POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A PREFEROWANE STYLE RADZENIA SOBIE Z CHOROBĄ U OSÓB Z ROZPOZNANIEM CUKRZYCY TYPU 1

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2009, 78, 3 4, KRYSTYNA KUROWSKA, TERESA ŚWIĄTKOWSKA POCZUCIE KOHERENCJI (SOC) A PREFEROWANE STYLE RADZENIA SOBIE Z CHOROBĄ U OSÓB Z ROZPOZNANIEM CUKRZYCY TYPU 1 SENSE OF COHERENCE AND PREFERRED COPING STYLES IN PATIENTS WITH DIAGNOSED DIABETES TYPE 1 Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Kierownik: dr n med. Mirosława Felsmann Streszczenie Wstęp. Cukrzyca typu 1 jest chorobą, która niezwykle silnie ingeruje w życie chorego, na którą jest skazany do końca życia i która z czasem będzie powodowała coraz cięższe powikłania. Niewątpliwie świadomość takiego stanu rzeczy jest przyczyną stresu, z którym pacjent musi nauczyć się sobie radzić. Cel. Celem pracy było określenie poczucia koherencji oraz preferowanych stylów radzenia sobie w cukrzycy typu 1, jako wyznacznika utrzymania optymalnego stanu zdrowia. Materiał i metoda badawcza. Przebadano 67 osoby z rozpoznaną cukrzycą typu 1 hospitalizowanych w Katedrze i Klinice Endokrynologii i Diabetologii oraz Przyszpitalnej Poradni Diabetologicznej Szpitala Uniwersyteckiego im. dra A. Jurasza w Bydgoszczy. Do badania wykorzystano narzędzia badawcze, takie jak: Kwestionariusz Orientacji Życiowej A. Antonovsky ego (SOC-29) oraz Kwestionariusz CISS w polskiej wersji, autorstwa Szczepanika, Strelau i Wrześniewskiego. Wyniki. Osoby z rozpoznaniem cukrzycy typu 1 nie różnią się od siebie poziomem poczucia koherencji a globalny SOC u tych chorych jest zaniżony (117,99). Najczęściej preferowanym stylem był styl zadaniowy. Wnioski. Wykazano, iż im wyższym poczuciem koherencji charakteryzowała się osoba, tym częściej wybierała styl radzenia sobie skoncentrowany na zadaniu. SŁOWA KLUCZOWE: poczucie koherencji (SOC), style radzenia sobie, cukrzyca typu 1. Summary Introduction. Diabetes type 1 is a disease which strongly interferes with the patient s life and causes severe complications. Certainly the awareness of it results in stress the patient has to cope with. Aim. The aim of the study was to estimate the sense of coherence (SOC) and preferred coping styles in patients with type 1 diabetes, as a determinant of maintaining optimum health. Material and methods: The study included 67 patients with diabetes type 1, hospitalized in Endocrinology and Diabetes Clinic and patients of Outpatient Clinic of Jurasz University Hospital, Bydgoszcz. Antonovsky Life Orientation Questionnaire (SOC-29) and Polish version of CISS questionnaire by Szczepanik, Strelau and Wrzesniewski were used in the study. Results. Patients with type 1 diabetes had similar level of SOC and their global SOC was lowered (117.99). Conclusions. The examined patients preferred task-oriented style of coping with stress. Patients with higher level of SOC more often chose task-oriented coping style. KEY WORDS: sense of coherence (SOC), styles of coping, diabetes type 1. Wstęp W okresie ostatnich lat można zauważyć rosnące zainteresowanie psychologią chorób przewlekłych. Schorzenie przewlekłe zmienia niemal całkowicie życie chorego, a jej skutki nasilające się w miarę upływu czasu pozostawiają swoje ślady nie tylko w sferze fizycznej, ale również psychicznej człowieka. Rytm życia chorego zostaje podporządkowany chorobie wizyty lekarskie, zażywanie leków, zabiegi, hospitalizacje. W związku z wyniszczeniem spowodowanym chorobą zmienia się wygląd chorego. Zmniejszeniu ulegają kontakty towarzyskie i jest to wynikiem nie tylko odsunięcia się znajomych od chorego, ale również jego niskiego poczucia własnej wartości. Cukrzyca typu 1 jest chorobą, która niezwykle silnie ingeruje w życie człowieka, wymaga nieustannych kontroli glikemii, wykonywania regularnych iniekcji z insuliny, ponadto pacjent zdaje sobie sprawę, że jest to choroba przewlekła, czyli taka, na którą jest skazany do końca życia i która z czasem będzie powodowała coraz cięższe powikłania. Niewątpliwie świadomość takiego stanu rzeczy jest przyczyną stresu, z którym pacjent musi nauczyć sobie radzić. Celem pracy było określenie poziomu poczucia koherencji oraz preferowanych stylów radzenia sobie w cukrzycy typu 1, jako wyznacznika utrzymania optymalnego stanu zdrowia. Przedstawione wyniki badań mogą pomóc w zrozumieniu specyfiki stylów radzenia sobie w ww. schorzeniu, co z kolei może przyczynić się do opracowania właściwych programów terapeutycznych.

2 192 Krystyna Kurowska, Teresa Świątkowska Materiał i metoda badawcza Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji szerszego projektu analizy jakości życia osób z rozpoznaniem cukrzycy. Badania przeprowadzono w okresie od września 2008 do kwietnia 2009 w grupie 67 osób (50,75% kobiet, 49,25% mężczyzn) z rozpoznaniem cukrzycy typu 1, hospitalizowanych w Katedrze i Klinice Endokrynologii i Diabetologii oraz Przyszpitalnej Poradni Diabetologicznej Szpitala Uniwersyteckiego im. dra A. Jurasza w Bydgoszczy, za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/344/2008). W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusz do badania poczucia koherencji (SOC-29) autorstwa A. Antonovsky ego, Kwestionariusz CISS N.S. Endlera i J.D.A. Parkera (polska wersja P. Szczepaniak, K. Wrześniewski, J. Strelau), który służy do oceny stylów radzenia sobie z chorobą oraz ankietę konstrukcji własnej. Do opisu zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnia arytmetyczna minimum, maksimum, odchylenie standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Badanie związków przeprowadzono za pomocą współczynnika korelacji liniowej Pearsona. Przy badaniu trudności statystycznej wykorzystano test t-studenta. Wykorzystano ponadto współczynniki korelacji liniowej Spearmana. Za istotne statystycznie przyjęto wartości testu spełniające warunek, że p < 0,05. Analizy wykonano przy pomocy pakietu statystycznego STATISTIKA 6.0. Wyniki badań Analiza danych ankietowych pokazuje, że średnia wieku respondentów wynosiła powyżej 35 lat, przy odchyleniu standardowym 11,42 (najmłodszy 18 a najstarszy 61 lat). Większość miała wykształcenie średnie (40,30%) i zawodowe (34,33%), pozostawała w związkach małżeńskich (55,22%), w stanie panieńskim lub kawalerskim (34,33%) i mieszkała w mieście (58,21%) z rodziną (67,5%). W większości przypadków (56,25%) badani wskazywali na rodzinne występowanie cukrzycy typu 1. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby chorujące na cukrzycę typu 1 w przedziale powyżej 6 lat (59,71%), poniżej 5 lat (31,34%). Średnia masa ciała wśród kobiet wynosiła 68 kg (46 kg 164 kg), mężczyzn 82 kg (46 kg 124 kg). Uzyskany współczynnik BMI dla kobiet 23,9, dla mężczyzn 26,3 (wartości prawidłowe BMI to: 18,5 24,9). 58% respondentów pozytywnie określiło swój stosunek do choroby, aż 84% osób uważało, że rodzina lub inne osoby wspierają je w chorobie. U 56% ankietowanych choroba nie wpłynęła na status rodzinny, ekonomiczny oraz pracę zawodową. Osoby chore monitorowały swój stan zdrowia poprzez wizytę u lekarza (17%), stosowanie samokontroli i samopielęgnacji (30%) oraz uczestnictwo w edukacji w zakresie cukrzycy. Częsty pomiar glikemii dokonywało 87% osób. Problemy z zachowaniem reżimu samokontroli deklarowało 32%. Badane osoby przestrzegały zaleceń lekarza w 78%. U 56% osób choroba wpłynęła w dużym stopniu na styl życia. Tabela 1. przedstawia statystyki opisowe wyników uzyskanych przez badaną grupę w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej (SOC-29). Średni wynik poziomu zrozumiałości wyniósł 44,97 (rozpiętość 22 67), nieco niższe wyniki uzyskali badani w zakresie zaradności 39,63 (rozpiętość 13 59) i sensowności 33,36 (rozpiętość 13 49). W zakresie globalnego poziomu SOC uzyskano średni wynik 117,99 (rozpiętość ). Dla całej populacji najwięcej osób oceniało poczucie koherencji w przedziale (21 osób), natomiast rozpatrując poszczególne podskale kwestionariusza orientacji życiowej zauważamy, że najwięcej osób określało poczucie zrozumiałości w przedziale (25 osób), poczucie zaradności w przedziale (28 osób), poczucie sensowności w przedziale (29 osób). Świadczy to o tym, że postawiona diagnoza wpłynęła na sposób spostrzegania i rozumienia świata, a jako stresor negatywnie wpłynęła na sposób skutecznego radzenia sobie ze stresem. Wyniki kwestionariusza CISS (Tabela 2) w poszczególnych jego podtypach zostały oddzielnie obliczone. Za Tabela 1. Statystyki opisowe poczucia koherencji (SOC) i jego składowych Table 1. Descriptive statistics of the sense of coherence (SOC) and its components Zmienna SOC-29 Minimum Maksimum Średnia Odchylenie standardowe Poczucie koherencji ,95 23,85 Poczucie zrozumiałości ,97 9,22 Poczucie zaradności ,63 9,38 Poczucie sensowności ,36 9,33 Tabela 2. Statystyki opisowe stylów radzenia sobie ze stresem Table 2. Descriptive statistics of coping styles Zmienna CISS Minimum Maksimum Średnia Odchylenie standardowe na zadaniu ,37 10,27 na emocjach ,48 9,39 na unikaniu ,15 8,93

3 Poczucie koherencji (SOC) a preferowane style radzenia sobie z chorobą u osób z rozpoznaniem cukrzycy typu pomocą klucza zsumowano punkty dla podskal (styl zadaniowy, emocjonalny, unikowy). Im wyższy wynik, tym większa skłonność do wyboru danego sposobu radzenia sobie z sytuacja trudną, określanego jako styl zadaniowy, styl emocjonalny oraz styl unikowy. Średnia wartość stylu skoncentrowanego na zadaniu 55,37 (rozpiętość 31 76), stylu skoncentrowanego na emocjach 43,48 (rozpiętość 22 67), stylu skoncentrowanego na unikaniu 47,15 (rozpiętość 26 72). W badanej grupie dla stylu zadaniowego najwięcej osób odpowiadało w przedziale (23 osób), dla stylu emocjonalnego w przedziale (23 osób), natomiast dla stylu unikowego w przedziale (27 osób). Podsumowując większość badanych osób posiada tendencje do podejmowania wysiłku zmierzającego do rozwiązania problemu (styl zadaniowy) w ten sposób radzą sobie z sytuacją trudną. Kolejnej analizie poddano wpływ czynników socjodemograficznych na radzenie sobie ze stresem. Badanym zmiennym socjodemograficznym zostały przypisane rangi. Wiek podzielono na trzy grupy: osoby w wieku poniżej 30 lat oraz od 30 do 40 lat i powyżej 40 lat. Do zbadania zależności zastosowano korelację rang Spearmana. Z powyższego zestawienia (tabela 3.) można zauważyć, że zachodzi średnia współzależność między niektórym stylami radzenia sobie ze stresem a wiekiem (0,36), wykształceniem (-0,25) i statusem materialnym (-0,35). Analizując wpływ wieku można zauważyć, że wraz ze wzrostem wieku znacząco wzrasta skłonność wyboru stylu emocjonalnego. Bez względu na wiek największe wartości uzyskano dla stylu zadaniowego. W badanej grupie można było zauważyć największe zróżnicowanie pod względem wykształcenia w stylu zadaniowym. Osoby z wykształceniem podstawowym bardzo rzadko w sytuacjach stresowych skoncentrowane były na zadaniu (39,50). Najwyższą wartość, a co za tym idzie największą skłonność do tego stylu wykazali ankietowani z wykształceniem średnim (58,14). Osoby, które najczęściej wybierały styl unikowy deklarowały średni status materialny (47,22), natomiast najmniejsza skłonność do wyboru tego stylu była u respondentów w złym stanie materialnym (26,00). Z powodu zbyt małej liczebności osób, których czas trwania choroby był mniejszy niż rok (6 osób) do zbadania różnic między czasem trwania choroby a źródłem stresu badaną populację podzielono na dwie grupy: osoby chorujące poniżej 5 lat (27 osób) i powyżej 5 lat (40 osób). Rozpatrując różnice między grupami dla trzech stylów stosując test t-studenta (tabela 4.) można stwierdzić, że jedynie w stylu zadaniowym poziom istotności wynosił p = 0,033, a więc był niższy od zakładanego p < 0,05 co wskazywało, iż różnica ta była istotna statystycznie w ocenie badanych grup. Dla pozostałych stylów warunek istotności nie został spełniony. W porównywanych grupach dla zadaniowego można zauważyć, że w grupie osób, gdzie czas trwania choroby był mniej- Tabela 3. Wpływ czynników socjodemograficznych na radzenie sobie ze stresem Table 3. Influence of sociodemographic factors on coping with stress Styl skoncentrowany na zadaniu Styl skoncentrowany na emocjach Styl skoncentrowany na unikaniu R p R p R p Płeć -0,13 0,298-0,08 0,534-0,21 0,088 Wiek -0,06 0,599 0,36* 0,003 0,09 0,484 Miejsce zamieszkania 0,07 0,576-0,11 0,380-0,15 0,234 Stan cywilny 0,05 0,688-0,01 0,936-0,10 0,433 Wykształcenie -0,25* 0,045-0,06 0,643-0,10 0,397 Status materialny -0,18 0,148-0,10 0,403-0,35* 0,003 * współczynniki statystycznie istotne Tabela 4. Porównanie wartości średnich ze względu na czas trwania choroby z podziałem na style radzenia sobie w sytuacjach stresowych Table 4. Comparison of mean values considering disease duration with division into coping styles Dziedzina na zadaniu na emocjach na unikaniu 0 5 lat (n = 27) 6 lat i więcej (n = 40) wartość statystyki poziom istotności 57,55 ± 8,26 52,15 ± 12,15 2,169* 0,033 41,95 ± 9,93 45,74 ± 8,19-1,641 0,106 46,35 ± 8,55 48,33 ± 9,51-0,889 0,377 * współczynniki statystycznie istotne

4 194 Krystyna Kurowska, Teresa Świątkowska Tabela 5. Macierz korelacji poczucia koherencji (SOC) i radzenia sobie ze stresem Table 5. The correlation matrix between the sense of coherence (SOC) and coping with stress Poczucie zrozumiałości Poczucie zaradności Poczucie sensowności na zadaniu 0,23 0,49* 0,56* na emocjach -0,46* -0,44* -0,36* na unikaniu -0,12-0,11-0,14 szy uzyskano średnio 57,55 punktów (31 76). Dla starszej grupy średnia wartość wynosiła 52,15 punktów (35 72). Na podstawie powyższych danych możemy wnioskować, iż w przebadanej populacji czas trwania choroby był źródłem stresu u osób skoncentrowanym na zadaniu. Na podstawie kwestionariusza orientacji życiowej przeprowadzono badania, które miały na celu ukazać różnice w poziomie koherencji pomiędzy osobami podzielonymi ze względu na wiek, płeć oraz poziom BMI. Wiek podzielono na trzy grupy. Osoby w wieku poniżej 30 lat, od 30 do 40 lat i powyżej 40 lat. Również poziomowi BMI przypisano cztery rangi ze względu na uzyskaną wartość punktów: poniżej 18,5; 18,5 24,9; 25,0 29,9 i powyżej 30,0 punktów. Analizując współczynnik korelacji rang Spearmana można stwierdzić, że poziom istotności dla płci i poziomu BMI był większy od zakładanego. Jedynie wiek wpływał istotnie statystycznie (p = 0,018) na poziom poczucia koherencji. Między tymi czynnikami występowała korelacja średnia ujemna (-0,28). Oznacza to, że wraz ze wzrostem wieku maleje uzyskana wartość poczucia koherencji. Można zatem uznać, że w zbadanej grupie wiek wpływał na poczucie koherencji. Aby sprawdzić na ile zmienne orientacji życiowej wpływają na zmienne stylów radzenia sobie ze stresem przeprowadzono analizę korelacji r-pearsona. Przeprowadzona analiza korelacji (tabela 5.) wykazała występowanie istotnych statystycznie silnych korelacji między stylem zadaniowym a skalami poczucia koherencji. Wyjątek stanowiło poczucie zrozumiałości, które nie spełniało założonego poziomu istotności statystycznej. Wartość korelacji wahała się w przedziale od 0,49 do 0,56, im większym poczuciem koherencji charakteryzowała się badana osoba, tym częściej stosowała styl radzenia sobie skoncentrowany na zadaniu. W przypadku stylu emocjonalnego uzyskano ujemne średnie korelacje ze wszystkimi podskalami poczucia koherencji. Korelacje wahały się od -0,36 do -0,46. Im mniejszym poczuciem koherencji charakteryzowała się badana osoba, tym częściej stosowała styl radzenia sobie skoncentrowany na emocjach. Między poczuciem koherencji a stylem skoncentrowanym na unikaniu nie występowała istotna statystycznie zależność. Powyższa analiza pozwala przypuszczać, że dla przebadanej populacji jedynie styl skoncentrowany na zadaniu i emocjach wpływał na podskalne poczucia koherencji. Dyskusja Celem badań było określenie poziomu poczucia koherencji oraz preferowanych stylów radzenia sobie w cukrzycy typu 1, jako wyznacznika utrzymania optymalnego stanu zdrowia. Przy pomocy kwestionariusza orientacji życiowej określono wskaźnik ogólnego poczucia koherencji. Średnia wartość wynosiła 117,99 (rozpiętość ), natomiast dla poszczególnych podskal otrzymano: poczucie zrozumiałości 44,97 (rozpiętość 22 67); poczucie zaradności 39,63 (rozpiętość 13 59); poczucie sensowności 33,36 (rozpiętość 13 49). W stosunku do norm podanych przez Antonovsky ego ( ) pacjenci posiadali niskie poczucie koherencji [1]. Włodarczyk [2] w swoich badaniach wykazał, iż poczucie koherencji koreluje z zachowaniami zdrowotnymi. Osoby z wyższym poziomem poczucia sensowności posiadały silniejszą motywację do aktywnego kształtowania swego życia i wpływania na nie, natomiast pacjenci, którzy wykazywali wyższe poczucie zaradności byli w większym stopniu przekonani o wpływie własnych działań na swój los. Słowik i Wysocka- Pleczyk [3] wykazali w swoich badaniach, iż wzrost poczucia koherencji (posiadanie przekonania, iż życie posiada sens, jest uporządkowane i przewidywalne oraz, że dysponuje się zasobami) sprzyja stosowaniu przez ludzi adaptacyjnych sposobów i stylów radzenia sobie, co wpływa na lepsze funkcjonowanie i stan zdrowia. W kwestionariuszu CISS za pomocą klucza zsumowano punkty dla podskal (styl zadaniowy, emocjonalny, unikowy). Średnia wartość stylu skoncentrowanego na zadaniu wynosiła 55,37 (rozpiętość 31-76), stylu skoncentrowanego na emocjach wynosiła 43,48 (rozpiętość 22 67), stylu skoncentrowanego na unikaniu wynosiła 47,15 (rozpiętość 26-72). Wynika z tego, że większość osób wybierała styl skoncentrowany na zadaniu. Podobne wyniki w swych badaniach uzyskała Nowakowska, poddając ocenie preferowane style radzenia sobie ze stresem związanym z chorobą przewlekłą (cukrzycą typu 1), u pacjentów objętych opieką poradni diabetologicznych w Gdańsku i Elblągu [4]. Sprawdzono zależność między zmiennymi socjodemograficznymi a stylem radzenia sobie ze stresem. Zachodziła średnia współzależność między niektórym stylami radzenia sobie ze stresem a wiekiem (0,36), wykształceniem (-0,25) i statusem materialnym (-0,35). Analizując wpływ wieku można było zauważyć, że wraz

5 Poczucie koherencji (SOC) a preferowane style radzenia sobie z chorobą u osób z rozpoznaniem cukrzycy typu ze wzrostem wieku znacząco wzrasta skłonność wyboru stylu skoncentrowanego na emocjach. Osoby z wykształceniem podstawowym bardzo rzadko w sytuacjach stresowych skoncentrowani byli na zadaniu (39,50). Najwyższą wartość, a co za tym idzie największą skłonność do tego stylu wykazali ankietowani z wykształceniem średnim (58,14). W badaniach Nowakowskiej [4] brak było zależności pomiędzy stylem radzenia sobie a wykształceniem. Z analizy danych demograficznych przeprowadzonych we wcześniejszych badaniach u osób z wyłonioną kolostomią z powodu raka jelita grubego [5], wynika, że płeć, wiek, stan cywilny, wykształcenie oraz wykonywana praca nie różnicowały ani globalnego poczucia koherencji, czy też jego podskal, ani stylów radzenia sobie. Osoby, które najczęściej wybierały styl skoncentrowany na unikaniu deklarowały średni status materialny (47,22), natomiast najmniejsza skłonność do wyboru tego stylu była u respondentów w złym stanie materialnym (26,00). W porównywanych grupach dla stylu skoncentrowanego na zadaniu można zauważyć, że w grupie osób, gdzie czas trwania choroby był mniejszy, uzyskano średnio 57,55 punktów (31 76), a dla starszej grupy średnia wartość wynosiła 52,15 punktów (35 72). Na podstawie powyższych danych możemy wnioskować, iż w przebadanej populacji czas trwania choroby był źródłem stresu u osób skoncentrowanych na zadaniu. W badaniu Nowakowskiej [4] nie stwierdzono związku pomiędzy czasem trwania choroby, a wyborem stylu. Na podstawie kwestionariusza orientacji życiowej przeprowadzono badania, które miały na celu ukazać różnice w poziomie koherencji pomiędzy osobami podzielonymi ze względu na wiek, płeć oraz poziom BMI. Wiek podzielono na trzy grupy: osoby w wieku poniżej 30 lat, od 30 do 40 lat i powyżej 40 lat. Poziomowi BMI również przypisano cztery rangi ze względu na uzyskaną wartość punktów: poniżej 18,5; 18,5 24,9; 25,0 29,9 i powyżej 30,0 punktów. Wyniki statystycznie istotne otrzymano jedynie dla wieku. Wraz ze wzrostem wieku malała uzyskana wartość poczucia koherencji. Można zatem uznać że w zbadanej grupie wiek wpływał na poczucie koherencji. Przeprowadzona analiza korelacji wykazała występowanie istotnych statystycznie silnych korelacji między stylem skoncentrowanym na zadaniu a skalami poczucia koherencji. Wyjątek stanowiło poczucie zrozumiałości, które nie spełniało założonego poziomu istotności statystycznej. Można jednak przypuszczać, że osoby charakteryzujące się wysokim poczuciem zrozumiałości, częściej stosowały styl zadaniowy. Potwierdziliśmy to również w badaniach nad poczuciem koherencji u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym [6]. W dalszym opracowaniu wyników wykazano, że im wyższym poczuciem koherencji charakteryzowała się badana osoba, tym częściej częściej stosowała styl radzenia sobie skoncentrowany na zadaniu. W przypadku stylu skoncentrowanego na emocjach uzyskano ujemne średnie korelacje ze wszystkimi podskalami poczucia koherencji. Podobne wyniki otrzymał Kokoszka [7] badając pacjentów z rozpoznaną cukrzycą typu 2. Oznacza to, że im mniejszym poczuciem koherencji charakteryzowała się badana osoba, tym częściej stosowała styl radzenia sobie skoncentrowany na emocjach. Między poczuciem koherencji a stylem skoncentrowanym na unikaniu nie występowała istotnie statystyczna zależność. W tym miejscu warto przytoczyć wyniki Słowika i Wysokiej-Pleczyk [3], którzy otrzymali zależność statystyczną. Udowodnili, iż osoby mające wysoki poziom poczucia koherencji rzadziej wybierały styl unikowy. Badania dotyczące związku pomiędzy poczuciem koherencji i stylami radzenia sobie w chorobie przewlekłej a różnymi czynnikami mogącymi je moderować są prowadzone w Polsce od niedawna. Zależność poczucia koherencji i różnych stylów radzenia sobie w sytuacji trudnej (choroba) z punktu widzenia salutogenetycznego paradygmatu zdrowia stanowią istotny wątek rozważań naukowych. Dlatego zasadne jest kontynuowanie prowadzenia prac badawczych w tym obszarze, które objęłyby różne i liczniejsze grupy badanych, co umożliwiłoby zobiektywizowanie i uogólnienie wniosków. Wnioski 1. Poziom poczucia koherencji u chorych z cukrzycą typu 1 był znacznie niższy (117,99) niż wartości normatywne wskazane przez Antonowsky ego ( ). Prawdopodobnie w wyniku pojawienia się choroby przewlekłej, jak i procedury diagnostyczne oraz lecznicze, którym to chorzy są poddawani wywołują ogromny stres psychologiczny i przeciążenie, blokujące umiejętność radzenia sobie z sytuacją trudną. 2. Styl zadaniowy był u badanych najczęstszy, następnie unikowy, a jako ostatni styl emocjonalny. Osoby charakteryzujące się wysokim SOC preferowały styl radzenia sobie skoncentrowany na zadaniu, rzadziej emocjonalnie podchodziły do zaistniałego problemu. 3. Określenie poziomu SOC i rodzajów stylów radzenia sobie z przewlekłą chorobą może posłużyć jako wykładnik w prognozowania opieki nad pacjentem na różnych jej etapach. 4. Istnieje potrzeba podjęcia działań ze strony zespołu terapeutycznego o charakterze psychoedukacyjnym dostosowanym do poziomu i sytuacji życiowej chorych. Interwencja ta powinna przyczynić się do podwyższenia SOC i pozytywnie wpłynąć na zadowolenie z doboru oczekiwanego stylu radzenia sobie ze stresem (zadaniowego) w sytuacji trudnej (choroba), tak aby chory przesunął się bliżej bieguna zdrowie. Piśmiennictwo 1. Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Instytut Psychiatrii i Neurologii. Warszawa 2005, Włodarczyk P.: Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne. Lider, 2000, 6, Słowik P., Wysocka-Pleczyk M.: Poczucie koherencji a style i sposoby radzenia sobie. Sztuka Lecz., 1998, 1, Nowakowska H., Borys B., Gaworska-Krzemińska A., Cylkowska B., Kretowicz K., Bandurki T.: Preferowane style

6 196 Krystyna Kurowska, Teresa Świątkowska radzenia sobie ze stresem związanym z chorobą przewlekłą cukrzycą typu 1, u pacjentów objętych opieką poradni diabetologicznych w Gdańsku i Elblągu. Diabet. Prakt., 2006, 4, 47, Kurowska K., Bartoszek M.: Poczucie koherencji a style radzenia sobie u osób z wyłonioną kolostomią z powodu raka jelita grubego Wsp. Onkol., 2008, 12 (9), Kurowska K., Dąbrowska A.: Poczucie koherencji a style radzenia sobie u osób z rozpoznanym nadciśnieniem tętniczym. Nadciś. Tęt., 2008, 12 (6), Kokoszka A., Sieradzki J.: Styl radzenia sobie z chorobą a wybór rodzaju wstrzykiwacza insuliny u chorych na cu- krzycę typu 2 rozpoczynających insulinoterapię. Diabet. Prakt., 2004, 5, Adres do korespondencji: Kurowska Krystyna dr n med.; adiunkt Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń Bydgoszcz, ul Techników 3 Tel.: 052/ ; mail: krystyna_kurowska@op.pl