Częstość badań stanu zdrowia jamy ustnej w grupie osób w wieku lata z uwzględnieniem statusu palenia papierosów

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Marta NAKONIECZNA-RUDNICKA 1 Teresa BACHANEK 1 Elżbieta KOBYŁECKA 2 Częstość badań stanu zdrowia jamy ustnej w grupie osób w wieku lata z uwzględnieniem statusu palenia papierosów Frequency of oral health examinations in the group of people aged years considering the status of cigarette smoking 1 Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Kierownik: Prof. dr hab. Teresa Bachanek 2 Zakład Matematyki i Biostatystyki Medycznej, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Kierownik: Dr hab. Marian Jędrych Dodatkowe słowa kluczowe: badania stanu palenie papierosów kotynina Additional key words: oral health examination cigarette smoking cotinine Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach jako projekt badawczy. Grant NN Adres do korespondencji: Dr n. med. Marta Nakonieczna-Rudnicka ul. Karmelicka Lublin Tel.: (+81) Fax: (+81) stomzach@wp.pl Wstęp: Regularne badania stanu umożliwiają lekarzom dentystom ocenę kliniczną stanu uzębienia i tkanek miękkich jamy ustnej u pacjentów, wczesną diagnozę i leczenie rozpoznanej jednostki chorobowej, identyfikację czynników ryzyka chorób oraz profilaktykę i edukację prozdrowotną. Cel pracy: Analiza częstości badań stanu w grupie osób w wieku lat z uwzględnieniem danych socjodemograficznych oraz statusu palenia papierosów. Materiał i metody: Badania socjomedyczne przeprowadzono w grupie 124 osób w wieku lat. W celu obiektywnej oceny statusu palenia papierosów oznaczono stężenie kotyniny w ślinie niestymulowanej przy użyciu testu Cotinine (Calbiotech, USA). Analizę statystyczną uzyskanych wyników badań przeprowadzono z wykorzystaniem testu Chi 2 oraz Kruskala Wallisa. Za istotne statystycznie uznawano wartości testu, dla których p<0,05. Wyniki: W celu badania stanu zdrowia do lekarza dentysty rzadziej niż raz w roku zgłaszało się 32,76% palących oraz 9,09% niepalących, natomiast regularne wizyty kontrolne co ½ roku deklarowało odpowiednio 43,10% i 56,06%, raz w roku odpowiednio 24,14% i 34,85%. W grupie osób palących papierosy nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności pomiędzy częstością zgłaszania się na stomatologiczne badania kontrolne, a wiekiem (H=1,12; p>0,05), płcią (χ 2 =0,09; p>0,05) oraz miejscem zamieszkania (χ 2 =1,66; p>0,05). W grupie niepalących nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności pomiędzy wiekiem (H=4,39; p>0,05), płcią (χ 2 =1,01; p>0,05), miejscem zamieszkania (χ 2 =2,40; p>0,05) a częstością zgłaszania na badania stanu zdrowia. Osoby niepalące istotnie częściej zgłaszały się co ½ roku na badania stanu w porównaniu do osób palących papierosy (χ 2 = 10,80; p<0,01). Wnioski:, płeć, miejsce za- Background: Regular examinations of oral health allow dentists clinical assessment of the state of dentition and oral soft tissues in patients, early diagnosis and treatment of the diagnosed disease entity, identification of risk factors of oral diseases as well as prophylaxis and pro-health education. Aim of the study was analysis of the frequency of oral health examination in the group of people in aged with considering sociodemographic data and the status of cigarette smoking. Materials and Methods: Sociomedical examinations were conducted in the group of 124 people in the age of In order to assess the status of cigarette smoking cotinine concentration in non-stimulated saliva was assayed with the use of Cotinine test (Calbiotech, USA). Statistic analysis of the obtained results was performed with the use of Chi2 and Kruskal-Wallis tests. Test values considered to be statistically significant were those of p<0,05. Results: 32.76% smokers and 9.09% non-smokers had their dental appointment less frequently than once a year to have their oral health examined, whereas regular dental checkups every six months were declared by 43.10% and 56.06% and once a year 24.14% and 34.85% respectively. In the group of smokers no correlation was stated between the frequency of their dental check-ups and their age (H=1.12, p>0.05), sex (χ 2 =0.09, p>0.05) and place of residence (χ 2 =1.66, p>0.05). In the group of non-smokers no correlations were stated between the age (H=4.39, p>0.05), sex (χ 2 =1.01, p>0.05), place of residence (χ 2 =2.40, p>0.05) and the frequency of oral health check-ups. Non smokers have their dental check-ups every six months essentially more frequently than smokers(χ 2 = 10.80, p<0.01). Conclusions: Age, sex, place of residence do not influence the frequency of oral health examinations among people in the aged Non smokers have their dental check-ups every six 548 M. Nakonieczna-Rudnicka i wsp.

2 mieszkania nie wpływają na częstość badań stanu zdrowia wśród osób w wieku lat. Osoby niepalące istotnie częściej zgłaszały się co ½ roku na badania stanu w porównaniu do osób palących papierosy. months essentially more frequently than smokers. Wstęp Regularne badania stanu zdrowia jamy ustnej umożliwiają lekarzom dentystom ocenę kliniczną stanu uzębienia i tkanek miękkich u pacjentów, wczesną diagnozę i leczenie rozpoznanej jednostki chorobowej, identyfikację czynników ryzyka chorób oraz profilaktykę i edukację prozdrowotną. Nawyki higieniczne, nawyki żywieniowe oraz palenie papierosów są istotnymi i modyfikowalnymi czynnikami wpływającymi na stan zdrowia, w tym na stan. Palenie tytoniu powoduje m.in. przebarwienia zębów, wypełnień i uzupełnień protetycznych, przykry zapach z ust, jest czynnikiem ryzyka chorób przyzębia, zmian patologicznych błony śluzowej. Jest też jednym z czynników ryzyka powstawania nowotworów głowy i szyi, przy czym u osób, które palą papierosy i spożywają alkohol wzrasta ryzyko powstawania zwłaszcza nowotworów jamy ustnej i gardła. Osoby palące w porównaniu do niepalących są 10-krotnie bardziej narażone na uzależnienie od alkoholu. Ryzyko zachorowania na raka jest u palących 2-5 razy większe w porównaniu do niepalących, wzrasta wraz z liczbą wypalanych papierosów i latami palenia. Zapoczątkowanie palenia przed 30 rokiem życia powoduje większe narażenie na nowotwory niż zapoczątkowanie palenia po 40 roku życia. Lekarze dentyści powinni więc motywować pacjentów do zaprzestania palenia [1-4]. Dym tytoniowy zawiera m.in. nikotynę, tlenek węgla, N-nitrozoaminy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, formaldehyd, aldehyd octowy. Połowiczny czas eliminacji nikotyny z organizmu wynosi 2 godziny. Metabolitem nikotyny o okresie półtrwania około godzin jest kotynina. Ocena stężenia kotyniny w płynach ustrojowych m.in. w ślinie określa narażenie organizmu na nikotynę i jest związana z liczbą wypalanych papierosów. Wartość graniczna stężenia kotyniny w ślinie, która pozwala odróżnić niepalących od palących wynosi 15 ng/ml [5-8]. Celem pracy była analiza regularności przeprowadzania badania stanu zdrowia w grupie osób w wieku lat z uwzględnieniem danych socjodemograficznych oraz statusu palenia papierosów. Materiał i metodyka Grupę badaną stanowiły 124 osoby w wieku lata, które zgłaszały się do leczenia stomatologicznego do Zakładu Stomatologii Zachowawczej z Endodoncją Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Przeprowadzono badania socjomedyczne oraz biochemiczne śliny. Pytania zawarte w autorskim kwestionariuszu ankiety dotyczyły m.in. danych socjodemograficznych, częstości przeprowadzania kontroli stanu zdrowia jamy ustnej oraz statusu palenia papierosów. Na podstawie danych ankietowych z grupy badanej wyodrębniono osoby palące papierosy oraz osoby niepalące, które nigdy nie paliły i nigdy nie próbowały palić papierosów. W celu weryfikacji deklarowanego statusu palenia w ślinie osób palących i niepalących oznaczono stężenie kotyniny z wykorzystaniem testu Cotinine (Calbiotech, USA).Ślinę niestymulowaną pobierano od pacjentów w czasie 10 minut, w godzinach , od 1,5 do 2 godzin po posiłku do probówek. Probówki umieszczano w pojemniku z lodem o temp. 4 º C, następnie wirowano przez 12 minut przy 3000 obr./min. w temp. 4 º C. Uzyskany supernatant był przechowywany do czasu wykonania oznaczenia w temperaturze - 75ºC. Ocena stężenia kotyniny w ślinie potwierdziła deklarowany status palenia papierosów. Uzyskane dane poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem testu Chi 2 oraz Kruskala Wallisa. Za istotne statystycznie uznawane były wartości testu, dla których p<0,05. Projekt naukowy uzyskał pozytywną opinię Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie. Wyniki Analiza częstości przeprowadzania Tabela I Status socjodemograficzny grupy badanej. The socio-demographic status of the surveyed group. Badanie stanu Średnia wieku (w latach) kontroli stanu w grupie badanej wykazała, że co ½ roku do lekarza dentysty zgłaszało się 50% badanych (średnia wieku wynosiła 29,22 lata), raz w roku 29,84% (średnia wieku wynosiła 31,97 lat), natomiast rzadziej niż raz w roku 20,16% (średnia wieku wynosiła 31,12 lat). Analiza częstości przeprowadzania kontroli stanu w relacji do płci wykazała, że co ½ roku do lekarza dentysty zgłaszało się 50,63% kobiet oraz 48,89% mężczyzn, raz w roku odpowiednio 32,91% i 24,44%, rzadziej niż raz w roku odpowiednio 16,46% i 26,67%. Dane dotyczące częstości przeprowadzania badania stanu relacji do miejsca zamieszkania wykazały, że co ½ roku do lekarza dentysty zgłaszało się 51,65% osób zamieszkałych w mieście oraz 45,45% osób zamieszkałych na wsi, raz w roku odpowiednio 26,37% i 39,39%, rzadziej niż raz w roku odpowiednio 21,98% i 15,15%. Nie stwierdzono zależności pomiędzy częstością przeprowadzania badań stanu a wiekiem badanych (H = 3,53; p>0,05, płcią (χ 2 = 2,19; p>0,05) oraz miejscem zamieszkania (χ 2 = 2,12; p>0,05) (Tab. I).W grupie palących papie- co ½ rok 29, ,00 10,14 24,00 raz w roku 31, ,84 11,41 26,00 rzadziej niż raz w roku 31, ,16 8,56 28,00 30, ,0 10,24 25,00 Badania stanu K M N co ½ rok 40 50, ,89 62 raz w roku 26 32, ,44 37 rzadziej niż raz w roku 13 16, , , , Badanie stanu Miasto Wieś N co ½ rok 47 51, ,45 62 raz w roku 24 26, ,39 37 rzadziej niż raz w roku 20 21, ,15 25 N liczba pacjentów Me Mediana SD odchylenie standartowe % - odsetek badanych , ,0 124 K kobiety M - mężczyźni (-) oznacza brak różnic p>0,05 H = 3,53 χ 2 = 2,19 χ 2 = 2,12 Przegląd Lekarski 2015 / 72 /

3 rosy, którzy zgłaszali się na badania stanu co ½ roku stężenie średnie kotyniny w ślinie wynosiło 347,61ng/ ml, osób, raz w roku odpowiednio 274,40 ng/ml, rzadziej niż raz w roku odpowiednio 348,03 ng/ml. Nie stwierdzono zależności pomiędzy stężeniem kotyniny w ślinie, a częstością kontroli stanu (H = 0,93; p>0,05) (Tab. II). W celu badania stanu zdrowia jamy ustnej do lekarza dentysty co 6 miesięcy zgłaszało się 56,06% niepalących i 43,10% palących papierosy, raz w roku odpowiednio 34,85% i 24,14%, rzadziej niż raz w roku odpowiednio 9,09% i 32,76%. Stwierdzono statystycznie istotną zależność między statusem palenia papierosów, a częstością zgłaszania na badania stanu zdrowia jamy ustnej. Osoby niepalące istotnie częściej zgłaszały się co ½ roku na badania stanu w porównaniu do osób palących papierosy (χ 2 = 10,80; p<0,01). Średnia wieku palących, którzy co ½ roku zgłaszali się do lekarza dentysty w celu badania stanu wynosiła 31,44 lata, dla zgłaszających się raz w roku miała wartość 35,36 lat, dla zgłaszających się rzadziej niż raz w roku wynosiła 30,00 lat. Dane dotyczące częstości badania stanu w relacji do płci palących wykazały, że co ½ roku do lekarza dentysty zgłaszało się 44,83% kobiet i 41,38% mężczyzn, raz w roku odpowiednio 24,14% i 24,14%, rzadziej niż raz w roku odpowiednio 31,03% i 34,48% badanych. Analiza danych dotyczących częstości badania stanu w odniesieniu do miejsca zamieszkania palących wykazała, że 46,34%, osób zamieszkałych w mieście zgłaszało się do lekarza dentysty co ½ roku, 19,51%, raz w roku 34,15% rzadziej niż raz w roku. Dla osób zamieszkałych na wsi wartości wynosiły odpowiednio: 35,29%, 35,29%, 29,41%. W grupie osób palących papierosy nie stwierdzono zależności pomiędzy częstością zgłaszania się na stomatologiczne badania kontrolne, a wiekiem (H = 1,12; p>0,05), płcią (χ 2 = 0,09; p>0,05) oraz miejscem zamieszkania(χ 2 = 1,66; p>0,05) (Tab. IV). Dane dotyczące osób niepalących wykazały, że średnia wieku badanych, którzy co ½ roku zgłaszali się na badania stomatologiczne wynosiła 27,73 lata, raz w roku 29,91 lat, rzadziej niż raz w roku 34,67 lat. W grupie niepalących nie stwierdzono zależności pomiędzy wiekiem (H = 4,39; p>0,05), płcią (χ 2 = 1,01; p>0,05), miejscem zamieszkania (χ 2 = 2,40; p>0,05) a częstością zgłaszania do lekarza dentysty w celu kontroli stanu (Tab. V). Omówienie Regularne badanie stanu zdrowia jamy ustnej jest istotnym czynnikiem profilaktyki chorób zmineralizowanych tkanek zębów i błony śluzowej. Analizowany jest także wpływ stanu na ogólny stan zdrowia m.in. związek pomiędzy chorobami przyzębia a cukrzycą czy chorobami sercowo-naczyniowymi [9]. Badania przeprowadzone w Polsce w grupie 643 pacjentów hospitalizowanych i zakwalifikowanych do leczenia kardiochirurgicznego Tabela II Częstości przeprowadzania stomatologicznych badań kontrolnych stanu w relacji do stężenia kotyniny w ślinie. Frequency of oral health examination in relation to the concentration of cotinine in saliva. Badania stanu Stężenie średnie kotyniny (ng/ml) wykazały, że 13% pacjentów zgłaszało się do lekarza dentysty co ½ roku, 24% raz w roku, 14% raz na 3 lata, 7% raz na 5 lat, natomiast 42% badanych podało brak regularnych wizyt. 40% osób poniżej 50 roku życia zgłaszało się do lekarza dentysty co najmniej raz w roku, 17% w okresie co 3-5 co ½ roku 347, ,10 258,51 344,63 raz w roku 274, ,14 189,45 284,53 rzadziej niż raz w roku 348, ,76 213,67 293,78 330, ,0 227,48 295,83 H = 0,93 p>0,05 Tabela III Częstości przeprowadzania stomatologicznych badań kontrolnych stanu w relacji do statusu palenia papierosów. Frequency of oral health examination in relation to the status of cigarette smoking. Badania stanu Status palenia papierosów Nigdy Tak co ½ roku 37 56, ,10 62 raz w roku 23 34, ,14 37 rzadziej niż raz w roku 6 9, , (**) oznacza różnicę na poziomie p<0,01 χ 2 = 10,80 p<0,01 (**) Tabela IV Status socjodemograficzny, a częstość zgłaszania na badania stanu - grupa osób palących. The socio-demographic status versus frequency of oral health examination - a group of smokers. Badanie stanu Średnia (w latach) co ½ rok 31, ,10 11,72 25,00 raz w roku 35, ,14 11,97 36,50 rzadziej niż raz w roku 30, ,76 8,69 28,00 31, ,89 26,50 K co ½ rok 13 44, ,38 25 raz w roku 7 24, ,14 14 rzadziej niż raz w roku 9 31, , Miasto M Wieś co ½ roku 19 46, ,29 25 raz w roku 8 19, ,29 14 rzadziej niż raz w roku 14 34, , H = 1,12 χ2 = 0,09 χ2 = 1,66 lat, natomiast 43% badanych zgłaszało się nieregularnie [10]. Dane pochodzące z Globalnego Badania Używania Tytoniu (Global Adult Tobacco Survey, GATS)w latach wykazały, że w Polsce w grupie osób czynnych zawodowo palenie co najmniej jednego papierosa 550 M. Nakonieczna-Rudnicka i wsp.

4 Tabela V Status socjodemograficzny a częstość zgłaszania na badania stanu - grupa osób niepalących. The socio-demographic status versus frequency of oral health examination - a group of non-smokers. Badanie stanu Średnia (w latach) co ½ roku 27, ,06 8,76 24,00 raz w roku 29, ,85 10,80 25,00 rzadziej niż raz w roku 34,67 6 9,09 7,74 35,50 29, ,53 24,00 K M co ½ roku 27 54, ,50 37 raz w roku 19 38, ,00 23 rzadziej niż raz w roku 4 8, , Miasto Wieś co ½ roku 28 56, ,25 37 raz w roku 16 32, ,75 23 rzadziej niż raz w roku 6 12,00 0 0, H = 4,39 χ2 = 1,01 χ2 = 2,40 dziennie zgłosiło 37,3% mężczyzn i 28,2% kobiet, okazjonalne palenie papierosów deklarowało odpowiednio 3,5% i 3,3% badanych. Świadomość dotycząca szkodliwości palenia kadry zarządzającej w porównaniu do kadry wykonawczej nie różniła się istotnie statystycznie [11]. Dane przedstawione przez Dziankowską-Zaborszczyk i wsp. [12] wykazały, że zarówno palenie tytoniu jak i przebywanie w zadymionych pomieszczeniach są czynnikami zwiększającymi ryzyko zgonu przedwczesnego. Badania prowadzono w Łodzi w grupie wybranych losowo 1828 osób w wieku produkcyjnym. Badania przeprowadzone w Polsce w 2013 roku w grupie 1002 osób w wieku 15 lat i powyżej wykazały, że codziennie paliło tytoń 27% badanych - 31% mężczyzn i 23% kobiet. Najliczniejszą grupę palących stanowili mężczyźni w wieku i lat oraz kobiety pomiędzy i rokiem życia. 52% mężczyzn oraz 36% kobiet paliło średnio od 20 do 29 papierosów dziennie, natomiast odpowiednio 34% i 42% paliło od 10 do 19 papierosów dziennie. Odsetek mężczyzn, którzy palili papierosy i byli aktywni zawodowo wynosił 34%, dla kobiet miał wartość 22%. Najczęściej nałogowo paliły kobiety bezrobotne, gospodynie domowe oraz kobiety, które pracowały jako prywatni przedsiębiorcy, wśród mężczyzn najczęściej palili bezrobotni oraz robotnicy [13]. Wyniki prowadzonych przez nas badań wykazały, że kontrole stanu zdrowia jamy ustnej rzadziej niż raz w roku podało 20,16% osób z grupy badanej. Po uwzględnieniu statusu palenia papierosów w celu badania stanu do lekarza dentysty rzadziej niż raz w roku zgłaszało się 32,76% palących. Badania prowadzone w Szwecji wykazały, że w roku 1983 odsetek osób używających tytoń, które zgłaszały się do lekarza dentysty raz w roku wynosił 82%, w roku 1993 miał wartość 82%, natomiast w roku 2003 obniżył się do wartości 62% [14]. Mucci i Brooks [15] przeprowadzili badania dotyczące częstości wizyt u lekarza dentysty w grupie osób palących papierosy od co najmniej 10 lat oraz w grupie niepalących. Do palących zaliczono osoby aktualnie palące i osoby, które zaprzestały palenia w ostatnim roku. Do niepalących zaliczono osoby, które wypaliły mniej niż 100 papierosów w czasie trwania życia. W okresie ostatnich 12 miesięcy 71,1% długoletnich palaczy zgłosiło się na wizytę do lekarza dentysty, dla niepalących odsetek wynosił 83%. Długoletni palacze byli mniej skłonni do przeprowadzania rutynowych badań u lekarza dentysty, a wczesna diagnoza raka i wczesne leczenie stanowią o dobrym rokowaniu dla pacjentów. Wyniki badań prowadzonych w Kanadzie wśród osób w wieku 18 lat i powyżej wykazały, że w ostatnim roku na badania profilaktyczne do lekarza dentysty zgłosiło się 58% palących papierosy i 70% osób, które nigdy nie paliły, natomiast w okresie ostatnich 3 lat brak konsultacji stomatologicznych zgłosiło odpowiednio 37% i 24%. U palących po 44 roku życia częściej stwierdzano bezzębie w porównaniu do osób, które nigdy nie paliły. Osoby palące częściej zgłaszały wrażliwość zębów podczas spożywania gorących lub zimnych pokarmów lub napojów, ból zęba, ból w obszarze i twarzy, suchość w jamie ustnej, nieświeży oddech [16]. Prawidłowe przeprowadzanie zabiegów higienicznych w jamie ustnej zmniejsza ryzyko powstawania ubytków próchnicowego i niepróchnicowego pochodzenia oraz chorób przyzębia. Badania przeprowadzone we Wrocławiu wśród osób w wieku lata wykazały, że czynnikami wpływającymi na ryzyko utraty zębów były m.in. zła higiena i palenie papierosów [17]. Osoby palące papierosy w porównaniu do niepalących częściej zgłaszają szczotkowanie zębów techniką nieprawidłową, rzadziej szczotkują zęby co najmniej 2 razy dziennie oraz rzadziej używają nitki dentystycznej, częściej u osób palących stwierdza się gorszą higienę [18]. Dane przedstawione przez Brennana i wsp. [19] wykazały, że dla 63% badanych regularne wizyty u lekarza dentysty były zdecydowanie ważne w zapobieganiu chorobom. U osób z dużą wiedzą dotyczącą zapobiegania próchnicy stwierdzano mniejszą liczbą zębów objętych procesem próchnicowym oraz większą liczbę zębów wypełnionych. Kontrole stanu przeprowadzane co ½ roku przez lekarzy dentystów umożliwiają nie tylko ocenę stanu, ale też edukację prozdrowotną pacjentów, w tym edukację dotyczącą wpływu palenia tytoniu na stan oraz wsparcie w zaprzestaniu palenia. Wnioski, płeć, miejsce zamieszkania nie wpływają na częstość badań stanu zdrowia wśród osób w wieku lata. Osoby niepalące istotnie częściej zgłaszały się co ½ roku na badania stanu zdrowia w porównaniu do osób palących papierosy. Piśmiennictwo 1. Reibel J: Tobacco and oral diseases. Update on the evidence, with recommendations. Med Princ Pract. 2003; 12: Winn DM: Tobacco use and oral disease. J Dent Educ. 2001; 65: Gonseth S, Abarca M, Madrid C, Cornuz J: A pilott study combining individual-based smoking cessation counseling, pharmacotherapy, and dental hygiene intervention. BMC Public Health 2010; 10: Kulza M, Florek E, Piekoszewski W: Wybrane aspekty wzajemnego wpływu alkoholu etylowego i dymu tytoniowego. Przegl Lek. 2011; 68: Florek E, Piekoszewski W: Nikotynowa i nie nikotynowa farmakoterapia uzależnienia od nikotyny. Przegl Lek. 2008; 65: Nowak JM, Żuryń A, Grzanka A: Kotynina metabolizm, zastosowanie jako biomarker i wpływ na organizm człowieka. Postep Hig Med Dośw. 2012; 66: Benowitz NL, Jacob PIII, Ahijevych K, Jarvis MJ, Hall S. et al: Biochemical verification of tobacco use and cessation. Nicotine Tob Res. 2002; 4: Fu M, Fernandez E, Martinez-Sanchez JM, Pascual JA, Schiaffino A. et al: Salivary cotinine concentrations in smokers in Barcelona, Spain: a cross-sectional study. BMC Public Health 2009; Górska R: Związek zapaleń przyzębia z chorobami ogólnoustrojowymi. Dent Med Probl. 2009; 46: Kalandyk-Konstanty A, Konstanty-Kalandyk J, Zarzecka J, Kapelak B, Drwiła R. et al: Oral hygiene in population of southern Poland. Przegl Lek. 2014; 71: Kaleta D, Korytkowski P, Makowiec-Dąbrowska Przegląd Lekarski 2015 / 72 /

5 T: Palenie papierosów w grupie osób czynnych zawodowo. Med Prakt. 2013; 64: Dziankowska-Zaborszczyk E, Bryła M, Maniecka- Bryła I: Zależność między paleniem tytoniu i piciem alkoholu a ryzykiem zgonu osób w wieku produkcyjnym-wyniki 8-letniego badania w dużej aglomeracji miejskiej. Med Prakt. 2014; 65: Raport z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw wobec palenia tytoniu. pssekoszalin. pis.gov.pl/plikijednostki/.../file/oz/gis_raport_2013. pdf. 14. Hellqvist L, Rolandsson M, Birkhed D, Hugoson A: Tobacco use in relation to socioeconomic factors and dental care habits among Swedish individuals years of age, Int J Dent Hyg. 2009; 7: Mucci LA, Brooks DR: Lower use of dental services among long term cigarette smokers. J Epidemiol Commun H. 2001; 55: Millar WJ, Locker D: Smoking and oral health status. JCDA 2007; 73: Zawada Ł, Matuszewska A, Chrzęszczyk D, Konopka T: Utrata zębów u dorosłych mieszkańców Wrocławia. Dent Med Probl. 2012; 49: Bachanek T, Nakonieczna-Rudnicka M, Piekarczyk W: Stężenie kotyniny w ślinie w relacji do przeprowadzania zabiegów higienicznych w jamie ustnej. Przegl Lek. 2014; 71: Brennan D, Spencer J, Roberts-Thomson K: Dental knowledge and oral health among middle-aged adults. Aust NZ J Public Health 2010; 34: M. Nakonieczna-Rudnicka i wsp.