"Miasta przyszłości. Szanse, wyzwania, zagrożenia"

Transkrypt

1 "Miasta przyszłości. Szanse, wyzwania, zagrożenia" 30 października 2014r. Gorzów Wlkp. Konferencja podsumowująca projekt pn.: Promocja zintegrowanego podejścia w polityce rozwoju poprzez budowę Strategii Rozwoju Miejskiego oraz Obszaru Funkcjonalnego Gorzowa Wielkopolskiego, dofinansowanego z Unii Europejskiej, Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna

2 Szanowni Państwo, rozpoczynająca się w żorzowie konferencja Miasta przyszło ci. Szanse, wyzwania, zagro enia jest wa nym wydarzeniem skupiającym rodowiska samorządowe, naukowe, gospodarcze i społeczne. Współczesne miasta stwarzają wyjątkowe mo liwo ci rozwoju gospodarczego. Bardzo często mają unikalne warto ci kulturowe i architektoniczne, są centrami wiedzy oraz ródłem wzrostu i innowacji. Spoczywa na nich w związku z tym ogromna odpowiedzialno ć. Jednocze nie jednak, bardzo często odczuwają problemy demograficzne, występują w nich nierówno ć i wykluczenie niektórych grup, a tak e problemy rodowiskowe. Z tych wła nie względów istnieje zwiększona potrzeba wprowadzania zintegrowanych strategii oraz skoordynowanych działań osób i instytucji zaanga owanych w proces rozwoju miast, który będzie wychodził poza granice poszczególnych miast i wspólnot. Organizatorzy mają nadzieję znale ć podczas konferencji odpowied na pytanie, w jaki sposób ulepszyć koordynację obszarów polityki sektorowej oraz rozwinąć nowe poczucie odpowiedzialno ci za zintegrowaną politykę rozwoju, tak aby umo liwiało to miastom spełnianie swych funkcji jako motor rozwoju społecznego i wzrostu gospodarczego. yczę Państwu owocnych obrad, ale te chcę podkre lić, e jako reprezentant rodowiska samorządowego, kierujący od 16 lat Miastem żorzów, jestem ich rezultatami osobi cie ywo zainteresowany. Prezydent Miasta Gorzowa Wlkp. Strona 1

3 SPIS TRź CI Notki biograficzne prelegentów...3 Depopulacja dużych miast w Polsce przeszło ć i przyszło ć - dr hab. Piotr Szukalski...8 Rozlewanie się miast w Polsce jako wyzwanie dla polityki przestrzennej - dr hab. prof. PAN Przemysław leszyński...15 Zmiany w strukturze demograficznej Gorzowa i Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Gorzowa Wielkopolskiego - Krzysztof Karwatowicz, Dyrektor Wydziału Rozwoju Miasta i Aglomeracji Urzędu Miasta żorzowa Wlkp Przemiany społeczno-gospodarcze w Gorzowie Wlkp. - dr Bogusław Bukowski, Dyrektor Biura Obsługi Inwestora Urzędu Miasta żorzowa Wlkp Podsumowanie projektu pn.ś Promocja zintegrowanego podej cia w polityce rozwoju poprzez budowę Strategii Rozwoju Miejskiego oraz Obszaru Funkcjonalnego Gorzowa Wielkopolskiego Tadeusz Jędrzejczak, Prezydent Miasta Gorzowa Wlkp...40 Strona 2

4 Tadeusz Jędrzejczak - (ur w Gorzowie), od 1998 roku prezydent Gorzowa Wielkopolskiego. Absolwent Zespołu Szkół Mechanicznych w żorzowie oraz Wy szej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej żórze. Z zamiłowania nauczyciel historii. Interesuje się muzyką jazzową (gra na perkusji), literaturą i tenisem ziemnym. onaty, ma dwie dorosłe córki. Zało yciel Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej. Poseł I, II i III kadencji, radny Sejmiku Województwa Lubuskiego. Pierwsza decyzja jaką podjął będąc prezydentem, była budowa Zachodniej Obwodnicy Miasta. Jest włodarzem zdecydowanym i konsekwentnym w realizacji podjętych działań. Zakochany w żorzowie. Stawia na rozwój lokalnej przedsiębiorczo ci, szkolnictwa zawodowego i artystycznego, zabiega o powstanie Akademii żorzowskiej. Jego działania mają na celu wyciszenie ruchu w centrum miasta oraz rewitalizację ródmie cia. Skutecznie zabiega o pozyskiwanie funduszy unijnych. Źba, by żorzów był zielonym, atrakcyjnym dla biznesu miastem. Uhonorowany Złotym Medalem Akademii Polskiego Sukcesu. Inicjator powstania Aglomeracji Gorzowskiej, a zarazem Przewodniczący Zarządu Związku Celowego Gmin MG-6. Źbając o kontakty międzynarodowe, stoi na czele Zarządu Stowarzyszenia Gmin Polskich Euroregionu Pro źuropa Viadrina. W tegorocznych wyborach staje w szranki o kolejną kadencję. Ubiega się równie o mandat radnego do Sejmiku Województwa Lubuskiego. Strona 3

5 Dr hab. Piotr Szukalski pracuje w Katedrze Socjologii Stosowanej i Pracy Socjalnej Uniwersytetu Łódzkiego. Ukończył studia z zakresu ekonomii i zarządzania w krakowskiej Akademii Ekonomicznej, za rozprawę doktorską z demografii i habilitacyjną z demografii i polityki społecznej obronił na Uniwersytecie Łódzkim. Dr hab. Szukalski specjalizuje się w zagadnieniach z pogranicza demografii, gerontologii społecznej i polityki społecznej, za przedmiotem jego badań są przede wszystkimś przebieg procesu starzenia się ludno ci Polski z uwzględnieniem dualnego charakteru tego procesu i jego konsekwencji, przemiany modelu rodziny polskiej oraz relacje międzypokoleniowe zarówno na poziomie mikro, jak i makro. Jest autorem ponad 200 publikacji, w tym 100 artykułów publikowanych w takich czasopismach jak żerontologia Polska, Studia Źemograficzne, Polityka Społeczna, Wiadomo ci Statystyczne. W latach P. Szukalski był członkiem Zespołu ds. Osób Starszych przy Rzeczniku Praw Obywatelskich, za w latach reprezentantem polskich organizacji senioralnych w European Older People s Platform. Od roku 2008 jest członkiem z wyboru Komitetu Prognoz PAN i Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Strona 4

6 Przemysław leszyński dr hab., profesor w Instytucie Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN (od 2009), absolwent Wydziału żeografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego (1996), członek Towarzystwa Urbanistów Polskich i Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Prowadzi badania z zakresu geografii społeczno-ekonomicznej i gospodarki przestrzennej (m.in. transformacja miast i regionów, lokalizacja działalno ci gospodarczej, przemiany ludno ciowe, mobilno ć i dostępno ć przestrzenna, geografia wyborcza, estetyka krajobrazu). Źorobek naukowy obejmuje ponad 300 publikacji, w tym około 20 monografii oraz wiele opracowań popularnonaukowych i publicystycznych. Kierownik lub ekspert w około 80 projektach naukowych i aplikacyjnych ( ), realizowanych dla instytucji międzynarodowych, Rządu i Sejmu RP, samorządów oraz podmiotów prywatnych, między innymi w ramach Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011) i delimitacji Miejskich Obszarów Żunkcjonalnych (2012). Autor ekspertyzyś Delimitacja Miejskich Obszarów Żunkcjonalnych stolic województw. Strona 5

7 Krzysztof Karwatowicz - ukończył Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, politolog, specjalista w zakresie stosunków międzynarodowych, ekonomista. Absolwent studiów Narodowego Banku Polskiego Mechanizmy Żunkcjonowania Strefy źuro. W Urzędzie Miasta żorzowa Wlkp. od 2002r., przeszedł wszystkie szczeble drabiny zawodowej od młodszego referenta do dyrektora, najpierw w Wydziale Inwestycji i Rozwoju, pó niej w Wydziale Integracji źuropejskiej, a następnie w Wydziale Rozwoju i Promocji Miasta. Obecnie kieruje Wydziałem Rozwoju Miasta i Aglomeracji. Realizował zadania związane zarówno z pozyskiwaniem, rozliczaniem i realizacją projektów finansowanych z bud etu Unii źuropejskiej, jak i z opracowywaniem oraz konsultowaniem dokumentów strategicznych. Autor formuły funkcjonowania Aglomeracji żorzowskiej oraz koncepcji realizacji Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych w Miejskim Obszarze Funkcjonalnym Gorzowa Wlkp. Opracowywał stanowisko Miasta Gorzowa Wlkp. do Regionalnego Programu Operacyjnego Lubuskie 2020, koordynował działania Miasta żorzowa Wlkp. w pracach nad sformułowaniem Strategii Rozwoju Województwa Lubuskiego, uczestniczył w opracowaniu stanowisk Miasta żorzowa Wlkp. i Aglomeracji Gorzowskiej dotyczących m.in. Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Lubuskiego, Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Polska 2030, Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego. Pełnił tak e funkcję Koordynatora prac w Zespole Roboczym ds. strategii rozwoju miasta powołanym przez Prezydenta Miasta żorzowa Wlkp. Autor ponad 200 publikacji na temat funduszy unijnych i integracji europejskiej. ZainteresowaniaŚ podró e, literatura, transport, historia, geografia gospodarcza i polityczna. Strona 6

8 Bogusław Bukowski - doktor nauk humanistycznych w zakresie socjologii. Absolwent Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zainteresowania badawcześ przekształcenia polityki, gospodarki i systemów społecznych we współczesnym wiecie. Wykładowca akademicki w zakresie socjologii gospodarki, pracy, marketingu terytorialnego i nauk o zarządzaniu. Promotor kilkudziesięciu prac dyplomowych z zarządzania i socjologii. Trener-wykładowca w kursach i szkoleniach dotyczących m. in. funkcjonowania społeczno ci lokalnych, reguł Incoterms (handel w Uź), kulturowych uwarunkowań lokalnych i regionalnych w kontaktach międzynarodowych. Autor publikacji naukowych dotyczących problematyki integracji z Uź oraz przekształceń współczesnych systemów społecznych, politycznych i ekonomicznych w wydawnictwach polskich i zagranicznych. Posiada wieloletnie do wiadczenie w pracy w samorządzie lokalnymś w Wydziale Rozwoju i Promocji Miasta, Referacie Analiz Społeczno-Gospodarczych, a od 2008 roku kieruje Biurem Obsługi Inwestora gorzowskiego magistratu. Autor wdro onej koncepcji funkcjonowania gorzowskiego Centrum Monitoringu Jako ci ycia. Miejski koordynator Systemu Analiz Samorządowych Związku Miast Polskich. Członek rady programowej Lubuskiej Żundacji Zachodnie Centrum żospodarcze, Lubuskiej Rady Innowacji oraz zespołów do spraw edukacji zawodowej i strategii rozwiązywania problemów społecznych. Koordynator i ekspert w ramach projektów badawczych, m.in.ś Foresight Regionalny dla Aglomeracji Gorzowskiej Bran owy rozwój żorzowa, Nowoczesne kadry gospodarki (2011), Rynek pracy i edukacja w żorzowie Wielkopolskim a wiatowy kryzys gospodarczy (2009), Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania migracji zarobkowych mieszkańców żorzowa Wlkp. oraz zjawisko sieroctwa społecznego (2008), Monitoring jako ci ycia mieszkańców żorzowa Wlkp. (2007, 2010), Lubuska Strategia Innowacji oraz Inteligentne Specjalizacje Regionu Województwa Lubuskiego (2014). W latach kierownik projektu Profesjonalizacja usług publicznych na terenie Związku Celowego Gmin MG-6 poprzez diagnozę potrzeb społecznych i doskonalenie kompetencji kadr. Strona 7

9 Depopulacja dużych miast w Polsce przeszło ć i przyszło ć. Dr hab. Piotr Szukalski Instytut Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego Wprowadzenie Źepopulacja, czyli zmniejszanie się liczby ludno ci zamieszkującej dany obszar, jest zjawiskiem, które choć w skali ogólnopolskiej jest raczej pie nią przyszło ci (aczkolwiek w ostatnim dziesięcioleciu odnotowywano w naszym kraju pojedyncze lata odznaczające się niewielkim spadkiem liczby mieszkańców), to w skali lokalnej i regionalnej jest faktem. Uwaga ta dotyczy nie tylko regionów zacofanych, za jakie uchodzą zazwyczaj słabo rozwinięte gospodarczo, słabo zurbanizowane obszary Polski B, lecz równie du ych miast. Za takowe w naszym kraju uchodzą miasta mające przynajmniej 100 tys. mieszkańców. Miast takich w roku 1950 było 20, w , w , w , w , za w Obecnie jest ich 39. Malejąca liczba du ych miast nie powinna dziwić, patrząc na długookresową logikę urbanizacji. Mianem tym okre la się proces wzrostu znaczenia ludno ci miejskiej, mierzony zwiększaniem się odsetka populacji zamieszkującej miasta. Etapy urbanizacji W społeczeństwach tradycyjnych z uwagi na niską wydajno ć pracy, trudno ci z przechowywaniem i przewo eniem ywno ci, zdecydowana większo ć ludno ci zamieszkuje na wsi. Społeczny podział pracy tj. specjalizowanie się w wytwarzaniu konkretnych produktów, czemu towarzyszy wzrost wydajno ci produkcji (efekt skali) i jej jako ci jest słabo widoczny. Ludno ć miast stanowi maksymalnie 20%, w skrajnych przypadkach 30% ludno ci ogółem. Warunki ycia w miastach są gorsze ni na wsi, zwłaszcza wy sze jest prawdopodobieństwa wybuchu epidemii. W rezultacie ludzie w miastach yją krócej ni ludno ć wiejska, za bez stałego, acz niewielkiego dopływu ludno ci wiejskiej ( miejskie powietrze czyni wolnym ) niemo liwe byłoby utrzymanie się liczby mieszczan. Źopiero proces modernizacji społeczeństwa umo liwia poprzez postęp procesu podziału pracy powstawanie większych warsztatów rzemie lniczych, manufaktur i fabryk. Źzięki zaistnieniu przej cia demograficznego pojawia się na wsi nadwy ka liczby ludno ci w stosunku do popytu na pracę. W efekcie wskutek masowej migracji ludno ci wiejskiej do miast w poszukiwaniu pracy zwiększa się liczba i odsetek ludno ci miejskiej. Występuje zjawisko urbanizacji, przy czym proces ten jest trójfazowy w pierwszej fazie liczba ludno ci miast ro nie wolniej ni ludno ci wiejskiej, w drugiej szybciej ni ludno ci wiejskiej, w trzeciej liczba ludno ci miast nadal ro nie, za liczebno ć mieszańców wsi maleje. Kolejny etap to wynikający z rozwoju sektora usług wymagających wysokich kwalifikacji etap koncentracji ludno ci w tych o rodkach miejskich, gdzie popyt na te usługi jest największy tj. w wielkomiejskich metropoliach (wielkie miasto to w polskich realiach miejscowo ć mająca co najmniej pół miliona mieszkańców). Następuje spadek znaczenia mniejszych miast i koncentracja ludno ci w największych skupiskach miejskich, które prze ywają nienotowany wcze niej rozrost. Pojawia się szybko rosnąca liczba miast milionowych. źtap suburbanizacji związany jest z rozwojem łączno ci i komunikacji, w efekcie czego ułatwiony jest codzienny dojazd do pracy z odległo ci do kilkudziesięciu kilometrów, a jednocze nie pojawiają się na masową skalę zawody wykonywane na odległo ć (e-praca) lub w zaciszu domowym. Szukając bardziej korzystnych warunków ycia, zamo niejsza ludno ć miast zwłaszcza tych większych osiedla się na okalających miasta terenach. W konsekwencji po przekroczeniu punktu maksymalnego wskutek suburbanizacji oznaczającej w praktyce odpływ ludno ci miejskiej na obszary podmiejskie, tj. z punktu Strona 8

10 formalnego wiejskie następuje faza dezurbanizacji, odznaczająca się spadkiem liczby i udziału ludno ci miejskiej. Pamiętać nale y jednak, i dezurbanizacji towarzyszy dalsza urbanizacja w znaczeniu socjologicznym. W przyszło ci spodziewany jest etap reurbanizacji. Wynikać ona będzie zapewne z połączenia utrzymującej się atrakcyjno ci wielkomiejskich aglomeracji (głównie dla ludzi młodych), obni enia wygórowanych cen nieruchomo ci w centrach miast oraz ich przebudowy, zgodnie z duchem rewitalizacji (od ywania) dą ącym do zaadaptowania wielkomiejskich centrów do wymogów dnia dzisiejszego przy utrzymaniu ich tradycyjnego charakteru. Zmiany liczby ludno ci dużych miast w latach Patrząc na dane z ostatniego dwudziestolecia odnoszące się do zmian ludno ci du ych i wielkich miast, zauwa yć mo na bardzo wyra nie, jaki w praktyce etap urbanizacji w naszym kraju miał miejsce w tym okresie. żeneralnie, jedynie w 6 przypadkach występował wzrost liczby ludno ci (wielko ci zaznaczone w tab. 1 na zielono), który dotyczył albo miast największych, najbardziej atrakcyjnych z punktu widzenia rynku pracy (Warszawa, Kraków), albo stolic regionów relatywnie młodych demograficznie, w przypadku których stolica województwa nie ma w rozsądnej odległo ci adnej innej konkurencji (Białystok, Olsztyn, Rzeszów, Zielona żóraś dodać przy tym nale y, i bardzo dobra sytuacja Rzeszowa wynikała z przyłączenia w 2008 r. do miasta dotychczasowych obszarów podmiejskich, zamieszkiwanych przez 4785 osób). Zdecydowana większo ć du ych miast wyludniała się, przy czym w badanym okresie a 3 o rodki utraciły miano du ego miasta (wielko ci zaznaczone w tab. 1 na ółto), za w przypadku 11 miast utrata potencjału ludno ciowego była bardzo du a, przekraczająca 10% stanu wyj ciowego (kolor czerwony), z rekordzistą Bytomiem, którego liczba ludno ci zmniejszyła się o ¼. żeneralnie, proces zmniejszania się liczby ludno ci przyspieszył w ostatnich latach, aczkolwiek w przypadku Łodzi czy miast żórnego ląska miał w badanym okresie bardzo stabilne tempo. Miasta o największym obecnie tempie depopulacji w czasach PRL były typowymi monokulturami przemysłowymi, za ich gospodarka oparta o wielkie przedsiębiorstwa specjalizujące się w wydobyciu węgla, hutnictwie, chemii przemysłowej i włókiennictwie po otwarciu się Polski na wiatową konkurencję upadła. W rezultacie ni sze mo liwo ci rozwoju, w połączeniu tak jak to miało miejsce w przypadku miast żórnego ląska i Wałbrzycha z brakiem napływu nowych mieszkańców i migracjami powrotnymi osób, które wcze nie uzyskiwały uprzywilejowane emerytury i które decydowały się na powrót do miejscowo ci pochodzenia, prowadziły do szybkiego tempa depopulacji. Zaznaczyć bowiem nale y, e głównym czynnikiem prowadzącym do spadku liczby ludno ci są migracje, przede wszystkim migracje na obszary podmiejskie, oznaka procesu suburbanizacji (tab. 2). Choć większo ć du ych miast miała w badanym okresie ujemny przyrost naturalny, jedynie w co szóstym jednocze nie występowało dodatnie saldo migracji wewnętrznych, za jedynie w przypadku dwóch o rodków (Warszawa i Kraków) dodatnie saldo migracji zewnętrznych. W przypadku 5 miast ujemne saldo migracji zewnętrznych było większe ni ujemne saldo migracji wewnętrznych (Chorzów, Opole, Zabrze, żdańsk, żdynia), za w przypadku innych 5 współwystępowało z dodatnim saldem migracji wewnętrznych (Rzeszów, Białystok, Olsztyn, Wrocław, Zielona żóra). Jedynie w przypadku Białegostoku, Chorzowa, Źąbrowy żórniczej, żorzowa Wielkopolskiego, Łodzi, Rzeszowa, Szczecina i Wrocławia wa niejszym czynnikiem zachodzących zmian ni migracje wewnętrzne był przyrost naturalny, którego rola jest najbardziej wyrazista w przypadku Łodzi. W mie cie tym mniej ni 1/5 spadku liczby ludno ci wynikała z salda migracji, podczas gdy spadek ten był wyra nie zdominowany przez wpływ ujemnego przyrostu naturalnego. Strona 9

11 Tabela 1 Zmiany liczby ludno ci du ych miast w latach (stan na 31. grudnia danego roku) Miasto Ró nica w osobach w % Białystok ,0 Bielsko-Biała ,7 Bydgoszcz ,9 Bytom ,5 Chorzów ,6 Częstochowa ,3 Źąbrowa żórnicza ,9 źlbląg ,4 żdańsk ,3 Gdynia ,4 Gliwice ,1 żorzów Wielkopolski ,3 żrudziądz ,2 Jastrzębie-Zdrój ,7 Kalisz ,5 Katowice ,4 Kielce ,5 Koszalin ,1 Kraków ,9 Legnica ,5 Lublin ,1 Łód ,6 Olsztyn ,0 Opole ,7 Płock ,4 Poznań ,7 Radom ,1 Ruda ląska ,7 Rybnik ,0 Rzeszów ,2 Słupsk ,4 Sosnowiec ,6 Szczecin ,4 Tarnów ,0 Toruń ,6 Tychy ,7 Wałbrzych ,3 Warszawa ,5 Włocławek ,7 Wrocław ,5 Zabrze ,4 Zielona żóra ,8 ródłoś obliczenia własne na podstawie Banku Źanych Lokalnych, Strona 10

12 Tabela 2 Czynniki zmian liczby ludno ci du ych miast w latach Miasto Zmiana liczby ludno ci w latach Urodzenia Zgony Przyrost naturalny Saldo migracji wewnętrznych Białystok Bielsko-Biała Bydgoszcz Bytom Chorzów Częstochowa Źąbrowa żórnicza źlbląg żdańsk Gdynia Gliwice żorzów Wielkopolski żrudziądz Jastrzębie-Zdrój Kalisz Katowice Kielce Koszalin Kraków Legnica Lublin Łód Olsztyn Opole Płock Poznań Radom Ruda ląska Rybnik Rzeszów Słupsk Sosnowiec Szczecin Tarnów Toruń Tychy Wałbrzych * Warszawa Włocławek Wrocław Zabrze Zielona żóra ródłoś obliczenia własne na podstawie Banku Źanych Lokalnych, Strona 11

13 Przyszło ć dużych miast Oczekiwać nale y, i prognozy demograficzne mówiące o dalszym spadku liczby ludno ci du ych miast oka ą się z uwagi na dalszy ciąg procesu suburbanizacji prawdziwe, za jedynie kilka najbardziej prę nych o rodków miejskich oprze się tej tendencji. W efekcie ju za 4-5 lat z listy du ych miast ubędzie kolejne Legnica, a następnie w ciągu dalszych 2-3 lat Chorzów i Kalisz. żeneralnie z wyłączeniem Warszawy, Krakowa i Olsztyna (zaznaczone w tab. 3 na zielono), zgodnie z wynikami prac GUS-owskich prognostyków, liczba ludno ci du ych miast ma w przyszło ci się zmniejszać, przy czym zazwyczaj spadki te mają mieć w perspektywie najbli szych kilkunastu lat raczej umiarkowany charakter z wyjątkiem miast żórnego ląska i Łodzi, gdzie oczekiwany jest dalszy spadek ludno ci kwalifikujący te miasta do grona tzw. kurczących się miast (tab. 3). Termin kurczące się miasto (shrinking city) upowszechnił się w źuropie w trakcie ostatnich dwudziestu lat przede wszystkim pod wpływem demograficznego upadku miast wschodnioniemieckich i oznacza sytuację, gdy występuje szybkie zmniejszanie się liczby mieszkańców miasta (zazwyczaj mowa o rednim rocznym tempie powy ej 0,5% w trakcie 10-letniego okresu). Patrząc z tej perspektywy, jedynie 16 analizowanych miast spełnia powy szy warunek (zaznaczone w tab. 3 kolorem czerwonym w ostatniej kolumnie), choć dalszym 3 brakuje co najwy ej 2/100 punktu procentowego. We wszystkich du ych miastach współwystępowanie długookresowej niskiej dzietno ci i dochodzenia do wieku wysokiej umieralno ci przez generacje powojennego wy u demograficznego prowadzić ma do ujemnego przyrostu naturalnego (tab. 4), co jak ju wiemy występuje ju w połowie z nich w ostatnim dwudziestoleciu. Skala ujemnego przyrostu naturalnego będzie się powiększać na tyle, i choć dodatnie salda migracji przewidywane są dla kilkunastu o rodków (zaznaczonych w tab. 4 na zielono w ostatnich dwóch kolumnach), jedynie we wspomnianych wcze niej 3 miastach umo liwiać będą wzrost liczby ludno ci. Miasta, w przypadku których przyjęto dodatni napływ to przede wszystkim wielkie miasta (z wyjątkiem Łodzi) oraz stolice regionów oddalone znacząco od wielkich miast zlokalizowane w województwach peryferyjnych gospodarczo. Jednocze nie, zamiast mówić o du ych miastach, mówić będziemy o funkcjonalnych obszarach miejskich, tworzonych przez du e miasta i zurbanizowane tereny bezpo rednio je okalające. W przypadku ka dego z analizowanych miast mamy bowiem do czynienia z rozlewaniem się miast poza jego formalne granice, o czym szerzej traktuje tekst P. leszyńskiego zawarty w niniejszej publikacji, za powstały w ten sposób gęsto zaludniony obszar, zamieszkały przez ludno ć ewidentnie miejską co do obyczaju, stylu ycia, mentalno ci charakteryzuje się z jednej strony du ą, wahadłową ruchliwo cią ludno ci w cyklu dziennym i silnymi powiązaniami funkcjonalnymi, z drugiej za konieczno cią cało ciowego my lenia o dostarczaniu usług publicznych mieszkańcom formalnie ró nych, podstawowych jednostek administracyjnych. To ostatnie zagadnienie staje się kluczowym z punktu widzenia samorządu terytorialnego w sytuacji masowych migracji. Z perspektywy cyklu ycia, pojawiają się bowiem typowe okresy przemieszczania się o ile w przypadku ludzi młodych (ok. dwudziestoletnich) du e miasta, a zwłaszcza wielkie, są magnesem przyciągającym, o tyle w przypadku osób o ustabilizowanej sytuacji zawodowej i zaczynających karierę rodzicielską pojawiają się migracje do suburbiów. Poniewa osoby te chcą bardzo często, aby ich dzieci uczęszczały do o rodków wychowawczych i edukacyjnych zlokalizowanych na terenie miast, pojawiają się problemy związane ze wiadczeniem usług wychowawczo-edukacyjnych na rzecz niemieszkańców, a bezpo rednio związane z rozliczaniem się pomiędzy sąsiadującymi gminami. Innego typu problemy powstaną w przyszło ci, gdy wzorem mieszkańców państw wy ej rozwiniętych pewna czę ć migrujących w ostatnich piętnastoleciu na suburbia za jaki czas zechce przeprowadzić się ponownie do miast z uwagi na lepszą mo liwo ć Strona 12

14 zaspokojenia swych potrzeb w okresie staro ci. Źu e miasta będą musiały wówczas zaspokajać potrzeby opiekuńczo-pielęgnacyjne ludzi, którzy w szczycie swej kariery ekonomicznej podatki płacili w sąsiedniej gminie. Tabela 3 Zmiany liczby ludno ci du ych miast w latach Miasto Zmiana w % redniorocznie Białystok ,5-1,3-0,7-0,04 Bielsko-Biała ,5-4,4-7,7-0,40 Bydgoszcz ,9-8,6-17,6-0,96 Bytom ,0-8,9-14,4-0,77 Chorzów ,2-1,8-1,9-0,10 Częstochowa ,6-8,2-14,3-0,77 Źąbrowa żórnicza ,3-6,2-9,3-0,49 źlbląg ,7-5,4-8,0-0,42 żdańsk ,7-2,1-4,7-0,24 Gdynia ,0-3,0-5,9-0,30 Gliwice ,7-5,7-7,4-0,38 żorzów Wielkopolski ,4-2,7-3,1-0,16 żrudziądz ,5-3,8-7,2-0,37 Jastrzębie-Zdrój ,7-9,7-17,6-0,96 Kalisz ,9-5,8-8,5-0,44 Katowice ,9-8,1-16,2-0,88 Kielce ,1-9,7-16,9-0,92 Koszalin ,3-4,8-10,8-0,57 Kraków ,8 0,1 1,9 0,09 Legnica ,4-6,4-10,5-0,55 Lublin ,5-9,4-0,49 Łód ,1-9,1-16,5-0,90 Olsztyn ,7 0,7 3,4 0,17 Opole ,5-5,1-7,5-0,39 Płock ,5-3,8-3,3-0,17 Poznań ,6-4,8-9,2-0,48 Radom ,2-4,8-5,9-0,30 Ruda ląska ,4-6,4-11,5-0,61 Rybnik ,0-3,7-5,6-0,29 Słupsk ,0-5,0-7,9-0,41 Sosnowiec ,5-11,7-20,0-1,11 Szczecin ,4-2,5-4,8-0,25 Tarnów ,7-6,9-13,2-0,71 Toruń ,0-6,6-12,2-0,65 Tychy ,5-9,4-17,1-0,93 Warszawa ,1 3,0 9,3 0,45 Włocławek ,5-8,6-15,5-0,84 Wrocław ,3-1,2-2,4-0,12 Zabrze ,8-8,1-12,5-0,67 Zielona żóra ,3-2,1-4,3-0,22 Brak danych dla Rzeszowa i Wałbrzycha wynika z niepozostawania tych dwóch miast powiatami grodzkimi ródłoś Prognoza żus dla powiatów z 2010 r., httpś//stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/prognoza-ludnosci/prognoza-dlapowiatow-i-miast-na-prawie-powiatu-oraz-podregionow-na-lata opracowana-2007-r-,2,1.html Strona 13

15 Tabela 4 Składowe zmian liczby ludno ci du ych miast w latach Miasto Przyrost maturalny Saldo migracji Białystok Bielsko-Biała Bydgoszcz Bytom Chorzów Częstochowa Źąbrowa żórnicza źlbląg żdańsk Gdynia Gliwice żorzów Wielkopolski żrudziądz Jastrzębie-Zdrój Kalisz Katowice Kielce Koszalin Kraków Legnica Lublin Łód Olsztyn Opole Płock Poznań Radom Ruda ląska Rybnik Słupsk Sosnowiec Szczecin Tarnów Toruń Tychy Warszawa Włocławek Wrocław Zabrze Zielona żóra Brak danych dla Rzeszowa i Wałbrzycha wynika z niepozostawania tych dwóch miast powiatami grodzkimi ródłoś Prognoza żus dla powiatów z 2010 r., Strona 14

16 Rozlewanie się miast w Polsce jako wyzwanie dla polityki przestrzennej Dr hab. prof. PAN Przemysław leszyński Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN Wprowadzenie W Polsce po 1989 r. nastąpiło wyra ne nasilenie procesów suburbanizacji. Jest to efekt poprawy sytuacji ekonomicznej społeczeństwa, zmian w stylu ycia, rozwoju motoryzacji oraz pogarszania się rodowiskowych warunków ycia w granicach administracyjnych miast, szczególnie ródmie ć i blokowisk. Urbanizacja otoczenia miasta, między innymi, powoduje powstawanie obszarów o silnych wzajemnych związkach funkcjonalnych oraz podobnej strukturze morfologicznej. W wymiarze fizjonomicznym najbardziej widoczne są przekształcenia krajobrazu, które powodują, e granica administracyjna miasta staje się coraz bardziej płynna i umowna. Badania procesów suburbanizacji i dostarczanie rzetelnej wiedzy dla celów praktycznych są trudne nie tylko z powodu wieloaspektowo ci i zło ono ci zjawiska (Lisowski i żrochowski 2009). Istotną przeszkodą są luki statystyczne, dotyczące nieraz podstawowych wska ników społeczno-gospodarczych, takich jak na przykład rzeczywista liczba mieszkańców i pracujących, czy przemieszczenia ludno ci. Źane te z powodów definicyjnych obarczone są nieraz powa nymi błędami, z powodu nieprzestrzegania przepisów meldunkowych (przy zapowiedziach ich zniesienia) 1, braku wyrejestrowania działalno ci gospodarczej, itp. Jeszcze do 2010 roku brak było porównywalnych dla całego kraju danych o dojazdach do pracy. Nie ulega jednak wątpliwo ci, e zjawisko suburbanizacji i związanego z tym spontanicznego rozpraszania zabudowy (urban sprawl) nale y do najpowa niejszych wyzwań z punktu widzenia polityki przestrzennej. Z tego powodu posiadanie wiarygodnej informacji o zjawiskach i procesach, ich strukturze, natę eniu i kierunkach rozwoju wydaje się najwa niejsze z punktu widzenia formułowania diagnoz i ocen, mających być podstawą dla tej polityki. Identyfikacja procesów społeczno-ekonomicznych Aktualnie istnieje kilka baz informacyjnych, na podstawie których mo liwe jest identyfikowanie zasięgów i natę enia suburbanizacji. Po pierwsze, na podstawie danych macierzowych o zameldowaniach i wymeldowaniach ludno ci żus mo liwe jest wyznaczenie zasięgów faktycznej suburbanizacji (Rys. 1-2). Przy tym trzeba podkre lić, e fakt zameldowania nie musi oznaczać równoczesnego faktycznego osiedlenia się. Jak wcze niej wspomniano, czę ć tych administracyjnych decyzji wią e się z potwierdzeniem wcze niejszego przemieszczenia się, które mogło nastąpić w poprzednich latach. Zgeneralizowane warto ci przepływów meldunkowych według wybranych kategorii gmin przedstawiono w tabeli 1. Wydzielono trzy podstawowe grupyś rdzenie o rodków miejskich powy ej 20 tys. mieszkańców, ich strefy podmiejskie, a następnie wszystkie pozostałe gminy (administracyjnie miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie). Źane te obrazują wzajemne stosunki przemieszczeń i pozwalają na uchwycenie pewnych prawidłowo ci, związanych z charakterem funkcjonalnym gmin. Charakterystyczny jest przede wszystkim wyra ny, systematyczny wzrost w kolejnych latach udziału przemieszczeń z rdzeni do stref zewnętrznych. W roku 2000 było to bowiem 16,2% wszystkich przemeldowań, podczas gdy w 2003 r. 19,8%, w ,6%, a w 2009 r. ju 22,1%. Ten wzrost o blisko a 6 punktów procentowych (i o 40% w warto ciach bezwzględnych z 60,6 do 63,9 tys. osób) 1 Przykładowo w aglomeracji warszawskiej szczegółowe badania pokazują niedoszacowanie od kilku do kilkunastu procent populacji ( leszyński 2011a, 2012a) Strona 15

17 wyra nie wskazuje na dekoncentrację rdzeni miejskich. Następowało to m.in. kosztem napływów do gmin rdzeniowych, które zmniejszyły się z 24,8% do 22,0% w ogóle przemeldowań. Tabela 1. Bezwzględne i procentowe warto ci wybranych rejestrowanych przepływów migracyjnych (przemeldowań) w Polsce latach Rok Przepływy według wybranych typów obszarów (A rdzenie Ruchliwo ć Ogółem miejskie, B ich strefy zewnętrzne, C pozostałe obszary) na 1000 (tys. osób) A-->B BC-->A mieszkańców tys. osób % tys. osób % ,0 9,8 60,6 16,2 92,3 24, ,5 10,7 80,5 19,8 96,7 23, ,2 11,6 91,4 20,6 103,0 23, ,3 10,0 83,9 22,1 83,6 22,0 ródłoś leszyński 2015 (w druku). Źane o dojazdach do pracy (Kruszka 2011) pozwalają na wyznaczenie zasięgów oddziaływania miast jako rynków pracy (Rys. 3-4). Okazuje się, e istnieje wyra na hierarchia funkcjonalna, związana z pozycją danego miasta i jego przyciąganiem ekonomicznym ( leszyński 2014). Największą rolę odgrywa rynek warszawski ( leszyński 2013a), a następnie kilku innych wiodących o rodków (Poznań, Kraków, Wrocław, Trójmiasto). Zasięgi dojazdów do pracy są znacznie rozleglejsze obszarowo od obszarów zameldowań wokół miast, co wiadczy o substytucji migracji stałoosiedleńczych przez codzienne ruchy wahadłowe ( leszyński 2012b). Przyczyną są zbyt wysokie koszty ycia w miastach, w tym zakupu mieszkania. Z kolei zasięg dojazdów ograniczają koszty transportu (Rys. 5). Co charakterystyczne, w porównaniu z poprzednim systemem gospodarczym (Potrykowska 1995) widać do ć wyra nie, e nastąpił wzrost zasięgów dojazdów, w tym w regionach słabo zurbanizowanych (Białystok, Szczecin, Olsztyn). Mo na na tej podstawie wnioskować o ułomnej współczesnej urbanizacji w Polsce. Otó odchodzenie od rolniczego charakteru rynku pracy regionów następuje bez odpowiedniej migracji ze wsi do miast oraz przy równoczesnym braku powstawania wystarczającej liczby miejsc pracy poza rolnictwem. Skutkuje to polaryzacją rynków pracy, ich niezrównowa eniem i nadmiernymi dojazdami. Przy tym koszty dojazdów do pracy z odległo ci ponad 5 km obliczono na 34 mld zł rocznie. Stosunkowo wiarygodne są dane o ruchu budowlanym (Rys. 6). Z jednej strony wiadczy to o zamo no ci społeczeństw, z drugiej najtrwalszych decyzjach migracyjnych, związanych z na ogół stałym osiedleniem się. Przyrost mieszkań w du ym stopniu dotyczy sektora domów jednorodzinnych. Według danych spisowych, tylko w latach ich liczba zwiększyła się o 727 tys. (z 4795 do 5522 tys.), przy stosunkowo niewielkich oficjalnych wahaniach stanów ludno ciowych. Z kolei w okresie międzyspisowym odnotowano jeszcze mniejsze zmiany liczby budynków ( leszyński 2006). 2 Stosunkowo więcej danych i badań, często terenowych, istnieje w stosunku do przekształceń ekonomicznych w strefach oddziaływania miast. Podstawowe procesy są związane ze zmianami dotychczasowej struktury u ytkowania i wielofunkcyjno cią terenów wiejskich (Jakóbczyk-Gryszkiewicz 1998, Gutry-Korycka 2005, Ja d ewska 2005, Lorens 2005, Kozłowski 2006, Słodczyk i Klimek 2006, Więcław-Michniewska 2006, Jezierska-Thöle i Kozłowski 2008, Beim 2009, Źegórska i Źeręgowska 2009, Kajdanek 2011, Mantey 2011, Staszewska 2012, leszyński 2012a, Czapiewski i leszyński 2013). 2 źxodus migracyjny w tym okresie nie był tak du y, jak po otwarciu rynków pracy wraz z przystąpieniem Polski do UE, a ponadto pewna czę ć ludno ci, szacowana na około 0,8-1,0 mln była nieobecna ju podczas spisu 1988 (Sakson 2002). Strona 16

18 Źródła rozpraszania zabudowy żłównym ródłem rozpraszania zabudowy jest liberalne prawo, związane zarówno z ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r., jak i orzecznictwem sądów administracyjnych w sprawach spornych, pozwalające na inwestycje budowlane bez powiązania z dotychczasową zabudową. Po pierwsze, około połowy zabudowy mieszkaniowej po 1989 r. zlokalizowano poza miejscowymi planami zagospodarowania przestrzennego na podstawie krytykowanych powszechnie (i jak dotychczas bezskutecznie) decyzji o warunkach zabudowy. Po drugie, nawet w uchwalanych planach miejscowych (Rys. 6) przeznacza się bardzo du e ilo ci terenów pod zabudowę mieszkaniową (Rys. 8-10). Według ostatnich dostępnych danych i ostro nych szacunków, w strefach podmiejskich 150 największych polskich miast istnieją tereny pod zasiedlenie około 17 mln osób ( leszyński 2015, w druku), w tym wokół 18 stolic województw mln (Tabela 2). Tabela 2. Podstawowe charakterystyki dla stref podmiejskich 18 miast wojewódzkich w 2012 r. Nazwa strefy podmiejskiej (główne miasto) Liczba ludno- ci (tys.) żęsto ć zaludnienia (os./km 2 ) Pokryci e planistyczne (%) Odrolnienia (tys. ha) Liczba decyzji WZ Chłonno ć demograficzna (tys. osób) studium uikzp* plany miejscow e* Krotno ć chłonno ci w stosunku do zameldowanej liczby mieszk. studium uikzp* plany miejscow e* Prognozowane wpływy i wydatki wg planów miejscowych wpływy* wydatki * Białystok ,9 2, ,4 1, Bydgoszcz ,2 2, ,4 1, żdańsk ,6 8, ,5 2, żorzów Wlkp ,3 0, ,0 1,7 7 7 Katowice ,5 15, ,4 1, Kielce ,9 1, ,5 3, Kraków ,0 15, ,3 3, Lublin ,3 3, ,0 2, Łód ,2 12, ,2 2, Olsztyn ,2 3, ,8 8, Opole ,5 2, ,4 2, Poznań ,9 8, ,1 1, Rzeszów ,8 1, ,4 0, Szczecin ,2 4, ,5 0, Toruń ,2 1, ,1 3, Warszawa ,9 49, ,0 2, Wrocław ,0 13, ,4 2, Zielona żóra ,9 2, ,4 1, ,4 2, Razem ,7 149 *dane dla około 40% gmin. ródłoś na podstawie danych Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, pozyskiwanych przez żłówny Urząd Statystyczny. Jeszcze gorsza sytuacja występuje w przypadku studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, w których a około 13% powierzchni mo e być przeznaczone pod zabudowę mieszkaniową. Według ostro nych (minimalnych) szacunków daje to chłonno ć demograficzną na poziomie około 180 mln osób. Rozrzutno ć planistyczna w du ym stopniu dotyczy tak e obszarów poło onych wewnątrz miast. W samej Warszawie według obowiązującego studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (z 2006 r.) mo na zasiedlić około 2,5-3,5 mln mieszkańców Inną przesłanką, pokazującą kształtowanie się popytu i poda y na grunty budowlane, jest zestawienie danych o zmianach przeznaczenia gruntów rolnych na cele rolnicze (tzw. odrolnień). Od kiedy istnieje ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z 1994 r. (jej nowa wersja, o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym została uchwalona w 2003 r., z pó niejszymi drobniejszymi zmianami), w uchwalonych Strona 17

19 planach miejscowych odrolniono powierzchnię gruntów w wysoko ci około 600 tys. ha ( leszyński i in. 2007, 2014ś rys. 7). W skali całego kraju zdecydowana większo ć tych gruntów jest przeznaczana pod zabudowę mieszkaniową, w drugiej kolejno ci pod transport, który ma obsłu yć to budownictwo. Tylko w strefie podmiejskiej Warszawy odrolniono około 50 tys. ha gruntów. Te tereny są swego rodzaju bańką spekulacyjną, gdy poda gruntów budowlanych jest znacznie wy sza od faktycznego popytu. żdyby nagle wszyscy lub znaczna czę ć wła cicieli chciała sprzedać swoje odrolnione grunty budowlane, ich ceny mogłyby znacząco spa ć. Wniosek z przedstawionych analiz jest dosyć jednoznaczny i wiadczy o bardzo wysokim potencjale do zabudowy. Jest niemal pewne, e tak wysoka chłonno ć będzie skutkowała dalszym rozpraszaniem osadnictwa w zdecydowanej większo ci stref podmiejskich. Tabela 3. Wpływy ujęte w prognozach skutków finansowych sporządzanych do planów miejscowych oraz ich realizacja do końca 2012 r. według kategorii gmin i rodzajów wpływów. Źane obejmują około 40-45% gmin w Polsce. Kategoria Wpływy do bud etu gminy (dochody) opłaty planistycznej wzrostu podatku od nieruchomo ci w tym z tytułu podatku od czynno ci cywilnoprawnych WPŁYWY PROżNOZOWANź (n = 1035 gmin) (mln zł) inne ujęte w prognozie skutków finansowych Polska ogółem Miasta na prawach powiatu Inne gminy miejskie Gminy wiejsko-miejskie Gminy wiejskie WPŁYWY ZRźALIZOWANź (n = 1130 gmin) (mln zł) Polska ogółem Miasta na prawach powiatu Inne gminy miejskie Gminy wiejsko-miejskie Gminy wiejskie ródłoś leszyński i in (na podstawie danych Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, pozyskiwanych przez żłówny Urząd Statystyczny). Tabela 4. Wydatki ujęte w prognozach skutków finansowych sporządzanych do planów miejscowych oraz ich realizacja do końca 2012 r. według kategorii gmin i rodzajów wpływów. Źane obejmują około 40-50% gmin w Polsce. Kategoria Wydatki (koszty) bud etów gmin wykup gruntów pod drogi gminne budowa dróg gminnych (czę ciowo z wykupem gruntów pod drogi gminne) w tym z tytułu budowa infrastruktury technicznej WYŹATKI PROżNOZOWANź (n = 1276 gmin) (mln zł) inne ujęte w prognozie skutków finansowych Polska ogółem Miasta na prawach powiatu Inne gminy miejskie Gminy wiejsko-miejskie Gminy wiejskie WYŹATKI ZRźALIZOWANź (n = 1054 gminy) (mln zł) Polska ogółem Strona 18

20 Miasta na prawach powiatu Inne gminy miejskie Gminy wiejsko-miejskie Gminy wiejskie ródłoś leszyński i in (na podstawie danych Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, pozyskiwanych przez żłówny Urząd Statystyczny). Wnioski i działania zaradcze Zarówno liczne badania naukowe i wypowiedzi eksperckie, ale nawet naoczne obserwacje, skłaniają do wniosku o głębokim kryzysie przestrzennym lub nawet katastrofie urbanistycznej, związanej z urban sprawl w Polsce. Aby temu zaradzić, bezwarunkowo konieczne jest przywrócenie kontroli publicznej nad planowaniem przestrzennym, w tym prowadzenie aktywnej polityki urbanizacyjnej, podobnej do rozwiązań w krajach zachodnich. Tymczasem po 1989 r. na fali krytyki wszystkiego co wiązało się z centralnym planowaniem, zlikwidowano praktycznie odgórne planowanie przestrzenne jako prze ytek komunizmu, a wprowadzono enigmatyczne programowanie rozwoju, przyjmując fałszywe zało enie, e racjonalną i efektywną organizację przestrzenną zapewni niewidzialna ręka rynku. Aktualnie polskie rozwiązania instytucjonalne w tym zakresie znacząco odbiegają na niekorzy ć od rozwiązań w rozwiniętych państwach zachodnich. Pewne nadzieje niesie planowanie funkcjonalne w strefach oddziaływania miast, jakkolwiek ju na etapie delimitacji obszarów tego typu napotykane są powa ne przeszkody z tym związane ( leszyński 2013b). Podstawą do wyró niania takich obszarów powinna być między innymi spójno ć funkcjonalna, a ta mo e być zapewniona między innymi poprzez stosunkowo niewielki obszar stref podmiejskich, obejmujących najsilniejsze powiązania, jak te mo liwo ć efektywnego obsłu enia infrastrukturą, w tym zwłaszcza komunikacyjną. W innym przypadku zauwa alnych tendencji do rozszerzania geograficznego takich obszarów, istnieje ryzyko zarówno dalszego rozpraszania zabudowy na coraz odleglejszych terenach, jak te niewydolno ci systemów obsługi i w konsekwencji pogarszania się warunków ycia i prowadzenia działalno ci gospodarczej. Istotnym elementem naprawy państwa pod względem zagospodarowania i planowania stref podmiejskich powinien być solidny monitoring zagospodarowania przestrzennego i poprawa statystyki. Wynika to z faktu, e nie mo na racjonalnie planować, je li nie ma ku temu wiarygodnych podstaw informacyjnych ( leszyński 2011b). Najwa niejsze, konieczne zmiany w prawie powinny i ć w kierunku ograniczania mo liwo ci lokalizacji zabudowy. Powołana w 2012 r. (przez ówczesne Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej) Komisja Kodyfikacyjna Prawa Budowlanego udostępniła dotychczas kilka wersji projektu Kodeksu Urbanistyczno-Budowlanego. Przedstawione tam rozwiązania mają na celu ograniczenie ekspansji zabudowy, ale tak e ułatwienia dla inwestowania na obszarach ju zabudowanych. Proponuje się te wprowadzenie krajowych i lokalnych przepisów urbanistycznych. Szczególnie istotny jest proponowany zapis o wyznaczaniu przez gminy obszarów urbanizacji (osadnictwa) na podstawie rzeczywistego zapotrzebowania, wynikającego m.in. z prognozy demograficznej i chłonno ci demograficznej terenów pod zabudowę mieszkaniową. O ile propozycje te zostałyby przyjęte, a tereny mieszkaniowe wyznaczano by na podstawie rzeczywistego zapotrzebowania, mogłoby to istotnie powstrzymać napór inwestycyjny. W kierunku poprawy istniejącego stanu zagospodarowania proponowana jest ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony wzmocnienia krajobrazu (zwana powszechnie ustawą krajobrazową ). Co do zasady jest ona swego rodzaju łatą, próbującą nadrobić to, czego nie mo na osiągnąć na podstawie innych aktów prawnych, w tym zwłaszcza obowiązującej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu Strona 19

21 przestrzennym. Ustawa ma wprowadzić na poziomie wojewódzkim urbanistyczne zasady ochrony krajobrazu, wią ące prawnie ustalenia gmin, zarówno w planach miejscowych, jak i na obszarach poza nimi. Mógłby to być korzystny precedens, dzięki któremu na poziomie planowania wojewódzkiego mo liwe byłoby stosunkowo istotne okre lanie sposobu zagospodarowania terenu w gminach. Niezale nie od słuszno ci i skuteczno ci proponowanych zmian, pozostaje problem dotychczasowego zainwestowania i rozproszenia stref podmiejskich. Przede wszystkim nale ałoby, na podstawie szczegółowych materiałów geodezyjno-kartograficznych, najpierw rozpoznać skalę tego zjawiska w porównywalny sposób w całym kraju, bowiem rzetelne badania tego zjawiska są bardzo rzadkie i wycinkowe. W drugiej kolejno ci nale ałoby się zastanowić nad mo liwymi wariantowymi kierunkami przekształceń, włącznie z tymi bardziej stanowczymi, związanymi nawet z likwidacją zabudowy i wypłatą odszkodowań w najbardziej zdegradowanych miejscach. Literatura Beim M., 2009, Modelowanie procesu suburbanizacji w aglomeracji poznańskiej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Czapiewski K., leszyński P., 2013, Skala i dynamika procesów suburbanizacyjnych miast Polski Wschodniej i ich konsekwencje, [w:] K. Kurowska (red.), Planowanie rozwoju przestrzeni wiejskiej, Urząd Marszałkowski Województwa Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, s Źegórska B., Źeręgowska A., 2008, Zmiany krajobrazu obszaru metropolitalnego Warszawy na przełomie XX i XXI wieku, Atlas Warszawy, 10, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Gutry-Korycka M. (red.), 2005, Urban Sprawl. Warsaw Agglomeration Case Study, Wydawnictwa UW, Warszawa. Jakóbczyk-Gryszkiewicz J., 1998, Przeobra enia stref podmiejskich du ych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa, Wydawnictwa UŁ, Łód. Ja d ewska J. (red.), 2005, Współczesne procesy urbanizacji i ich skutki, XVIII Konwersatorium Wiedzy o Mie cie, Wydział Nauk żeograficznych UŁ, Łód Jezierska-Thöle A., Kozłowski L., 2008, Gospodarka przestrzenna w strefie kontinuum miejskowiejskiego w Polsce, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń. Kajdanek K., 2011, Pomiędzy miastem a wsią. Suburbanizacja na przykładzie osiedli podmiejskich Wrocławia, Wydawnictwo Nomos, Kraków. Kowalewski A., Mordasewicz J., Osiatyński J., Regulski J., Stępień J., leszyński P., 2014, Ekonomiczne straty i społeczne koszty niekontrolowanej urbanizacji w Polsce wybrane fragmenty raportu, Samorząd Terytorialny, 25, 4 (280), s Kozłowski S. (red.), 2006, ywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Narastający problem aglomeracji miejskich w Polsce, Studia nad zrównowa onym rozwojem, 2, Katedra Ochrony rodowiska KUL, Komitet Człowiek i rodowisko przy Prezydium PAN, Białystok-Lublin-Warszawa. Kruszka K. (red.), 2010, Dojazdy do pracy w Polsce. Terytorialna identyfikacja przepływów ludno ci związanych z zatrudnieniem, O rodek Statystyki Miast, Oddział żus w Poznaniu. Lisowski A., Grochowski M., 2009, Procesy suburbanizacji uwarunkowania, formy i konsekwencje, [w:] K. Saganowski, M. Zagrzejewska-Żiedorowicz, P. uber (red.), Ekspertyzy do Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Tom I, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa, s Liszewski S., 1987, Strefa podmiejska jako przedmiot badań geograficznych. Próba syntezy, Przegląd Geograficzny, 59, 1-2, s Lorens P. (red.), 2005, Problem suburbanizacji, Biblioteka Urbanisty, 7, Warszawa. Mantey D., 2011, ywiołowo ć lokalizacji osiedli mieszkaniowych na terenach wiejskich obszaru metropolitalnego Warszawy, Wydział żeografii i Studiów Regionalnych UW, Warszawa. Mikuła Ł., 2014, Polityka przestrzenna a rozwój aglomeracjiś pomiędzy konkurencją a integracją, [w:] M. Madurowicz (red.), Kształtowanie współczesnej przestrzeni miejskiej, Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej WGiSR UW, s Potrykowska A., 1995, Regiony dojazdów do pracy, 1983, Atlas Rzeczypospolitej Polskiej, żłówny Geodeta Kraju, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, PPWK S.A., plansza 65.4, mapa 1. Sakson B., 2002, Wpływ niewidzialnych migracji zagranicznych lat osiemdziesiątych na struktury demograficzne Polski, Monografie i Opracowania, 481, Szkoła żłówna Handlowa, Warszawa. Strona 20

22 Słodczyk J., Klimek R. (red.), 2006, Przemiany przestrzeni miast i stref podmiejskich, Uniwersytet Opolski, Opole. Staszewska S., 2013, Urbanizacja przestrzenna strefy podmiejskiej polskiego miasta, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. leszyński 2012a, Warszawa i Obszar Metropolitalny Warszawy a rozwój Mazowsza, Trendy Rozwojowe Mazowsza, 8, Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego, Warszawa. leszyński P., 2006, Demograficzny wymiar procesów suburbanizacji w Polsce po 1989 roku, [w:] S. Kozłowski (red.), ywiołowe rozprzestrzenianie się miast. Narastający problem aglomeracji miejskich w Polsce, Studia nad zrównowa onym rozwojem, 2, Katedra Ochrony rodowiska KUL, Komitet Człowiek i rodowisko przy Prezydium PAN, Białystok-Lublin-Warszawa, s leszyński P., 2011a, Oszacowanie rzeczywistej liczby ludno ci gmin województwa mazowieckiego z wykorzystaniem danych ZUS, Studia Demograficzne, 2(160), s leszyński P., 2011b, Stan i jako ć zagospodarowania przestrzennego w Polsce w wietle badań geograficznych, [wś] T. Markowski, P. uber (red.), System planowania i jego rola w strategicznym zarządzaniu rozwojem kraju, Studia KPZK PAN, 84, s leszyński P., 2012b, Kierunki dojazdów do pracy, Wiadomo ci Statystyczne, 11, s leszyński P., 2013a, Warszawa jako o rodek dojazdów pracowniczych, Studia Regionalne i Lokalne, z. 1(51), s leszyński P., 2013b, Delimitacja Miejskich Obszarów Żunkcjonalnych stolic województw, Przegląd Geograficzny, 85, 2, s leszyński P., 2014, Delimitation and typology of functional urban regions in Poland based on commuting, Geographia Polonica, 87, 2, s leszyński P., 2015 (w druku), Procesy suburbanizacji w Polsce a polityka przestrzenna i regionalna, XXVII Konwersatorium Wiedzy o Mie cie, Wydział Nauk żeograficznych UŁ, Łód. leszyński P., Bański J., Źegórski M., Komornicki T., Więckowski M., 2007, Stan zaawansowania planowania przestrzennego w gminach, Prace Geograficzne, 211, IGiPZ PAN, Warszawa. leszyński P., Komornicki T., Źeręgowska A., Zielińska B., 2014, Analiza stanu i uwarunkowań prac planistycznych w gminach w 2012 roku, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Departament Polityki Przestrzennej Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa, maszynopis, 114 s. rmacje_przestrzenne/planowanie_przestrzenne/documents/analiza_2012.pdf [ ]. Więcław-Michniewska J., 2006, Krakowskie suburbia i ich społeczno ć, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Kraków. Strona 21

23 Rys. 1. Zameldowania z Warszawy i miast regionalnych według gmin w 2009 r. ródłoś na podstawie danych żus. Strona 22

24 Rys. 2. Zameldowania z miast subregionalnych według gmin w 2009 r. ródłoś na podstawie danych żus. Strona 23

25 Rys. 3. Wyjazdy do pracy najemnej do Warszawy i miast regionalnych według gmin w 2006 r. ródłoś na podstawie danych żus. Strona 24

26 Rys. 4. Wyjazdy do pracy najemnej do miast subregionalnych według gmin w 2006 r. ródłoś na podstawie danych żus. Strona 25

27 Rys. 5. Izodapany całkowite kosztów dojazdu do miast wojewódzkich w 2012 r., obejmujące koszty paliwa oraz czasu. ródłoś opracowanie własne. Strona 26

28 Rys. 6. Pokrycie obowiązującymi planami miejscowymi w końcu 2012 r. ródłoś leszyński i in. 2014, na podstawie danych żus/miir. Strona 27

29 Rys. 7. Odrolnienia gruntów rolnych na cele nierolnicze w latach ródłoś leszyński i in. 2014, na podstawie danych żus/miir. Strona 28

30 Rys. 8. Struktura przeznaczenia terenów w obowiązujących planach miejscowych w większych miastach Polski. ródłoś leszyński i in , na podstawie danych żus/miir. Strona 29

31 Rys. 9. Chłonno ć demograficzna w strefach podmiejskich większych miast według zapisów obowiązujących planów miejscowych. ródłoś leszyński 2015 (w druku), na podstawie danych GUS/MIiR za 2010 r. Strona 30

32 Rys. 10. Krotno ć chłonno ci demograficznej w planach miejscowych w stosunku do zameldowanej liczby ludno ci w 2012 r. ródłoś Kowalewski i in. 2014, na podstawie danych GUS/MIiR. Strona 31

33 Zmiany w strukturze demograficznej Gorzowa i Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Gorzowa Wlkp. Krzysztof Karwatowicz Źyrektor Wydziału Rozwoju Miasta i Aglomeracji, Urząd Miasta żorzowa Wlkp. Czy jest nas mniej? Liczba mieszkańców żorzowa Wlkp. od wielu lat utrzymuje się na zbli onym poziomie oscylując w okolicach 125 tys. osób. ródłoś Opracowanie własne na podstawie danych żus. Warto zwrócić uwagę, e w porównaniu z innymi miastami sytuacja Gorzowa jest relatywnie korzystna. Jak wynika z zestawienia dr hab. Piotra Szukalskiego ( Źepopulacja du ych miast w Polsce ) na przestrzeni lat ró nica w liczbie ludno ci żorzowa Wlkp. wyniosła 0,3%. Tym samym żorzów oraz żdańsk, który osiągnął identyczny wynik, zajęły ex aequo siódmą pozycję spo ród 41 miast, które licząc w połowie lat dziewięćdziesiątych ponad mieszkańców zostały zakwalifikowane w badaniu jako du e miasta. Liczba ludno ci tylko sze ciu du ych miast wzrosła. Warto przy tym zwrócić uwagę, e po 1995r. trzy miasta (żrudziądz, Jastrzębie-Zdrój oraz Słupsk) straciły status du ych, gdy ich liczba mieszkańców spadła poni ej osób, a w kolejnych latach grozi to następnym o rodkom, takim jak Kalisz, czy Legnica. Prognozy demograficzne żus wskazują co prawda, e liczba mieszkańców żorzowa Wlkp. będzie maleć, niemniej jednak spadek ten będzie miał ograniczony zakres i liczba mieszkańców w 2030r. wynosić będzie powy ej 120 tys. Strona 32

34 Czy może jest nas więcej (razem)? Znacznie korzystniej wyglądają dane demograficzne, kiedy spojrzymy na cały Miejski Obszar Żunkcjonalny żorzowa Wlkp., który obejmuje pięć gmin, czyli oprócz samego żorzowa, tak e cztery gminy wiejskieś Bogdaniec, Źeszczno, Kłodawa oraz Santok. ródłoś Opracowanie własne na podstawie danych żus. Wzrost liczby ludno ci strefy zewnętrznej Miejskiego Obszaru Żunkcjonalnego nie wynika jedynie, a nawet nie przede wszystkim z przyrostu naturalnego. Okoliczne gminy zostały zasilone nowymi mieszkańcami, którzy przeprowadzili się z żorzowa (wzrost liczby ludno ci znacznie przewy sza przyrost naturalny). Tym samym i nas nie ominęło powszechne w Polsce zjawisko rozlewania się miasta. Zjawisko to obrazuje zamieszczona poni ej mapa wskazująca liczbę zameldowań z rdzenia Miejskiego Obszaru Żunkcjonalnego (czyli z żorzowa Wlkp.) w innych gminach na 1000 mieszkańców w 2009r. Analizując poni szą mapę, warto zwrócić uwagę, e mieszkańcy żorzowa Wlkp. przeprowadzali się nie tylko do czterech gmin wiejskich, tworzących wraz z miastem jego obszar funkcjonalny, ale tak e do dalej poło onych jednostek. Przy czym proces ten w największym nasileniu dotyczył z pewno cią czterech gmin strefy zewnętrznej Miejskiego Obszaru Żunkcjonalnego. Warto te zwrócić uwagę, e zgodnie z prognozami żus, podczas gdy ludno ć miasta żorzowa Wlkp. spadnie w 2030r. w stosunku do 2013r. o osób, to na przestrzeni lat w Powiecie żorzowskim (ziemskim) obejmującym m.in. cztery gminy wiejskie Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Gorzowa liczba mieszkańców wzro nie o osób. Strona 33