ROLA AKTYWNOŚCI ZABAWOWEJ W STYMULOWANIU ROZWOJU DZIECKA

Transkrypt

1 ROLA AKTYWNOŚCI ZABAWOWEJ W STYMULOWANIU ROZWOJU DZIECKA W życiu człowieka występują trzy podstawowe formy działalności, które wywierają decydujący wpływ na jego rozwój. Są to: zabawa, nauka i praca. Podaną kolejność odpowiada porządkowi pojawiania się, a przede wszystkim dominowania poszczególnych form w przebiegu życia osobniczego człowieka. Zabawa jest podstawową działalnością małego dziecka. Dziecko starsze większość czasu poświęca nauce. Zabawa, jako typowa działalność dziecka, interesowała wielu znawców problemu. Zmieniały się poglądy na jej istotę i funkcje. W pedagogice i w psychologii starano się wielokrotnie odpowiedzieć na pytanie, czym jest zabawa i jaka jest jej rola w regulowaniu stosunku dziecka do otaczającego świata. Podkreślały one często zbyt jednostronnie niektóre funkcje zabawy. Akcentowały raczej znaczenie czynników instynktownych, wewnętrznych, wywołujących tę formę aktywności dziecka. Niektóre z nich wywarły wpływ na współczesne rozumienie zabawy, uwydatniając głównie walory kształcące i stymulujące rozwój różnych cech osobowości dziecka. Istota i cechy zabawy Zabawa małego dziecka powinna być ujmowana dwojako: Po pierwsze - jako działalność swobodna, spontaniczna, której inicjatorem jest samo dziecko. Po drugie - jako jeden ze sposobów organizowania pracy wychowawczej z dzieckiem. Analiza pojęcia zabawy i jej cech, dokonana zostanie na podstawie klasycznej definicji "Z uwagi na formę można nazwać zabawę czynnością swobodną, którą odczuwa się jako nie tak pomyślaną i pozostającą poza zwykłym życiem, a która mimo to może całkowicie zaabsorbować grającego; czynnością, z którą nie łączy się żaden interes materialny, przez którą żadnej nie można osiągnąć korzyści, która dokonuje się w obrębie własnego określonego czasu i własnej, określonej przestrzeni; czynnością przebiegającą w pewnym porządku według określonych reguł i powołującą do życia związki społeczne, które ze swej strony chętnie otaczają się tajemnicą lub przy pomocy przebrania uwydatniają swoją inność wobec zwyczajnego świata". 1. Zabawa jest działaniem swobodnym, podjętym bezinteresownie, bez zewnętrznego nakazu, przymusu, bez fizycznej konieczności. Podjęta dla przyjemności, bez względu na końcowy wynik. 2. Zabawa jest działaniem bezinteresownym, bezproduktywnym. Działalność ta nie służy zaspokajaniu życiowych potrzeb dziecka. Nie jest ona jednak działaniem bezwartościowym, ponieważ ma ogromne znaczenie dla rozwoju dziecka. Z tego punktu widzenia niesłuszne są wypowiedzi osób dorosłych /rodziców i nauczycieli/ świadczące o niezrozumieniu istoty zabawy, typu: "kończcie zabawy, rozpoczynamy zajęcia" albo "zakończyliśmy zajęcia, możecie się trochę pobawić, odpocząć, robić, co chcecie" 3. Zabawa ma charakter fikcyjny. Cecha ta dotyczy trzech elementów: - przestrzeni do działania /bawienia się/, - przedmiotów /rekwizytów/, - czasu zabawy. Cecha fikcyjności dotyczy miejsca i czasu zabawy. Odbywa się ona w określonym, często fikcyjnym miejscu i czasie /w nocy lub za dnia, w określonej porze roku, epoce historycznej/. Ograniczoność przestrzenno-czasowa pozwala na wielokrotne powtarzanie tych samych czynności, ponieważ przebiegają one w sytuacji na niby" - wyobrażonej. 4. W zabawie występuje element napięcia, dużego zaangażowania, osobistego stosunku do wykonywanych czynności. Silne emocje, napięcie, mają swoje źródło w niepewności, w niepełnym rozeznaniu i przewidywaniu tego, co się będzie działo w całym procesie zabawy, w tajemniczości jej przebiegu. 5. Zabawa jest ujęta w normy, rządzą nią określone zasady, które nadają działaniu dziecka porządek i których nieprzestrzeganie powoduje wykluczenie rówieśnika z zabawy, a niekiedy zupełny jej rozpad. Funkcja zabaw Zabawa małego dziecka rozumiana z jednej strony jako spontaniczna, swobodna aktywność, a z drugiej jako jeden ze sposobów organizowania pracy wychowawczej z dzieckiem, pełni określone funkcje, kształtujące jego rozwój. Funkcje zabawy w rozwoju zależą niewątpliwie od właściwości wieku. W odniesieniu do dziecka przedszkolnego funkcje zabawy mają charakter

2 wielostronny i specyficzny. W teorii i w praktyce wyróżnia się cztery zasadnicze funkcje: kształcącą., wychowawczą, terapeutyczną i projekcyjną. W obrębie funkcji kształcącej wymienić należy przede wszystkim takie zadania szczegółowe, jak: przyczynianie się do lepszego rozwoju fizycznego kształcenia zmysłów, opanowania różnych sprawności, wzbogacania wiedzy o świecie, lepszego poznania i rozumienia świata. Zabawa umożliwia także lepsze poznanie i ocenę własnych możliwości. Umożliwia próbowanie swych zdolności przez dziecko bez brania pełnej odpowiedzialności za własne działania. Uczy odróżniania fikcji od rzeczywistości. Funkcja wychowawcza wiąże się z poprzednio omówioną i pozostaje także w ścisłym związku z innymi wyróżnionymi funkcjami, które wyodrębniono tyko dla celów teoretycznych. Trzeba ją jednak dostrzec dla zaakcentowania tej grupy czynności, których specjalnym celem jest przyswajanie wiedzy o stosunkach społecznych, ich rozumienie, przyswajanie norm i zasad, uczenie się ich przestrzegania w różnych sytuacjach życiowych. Funkcja ta jest szczególnie bogata i różnorodna pod względem konkretnych zadań. W zabawie dziecko odtwarza działalność dorosłych, poznaje ich zadania i motywy postępowania. funkcji terapeutycznej myślimy wtedy, kiedy w zabawie z jednej strony jest możliwość uwolnienia się od dręczących napięć i emocji, a z drugiej uczenia się sposobów wyrażania uczuć i rozwiązywania swoich osobistych problemów. Dziecko "na niby" realizuje zadania niemożliwe w życiu realnym; w sytuacji bezpiecznej, bez strachu przed karą, może ujawniać emocje, tłumioną złość lub niechęć Funkcja projekcyjna daje dziecku okazje do wchodzenia w różne sytuacje, wykonywania różnych zadań i pełnienia różnych ról. Dzięki tej funkcji dorosły może lepiej poznać i odkryć różne problemy dziecka, poznać jego mocne i słabe strony Ze względu na przeżycia emocjonalne związane z zabawą, ma ona ogromna znaczeni dla kształtowania się stosunku działającego dziecka do otoczenia dorosłych i innych dzieci. W zabawie urzeczywistniają się życzenia dziecka, bo daje mu ona okazję do odczuwania radości przyszłej poważnej działalności. "Dziecko nie bawi się dlatego, ze jest dzieckiem, ale bawi się dlatego, by stać się dorosłym". Zespołowy charakter zabawy sprzyja rodzeniu się uczuć koleżeństwa i przyjaźni, uczy zachowań w sytuacji, kiedy trzeba respektować stosunki podporządkowania, partnerstwa lub konieczność udzielania pomocy. Kierowanie zabawą Określenie "kierowanie" budzi pewien niepokój. Zabawa jest przecież działaniem swobodnym, nie narzuconym i dlatego tak ważna jest umiejętność właściwego kierowania, rozwojem zabaw dzieci przez nauczyciela. Sposoby kierowania zabawą zmieniają się w zależności od wieku dziecka, a także rodzaju zabawy. Czynności nauczyciela dotyczą następujących elementów aktywności zabawowej dziecka: określania czasu przeznaczonego na różne typy aktywności: na zabawy swobodne, zajęcia zorganizowane, spacer, posiłki. Ze względów organizacyjnych pracy przedszkola konieczne jest odpowiednie planowanie czasu pobytu dziecka w placówce, przewidywanie czasu poszczególnych rodzajów działań oraz stosowanie różnych form zapowiadania kończenia przez dzieci danej czynności. Przerywanie zabaw przez osobę dorosłą w dowolnym momencie nie jest wskazane. Nauczyciel winien zostawić dziecku pełną swobodę wyboru przedmiotu zabawy. Pozorny "bałagan" w trakcie zajęć swobodnych może wpłynąć korzystnie na rozwinięcie zabawy. Zasada porządkowania i uczenia ładu nie powinna przesłaniać nauczycielowi istotnych celów zajęć swobodnych, tj, rozwijania umiejętności samodzielnego działania. Stosowanie nieschematycznych, często nowatorskich sposobów posługiwania się różnymi przedmiotami sprzyja kształtowaniu zachowań twórczych. Wszystkie przedmioty znajdujące się w otoczeniu dziecka mogą stymulować jego działalność. Bogactwo i zróżnicowanie form i tematów zabaw nie zależy jedynie od tego, ile ma dziecko miejsca do zabawy ani jakie zabawki są mu dostępne, ale również od tego, jaką pozostawimy mu swobodę działania. Słuszne jest zatem twierdzenie, że nauczyciel nie może w pełni decydować o tym: kiedy, gdzie, jak, z kim i czym bawi się dziecko. Czynności nauczycielki mogą. dotyczyć: zachęty lub podsunięcia pomysłu, wyboru materiału lub jego udostępniania, a nawet bezpośredniego włączenia się do zabawy na krótki okres, na

3 prawach równorzędnego partnera. Rodzaje zabaw i gier. Klasyfikacji zabaw dokonywali znawcy problemu na podstawie obserwacji działalności dzieci w różnym wieku, biorąc pod uwagę występujące w niej charakterystyczne cechy. Nie ma jednak pełnej zgodności w ujęciu tego problemu. Każdy z nich bowiem wyodrębnia inne rodzaje zabaw, określając je odmiennymi terminami. Przyjmując jako kryterium podziału stopień swobody i spontaniczności w zabawach, można je podzielić na dwie zasadnicze grupy: swobodne i organizowane. Uwzględnienie takiego podziału w praktyce ułatwia organizację pracy wychowawczej w grupie trzylatków oraz wyznacza odmienną rolę wychowawcy w każdej grupie zabaw. Najczęściej powtarzające się rodzaje zabaw, to: - zabawy manipulacyjne - zabawy konstrukcyjne - zabawy tematyczne - zabawy ruchowe - zabawy dydaktyczne. Wszystkie rodzaje działalności rozwijające ale w wieku przedszkolnym w praktyce występują we wzajemnym powiązaniu, stykają się i krzyżują ze sobą. Zabawy manipulacyjne charakteryzują działalność dziecka w najwcześniejszym okresie jego życia, w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym. Elementy manipulowania mają miejsce także w zabawach dzieci starszych, przeważnie w powiązaniu z zabawami konstrukcyjnymi lub tematycznymi. Czynności o charakterze manipulacyjnym są ważnym czynnikiem rozwoju umysłowego dziecka. Istotą zabawy konstrukcyjnej jest tworzenie przedmiotów z różnego materiału: - budowanie z klocków różnego typu /domu, wieży/, - konstruowanie z zestawów elementów przystosowanych do łączenia, - budowanie z piasku lub śniegu, - tworzenie przedmiotów i zabawek do zabaw tematycznych czy inscenizowanych. Do zabaw konstrukcyjnych zalicza się także: rysowanie, ulepianki /z plasteliny, gliny/, wydzieranki i wycinanki. W grupie trzylatków działalność konstrukcyjna ma charakter indywidualny. Dziecko nie zastanawia się jeszcze nad właściwym doborem materiału, a efekt końcowy nie jest czynnikiem motywującym jego działanie. Zabawy manipulacyjno - konstrukcyjne mają ogromną wartość kształcącą, pozwalają na swobodniejsze posługiwanie się przedmiotami codziennego użytku i zabawkami. Prowadzą do rozwoju zręczności, koordynacji ruchów, wyrobienia sprawności palców, a równocześnie kształcą myślenie dziecka. Zabawy tematyczne w psychologii, w pedagogice i metodyce określane są różnymi terminami, jak: zabawy w role, naśladowcze, twórcze, fikcyjne. Każdy z tych terminów wskazuje na jedną z charakterystycznych cech zabawy tematycznej. W każdej zabawie tematycznej występuje moment przyjęcia jakiejś roli, naśladowania kogoś lub czegoś albo tworzenia fikcji. Wszystkie zabawy, a w szczególności tematyczna, mają społeczno źródło, są też społeczne w treści. Zabawa w role staje się swoistą formą życia dziecka w społeczeństwie dorosłych. Swoistość tej formy polega na tym, ze w niej jest wszystko umowne, z wyjątkiem urzeczywistnianej działalności. Nie pojawia się ona sama, a jest wynikiem kontaktów dziecka z dorosłymi. W zabawie odtwarza ono działalność dorosłych, jej sens, motywy, zadania i zachowania, spełniając umownie funkcje dorosłego. Ze względu na ubóstwo doświadczeń i skromny zasób słownikowy, zabawy tematyczne trzylatków mają zakres treściowy ubogi, ograniczony do naśladowania czynności osób ze swojego najbliższego otoczenia. Z graniem określonej roli łączy się uczucie przyjemności. Czas trwania zabaw tematycznych jest krótki, od kilku do kilkunastu minut, a liczba dzieci biorąca udział w zabawie - mała. Mają one niekiedy charakter indywidualny lub zabawy obok siebie, jeszcze bez elementu współdziałania. Zabawy tematyczne służą rozwojowi mowy, wyobraźni, usprawniania ruchów, ale także współżycia i współdziałania, służą kształtowaniu nawyków porządkowych i grzecznościowych.

4 Szczególna jest rola nauczycielki w kierowaniu zabawą dziecka trzyletniego. Przede wszystkim pomaga ona dziecku w opanowaniu prawidłowego wykonywania poszczególnych czynności, w łączeniu pojedynczych czynności w ciąg zabawowy, angażując dzieci do wspólnej zabawy, zwraca uwagę na bezkonfliktowe współdziałanie podczas zabawy. Inną formą aktywności dziecka trzyletniego są zabawy ruchowe, które stanowią ważny bodziec rozwoju. Zabawy ruchowe, podejmowane samorzutnie przez dzieci, zaspokajają potrzebę ruchu i dostarczają wiele radości. Do nich należą zabawy : orientacyjno- porządkowe, bieżne, równoważne, z czworakowaniem, z elementami skoku i podskoku, wspinania i włażenia, z elementami rzucania, chwytania, toczenia, celowania, rytmiczno-ruchowe. Zabawy umuzykalniające można realizować przez: - zabawy ruchowe ze śpiewem /ilustracja piosenki za pomocą gestów naśladowczych/, - zabawy inscenizowane /wprowadzenie ról wynikających z treści piosenki, z wykorzystaniem pacynki/, - ćwiczenia słuchowe /budzenie wrażliwości dziecka na dźwięk, ton, rytm, melodię i tempo wymowy/. Zabawy te pomagają w rozwijaniu zdolności wykonywania niezbędnych ruchów. Powinny mieć różny charakter, stąd należy je łączyć w niewielkie zestawy. Zabawy i gry dydaktyczne rzadziej podejmowane są przez dzieci w sposób samorzutny, częściej natomiast stanowią one specjalną formę organizowanej działalności dziecięcej, a przede wszystkim podstawową formę nauczania trzylatków. Przyjmuje się dwie zasady podziału. W pierwszym podziale zabaw kryterium doboru stanowi materiał, który stosuje się w działalności dziecka. Wyróżniono w nim następująca rodzaje: zabawy z pomocami gotowymi, zabawy typa "czarodziejski woreczek", "zgadnij, czego brak na stole", produkowanie układanki - łamigłówki, zagadki obrazkowe, gry stolikowe, zabawy słowne, zagadki, niedokończone rymy i inne. W drugim podziale kryterium doboru stanowi cel występujący w zabawie. Wyróżniono w nim zabawy służące: określaniu cech przedmiotów i ich położenia, utrwalaniu pojęć matematycznych, utrwalaniu wiadomości, o otoczeniu społecznym i przyrodniczym, ćwiczeniu poprawności wymowy. Zabawy, ćwiczenia i gry dydaktyczne, jako jedna z form przeprowadzania zajęć, służą nie tylko poszerzaniu wiadomości, doskonaleniu umiejętności, ale również szeroko pojętemu wychowaniu sensorycznemu. "Celem wychowania sensorycznego jest nauczanie dzieci pełnego i dokładnego ujmowania przedmiotów, ich różnorodnych właściwości oraz stosunków zachodzących pomiędzy nimi /kolor, kształt, wielkość, położenie w przestrzeni, wysokość dźwięków. Bez takiego nauczania dostrzeganie przedmiotów przez dzieci jest powierzchowne, fragmentaryczne i nie stwarza niezbędnej podstawy do ogólnego rozwoju umysłowego i opanowania różnych form działalności /rysowania, konstruowania/. Przyswajanie wzorców i sposobów obserwacji przedmiotów to proces długotrwały, którego cechą jest przechodzenie od spostrzegania form prostych do coraz bardziej złożonych. Pożądane jest zatem opracowanie przez nauczyciela zestawu gier i ćwiczeń, które tworzyłyby określony system. Kolejność planowanych w zestawie gier i ćwiczeń winna być zgodna z zasadą, że każda następna gra opiera się na wiadomościach i umiejętnościach przyswojonych przez dziecko w poprzednich grach, a zarazem zawiera nowe elementy. W pierwszych latach życia /do trzech lat/ dziecko odbiera wiele różnorodnych wrażeń z otaczającego świata. Nie dojrzało ono jednak do ujmowania kształtów czy barw jako wzorców, z którymi należy porównywać cechy różnych przedmiotów. Błędna jest też teza mówiąca o zaznajamianiu dzieci trzyletnich z dwoma lub trzema kolorami i kształtami, ponieważ prowadzi ona do spłycenia wyobrażenia i ukrycia przed dzieckiem wielości właściwości otaczających je przedmiotów, ukazania ubogiego zestawu elementarnych wyobrażeń. W pracy z trzylatkami istotne jest właśnie "maksymalne gromadzenie spostrzeżeń, zabezpieczanie ich różnorodnych wyobrażeń, by stworzyć fundament dla późniejszego stopniowego przyswajania i wykorzystywania wzorców sensorycznych". Oznacza to, że należy prezentować nie niezliczoną ilość różnorodnych odmian kolorów lub kształtów, lecz podstawowe kategorie które potem występują w postaci wzorców. Nie chodzi jednak o to, by trzylatki kojarzyły każdą kategorie z nazwą, gdyż to za trudne, tylko, by skierować ich uwagę na określone właściwości przedmiotów. W trzecim roku życia rozpoczyna się nowy

5 etap w sensorycznym rozwoju dziecka, który charakteryzuje ale właśnie stosowaniem wzorów sensorycznych. Dalsze zabawy winny służyć zrozumieniu przez dzieci tego, że kolor jest cechą różnorodnych przedmiotów i pomaga w ich oznaczaniu, a także służyć nazywaniu różnych kolorów oraz praktycznemu stosowaniu wcześniej uzyskanych wiadomości. Kształt i wielkość przedmiotów to właściwości, które umożliwiają wykonywanie różnych czynności /turlanie, układanie, sadzanie/. W trakcie tych właśnie czynności zaznajamiamy dzieci praktyczni z wyżej wymienionymi właściwościami przedmiotów. Proponowane przykłady zabaw, ćwiczeń i gier dydaktycznych powinny zachęcić nauczycieli do tworzenia ich zestawu, który uwzględniałby zasadę stopniowania trudności i był zgodny z zadaniami wychowania dziecka przedszkolnego. Literatura: 1. M. Przetacznikowa, Wiek przedszkolny, W: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, Red. M. Żebrowska, Warszawa J. Huizinga, Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury. Warszawa A. Brzezińska, Psychopedagogiczne problemy edukacji przedszkolnej. Wybrane zagadnienia z teorii i metodyki wychowania przedszkolnego, Poznań E. Hurlock, Rozwój dziecka. Warszawa M. Tyszkowa, Aktywność i działalność dzieci i młodzieży, Warszawa 6. W. Hajnicz, Rozwój organizacji zabaw dzieci w wieku przedszkolnym, Warszawa M. Dunin-Wąsowicz, Zabawka w życiu dziecka. Warszawa H. Trawińska, Zabawy rozwijające dla małych dzieci. Warszawa Z. Bogdanowicz, Zabawy i gry dydaktyczne. Warszawa 1978 Opracowały: Elżbieta Łukomska, Aleksandra Olszewska