponadto w teoriach poszukiwań zakłada się, że poszukujący posiada pewną wiedzę o dystrybucji ofert pracy w określonym zawodzie, ale nie wie dokładnie jakie są stawki płac. Utrudnieniem w szybkim znalezieniu zatrudnienia jest asymetria informacyjna i związane z nią koszty poszukiwań.

12 Teorie poszukiwań na rynku pracy Model liczebności próbki. Opiera się na założeniu, że bezrobotny w swoich poszukiwaniach pracy kieruje się wyborem najkorzystniejszej oferty pracy, z wcześniej określonej próbki ofert, odpowiadającej jego preferencjom. Model ten wyjaśnia właściwości i sposób określania liczebności owej próbki. Zakłada się w nim, że oferty pracy różnią się jedynie wielkością płac, a bezrobotni o podobnych kwalifikacjach znają ich rozkład. Nie wiedzą jednak, które firmy zgłaszają zapotrzebowanie na pracę. Proces poszukiwań ma na celu znalezienie grupy pracodawców, którzy proponują miejsca pracy jednakowo opłacane i odpowiadające oczekiwaniom bezrobotnym. Dotarcie do określonej grupy firm wiąże się z ponoszeniem kosztów. Im większa jest badana próba tym wyższe są ponoszone koszty. Z drugiej strony bezrobotni spodziewają się uzyskać określone korzyści płacowe. Dlatego też określają optymalną wielkość przedsiębiorstw do których chcą dotrzeć. Gdy więc na rynku istnieje określona liczba ofert płacowych, o znanym rozkładzie, to wysokość oczekiwanej płacy można określić jako sumę iloczynów poszczególnych ofert płacowych i ich prawdopodobieństwa.

13 Teorie poszukiwań na rynku pracy Model płacy progowej (granicznej) Zakłada się w nim, że poszukujący ma pewną wiedzę o dystrybucji ofert płacowych w określonej grupie kwalifikacji, na lokalnym rynku pracy, ale nie wie, które przedsiębiorstwo oferuje jakie stawki płac. Bezrobotny z jednej strony rozpatruje koszty poszukiwań, z drugiej zaś korzyści, jakie może uzyskać w wyniku poszukiwań. Proces poszukiwań zaczyna od ustalenia poziomu płacy minimalnej, zwanej też progową, poniżej której nie podejmie zatrudnienia. Płaca ta stanowi więc granicę opłacalnościci dalszych poszukiwań, czyli wyrażaa zrównanie się ponoszonych kosztów z przewidywanymi korzyściami (płacą). Proces starania się o zatrudnienie polega na tym, że bezrobotny w swoich poszukiwaniach porównuje oferowane mu płace z płacą progową i bierze pod uwagę tylko te oferty, które są wyższe lub równe owej płacy. Niewłaściwa ocena, czyli zbyt duże wymagania płacowe, mogą negatywnie wpłynąć na możliwości znalezienia odpowiedniej pracy, wydłużając zasadniczo czas poszukiwań, zwiększając tym samym koszty.

14 Teoria niepisanych kontraktów Narodziła się ze zróżnicowania poziomu niechęci do ryzyka pracowników i firm. Zgodnie z tą teorią pracownicy i przedsiębiorcy zawierają między sobą niepisane, dobrowolne pakty (kontrakty), w których obie strony uznają prawo firm do zwolnień pracowników w okresie złej koniunktury oraz gwarancje pracowników do stabilnych płac w okresie dobrej koniunktury. W rezultacie istnienie takich umów prowadzi do wahań zatrudnienia, przy zachowaniu stabilnych płac. Procesy przystosowawcze mają więc wyraz jedynie w wymienności zatrudnienia i bezrobocia. Stabilne płace pozwalają zmniejszyć płynność kadr i zatrzymać w przedsiębiorstwie najlepszych pracowników (korzyści dla pracodawców). Pracownikom z kolei gwarantują stabilny strumień dochodów w okresie zatrudnienia.

15 Teoria płacy motywującej Płaca motywująca jest to płaca wyższa niż płaca oczyszczająca rynek pracy. Pracodawca płacąc więcej chce uniknąć niepewności, niepotrzebnych kosztów przeszkalania coraz to nowszych pracowników, bumelowania i niskiej wydajności. Teoria, która opisuje sytuację, w której pracodawca nie chce obniżyć płacy z wymienionych powyżej powodów nazywana jest w literaturze teorią płacy motywującej, czasami określanej jako efektywnościową lub wydajnościową. Z teorii tej wynika, że przedsiębiorstwa optymalizują wysokość płac z punktu widzenia swych zysków. Dlatego też płaca motywująca może się ukształtować na poziomie, który implikuje nadwyżkę podaży pracy nad popytem na nią czyli bezrobocie. W takim przypadku, bezrobotni nie są w stanie podjąć pracy za niższe wynagrodzenie, ponieważ pracodawcy z obawy przed zmniejszeniem wydajności zatrudnionych pracowników, nie są zainteresowani obniżeniem płac.

16 Teoria płacy motywującej Model bumelowania: Zasadza się on na trudnościach z obserwowaniem jakości i wydajności wykonywania pracy przez pracowników. By uniknąć sytuacji, w której pozwolą sobie oni na obijanie, czy nawet bumelowanie przedsiębiorstwa wolą płacić wyższą płacę, niż tę która oczyszcza rynek pracy. Utrata przez nich pracy, w wypadku, gdy zostaną przyłapani na bumelowaniu, równa się bowiem utracie wyższych zarobków. Model rotacji załogi: Wynika on z twierdzenia, że zbyt wysoka rotacja pracowników jest dla przedsiębiorstwa niekorzystna, toteż celowe jest jej ograniczanie. Jednym ze sposobów na to jest zaoferowanie stosunkowo wysokich płac. Może to oznaczać ukształtowanie się płac na poziomie wyższym od płac oczyszczających rynek pracy, w wyniku czego pojawia się bezrobocie przymusowe.

17 Teoria płacy motywującej Model selekcji negatywnej: W procesie naboru nowych pracowników istotną rolę gra oferowana płaca, gdyż zapewnia nabór lepszych pracowników. Jeśli jej wysokość będzie narzędziem selekcji, to wpłynie pozytywnie na znalezienie odpowiedniego pracownika. Ponadto zakłada się, że bezrobotni charakteryzują się określonymi aspiracjami płacowymi, a między aspiracjami i wydajnością istnieje dodatnia korelacja. Dlatego oferując wyższe płace zmniejsza się zagrożenie, że w procesie rekrutacji będą uczestniczyć osoby o niskiej wydajności pracy. Wyższe płace przyciągają bowiem pracowników o wyższej wydajności. Modele socjologiczne: Upatrują one przyczyn utrzymywania się wysokich płac i bezrobocia w społecznych normach postępowania pracowników i pracodawców. W modelu podarunków pracownicy są ponadstandardowo zaangażowani w swoją pracę, a pracodawcy ponadstandardowo ją wynagradzają. W modelu uczciwych płac pracownicy czujący się nieuczciwie traktowani zmniejszają swój wysiłek i zaangażowanie w pracę, gdy zaś otrzymują płace wyższe od płac w podobnej grupie pracowniczej wówczas istnieje motywacja do zwiększonego wysiłku.

18 Teoria insider-outsider 1 Jej twórcy (A.Lindbeck, D.J.Snower, O.Blanchard i L.Summers) tłumaczą bezrobocie silną pozycją pracowników przedsiębiorstwa, którzy wykorzystując wypracowaną przez lata sytuację, ustalają płace na poziomie wyższym niż poziom płac oczyszczających rynek pracy. Podstawą teorii insider-outsider jest podział pracowników na pracowników zatrudnionych (insiders), charakteryzujących się wysoką wydajnością pracy i zdobytym doświadczeniem oraz bezrobotnych lub pracowników mających niestabilną sytuację zawodową (outsiders). Insiderzy wpływający bezpośrednio na wysokość płac i będący w stanie negocjować warunki pracy, zawdzięczają swoją pozycję także dzięki wysokim kosztom rotacji pracowników. Zakładając, że outsiderzy zainteresowani są podjęciem pracy za pewną płacę progową, insiderzy gotowi są za tą samą pracę wynegocjować od pracodawcy wyższe zarobki. Wynika to z faktu, że przedsiębiorstwom bardziej opłaca się przekazać część zaoszczędzonych kosztów, które by ponieśli w wyniku zatrudnienia i przeszkolenia nowych pracowników, swoim obecnym pracownikom.

19 Teoria insider-outsider 2 Z teorii insider-outsider wynika powiązanie bezrobocia z silną pozycją insiderów, którzy skutecznie blokują zmniejszenie bezrobocia i obniżenie płac. Insiderzy mogą wpływać także na mniejszą wydajność pracy nowo przyjętych pracowników, poprzez odmowę współpracy z nimi bądź nawet ich szykanowanie. Powyższa teoria dość dobrze tłumaczy stosunkowo wysokie bezrobocie wśród ludzi młodych, którzy mają problem z przejściem do insiderów w dualnym rynku pracy. Czynnikami determinującymi poziom bezrobocia w tej teorii są: koszty rotacji pracowników, poziom zagregowanego popytu na towary i usługi oraz wydajność pracy i płaca progowa outsiderów.

20 Teorie histerezy bezrobocia W odniesieniu do bezrobocia histereza oznacza, że bezrobocie będzie się utrzymywało na poziomie wywołanym przez oddziaływanie różnych impulsów (szoków podażowych i popytowych) nawet wówczas, gdy przestaną one występować. Histereza bezrobocia oznacza jego utrzymywanie się mimo rosnącej koniunktury gospodarczej. Histereza bezrobocia jest tłumaczona najczęściej następującymi modelami: model ubytku kapitału ludzkiego, model ubytku kapitału rzeczowego, oraz model insider-outsider.

21 Wykorzystane źródła i polecane opracowania Brinkmann G. (1999), Einführung in die Arbeitsökonomik, Oldenburg, München-Wien. Kwiatkowski E. (2002), Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Sadowski Z., Wach T. (2003), Leksykon pracy, bezrobocia i zabezpieczenia społecznego, Wydawnictwo Biblioteczka Pracownicza, Warszawa. Socha M., Sztanderska W. (2002), Strukturalne podstawy bezrobocia w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.