Pozytywne emocje jako niespecyficzny czynnik wspomagający proces psychoterapii

Transkrypt

1 UUDIII' IIłIłlUIllUIIlIlIlUłllllłllłłłUIlłIJlIIUUUUlllłlllłłllllllllUlIllIlIllIlI.łlluUlu Ił u Jłhliiiii.i.i.iHii.i.UdUliiiiUiiiiii"lliiil~it Łukasz Kaczmarek Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Pozytywne emocje jako niespecyficzny czynnik wspomagający proces psychoterapii Wstęp Wzrastające zainteresowanie problematyką "pozytywnych stron życia", znajdujące swój wyraz w ruchu psychologii pozytywnej (Seligman, Csikszentmihalyi, 2000; Seligman, 2005; Czapiński, 2004), zaowocowało dużą liczbą teorii oraz badań ukazujących między innymi, jak ważne dla zachowania zdrowia jest przeżywanie pozytywnych emocji i przebywanie w pozytywnym nastroju. Dominujące przez lata podejście do pozytywnych emocji ograniczało ich funkcję do sygnalizacji korzystnej relacji z otoczeniem (Fredrickson, 1998, 2002). Występowanie pozytywnych emocji ujmowano głównie jako rezultat pomyślnych zdarzeń, nie zaś czynnik ukierunkowany na zmianę przyszłości. Obecnie pozycję dominującą zaczyna zajmować inny nurt - od dawna istniejący w psychologii w formie ograniczonej. Pozytywne emocje oprócz funkcji sygnalizacyjnej powodują również zmiany w organizacji procesów poznawczych. Sprzyjają powstawaniu nowych myśli (nowych sposobów rozumienia siebie i świata, nowych pomysłów rozwiązywania sytuacji problemowych) i podejmowaniu nowych zachowań.

2 42 Łukasz Kaczmarek Pozytywne emocje jako niespecyficzny czynnik wspomagający 43 Przyczyniają się również do rozwoju zasobów osobistych (Fredricksan, 1998, 2002). Zgodnie z Transteoretycznym Modelem Psychoterapii (Prochaska, DiCIemente, 1982), opisującym proces terapii na poziomie wyższym niż poszczególne systemy terapeutyczne, zmiany w myśleniu i zachowaniu stanowią jeden z ogólnych celów psychoterapii. Zatem, nowy sposób rozumienia funkcji pozytywnych emocji może wyjaśnić niektóre aspekty dotyczące warunków następowania zmian w pacjencie. Celem niniejszej pracy jest zastosowanie wiedzy ogólnej (akademickiej) z zakresu funkcji pozytywnych emocji do wyjaśniania obszarów praktyki (por.: Brzeziński, 1997, s ), a mianowicie tych aspektów procesu terapeutycznego, które dotyczą zmian zmierzających w kierunku nowych sposobów rozumienia własnej sytuacji oraz nowych, bardziej adaptacyjnych zachowań. Wiedza ta pochodzi w zdecydowanej większości z badań laboratoryjnych przeprowadzonych na osobach zdrowych. Ograniczeniem metody jest brak pewności co do tego, czy argumenty w przedstawianym wywodzie nie tracą swojej mocy po przeniesieniu ich na pole psychoterapii. Mocną stroną takiego gromadzenia wiedzy jest duży stopień kontroli nad wywoływanymi stanami. Odwoływanie się do wiedzy ogólnej wydaje się również niezastąpione w sytuacji, w której pewien obszar praktyki jest trudny do poznania ze względów etycznych. Niełatwo przecież rozstrzygnąć, w jakiej mierze możemy pomiarami "gmatwać" nić relacji, która wywiązuje się między pacjentem i terapeutą. 1. Funkcje pozytywnych emocji Emocje mają podstawowe znaczenie dla osiągnięcia pewnych rodzajów zmiany terapeutycznej (Greenberg, Safran, 1989). Praca z emocjami przeżywanymi przez pacjenta jest jednym z głównych zadań psychoterapeuty. Intensywne emocje mogą również stano- wić wskaźnik dla terapeuty istotności pewnych obszarów poruszanych w trakcie psychoterapii (Simon za: Greenberg, Safran, 1989). Psychoterapia może kojarzyć się przede wszystkim z emocjami negatywnymi. Osoba poszukująca pomocy psychoterapeutycznej na ogół przeżywa wysoki poziom emocji negatywnych. Również w toku psychoterapii, konfrontując się z własnymi problemami, doświadcza nieprzyjemnych stanów afektywnych. Dominacja pozytywnych emocji w relacji może być traktowana jako sygnał do zakończenia kontaktu. Powyższe stwierdzenia wynikają z uproszczonego rozumienia relacji między pozytywnymi i negatywnymi emocjami, zakładających, że te stany stanowią dwa bieguny jednego wymiaru, a zatem wykluczają się wzajemnie. Jednak przeżywanie negatywnych emocji nie blokuje możliwości doświadczania emocji pozytywnych. Systemy mózgowe odpowiedzialne za poziom pozytywnego i negatywnego afektu (czyli tych komponentów emocji, które odpowiedzialne są za doświadczanie przyjemności bądź cierpienia) są od siebie względnie niezależne. Zachodzi złożona gra między "pozytywnością" i "negatywnością", obejmująca również stany ambiwalentne (Reich, Zautra, Davis, 2003; Larsen, McGraw, Cacioppo, 2001; Watson i in. 1999). To rozróżnienie daje pierwszy trop pozwalający na takie ujęcie procesu psychoterapeutycznego; znalazło się w nim miejsce dla pozytywnych emocji, które nie pojawiają się kosztem konfrontacji z emocjami negatywnymi. Watsan i Tellegen (1985) zaproponowali model, w którym afekt pozytywny i negatywny stanowią dwa względnie niezależne wymiary. Autorzy ci zakładają, że afekt wyznaczany jest poprzez konfigurację dwóch czynników: pozytywności i negatywności. Charakteryzują je następująco (Watson, CIark, Tellegen, 1988): afekt pozytywny określa, w jakim stopni osoba czuje się entuzjastyczna, ożywiona i czujna. Jego wysokie natężenie powoduje, że ludzie czują się pełni energii, w pełni skoncentrowani i zaangażowani. Z kolei niski poziom afektu pozytywnego przejawia się subiektywnie jako letarg lub smutek. Wysokie natężenie negatywnego

3 44 LIIkasz Kaczmarek Pozytywne emocje jako niespecyficzny czynnik wspomagający 45 afektu wywołuje takie stany subiektywne, jak: złość, obrzydzenie, wina, strach, zdenerwowanie, niski zaś poziom tego czynnika wiąże się ze stanem afektywnym opisywanym jako "spokój". Emocjom przypisuje się funkcję wywoływania ukierunkowanych zmian w zakresie subiektywnego doświadczania, ekspresji mimicznej, procesów poznawczych i zmian fizjologicznych (por.: Levenson, 1998; Frijda, 1998, s. 104; Dolil1ski 2000). Zarówno emocje negatywne, jak i pozytywne pełnią ważną funkcję adaptacyjną. Funkcja emocji negatywnych, na przykład strachu, polega na ukierunkowaniu - a tym samym zawężeniu - treści myślenia oraz działania zgodnie z wykształconymi w toku ewolucji wzorcami zachowań sprzyjających przetrwaniu, na przykład ucieczka. W negatywnym stanie emocjonalnym zużywane zostają zasoby: fizjologiczne (np. wykorzystywanie substancji magazynujących energię, zatem w dłuższej perspektywie można spodziewać się powstawania symptomów somatycznych, takich jak długotrwałe zmęczenie i bezsenność) (por.: McEwen, Lasley, 2003), psychologiczne (np. utrata wewnętrznego poczucia kontroli) oraz społeczne (np. wypadanie osób z sieci wsparcia). Z kolei emocje pozytywne, na przykład radość, pełnią funkcję przeciwną: zwiększają różnorodność myśli i zachowań powyżej poziomu przeciętnego (Frodrickson, 1998, , b, 2001; Fredrickson, Branigan, 2005); por.: Ashby, Isen, Turken, 1999; Kaczmarek, Krawulska-Ptaszyńska, 2005; Czapiński, 2004, s ; Seligman, 2005). Te zmiany w funkcjonowaniu ułatwiają odtworzenie zużytych zasobów oraz dalszą ich rozbudowę powyżej poziomu wyjściowego (patrz tab.). Proces budowy zasobów pod wpływem pozytywnych emocji zachodzi na poziomach: fizjologicznym (co może skutkować złagodzeniem symptomów somatycznych), psychicznym (np. wzrost odporności psychicznej) (Fredrickson i in. 2003) oraz społecznym (np. integracja sieci wsparcia). Fredrickson (1998,2001) stawia hipotezę, że emocje pozytywne - radość, zainteresowanie, zadowolenie, duma i miłość - rozszerzają aktualny repertuar zachowań i procesów poznawczych. Do postawienia takiej hipotezy skłania analiza wyników badań nad pozytywnymi emocjami (przegląd: Fredrickson, 1998, 2001). Dotychczas między innymi uzyskano następujące ustalenia dotyczące rozszerzającej funkcji pozytywnych emocji: radość poszerza repertuar zachowań, dając podnietę do zabawy, zachowań twórczych i przekraczania barier. Zainteresowanie skłania do badania i odkrywania, gromadzenia nowych informacji i doświadczeń, co w konsekwencji może rozszerzać zakres własnego "ja". Duma wywołuje chęć dzielenia się z innymi swymi osiągnięciami. Miłość, jako połączenie kilku pozytywnych emocji (np. radości, zainteresowania i zadowolenia), tworzy powtarzające się cykle chęci do zabawy, odkrywania i próbowania nowych doświadczeń wspólnie z obdarzoną tym uczuciem osobą. W badaniach Isen (2005) wykazano, że osoby doświadczające afektu pozytywnego (czyli tej komponenty emocji, w której zawiera się jej dodatni znak) ujawniają wzory myślenia, które cechuje: niezwykłość, elastyczność, kreatywność, integracyjność, otwartość na informacje i efektywność. Isen wyciąga z tych badań ogólny wniosek, że afekt pozytywny tworzy szeroką i elastyczną organizację procesów poznawczych i nadaje zdolność do integracji różnorodnego materiału. Fredrickson wraz z Branigan przeprowadziły badania o następującej procedurze badawczej. Osoby badane po obejrzeniu krótkiego filmu wywołującego emocje (radość, zadowolenie, strach, złość) lub, w wypadku grupy kontrolnej, filmu emocjonalnie obojętnego poproszono o to, by wyobraziły sobie, że znajdują się w sytuacji wywołującej dane uczucia. Następnie osoby badane poproszono o napisanie, jak zachowałyby się, przeżywając wywołane uczucie. Zgodnie z wyprowadzoną z teorii Fredrickson hipotezą najszerszy repertuar zachowań deklarowały osoby przeżywające pozytywne emocje, natomiast najmniej zróżnicowane zachowania deklarowała grupa osób wprowadzonych w negatywny stan emocjonalny. Osoby, których stan afektywny można opisać jako neutralny, wykazały również mniejszą różnorodność zachowań niż osoby przeżywające pozytywne emocje.

4 46 Łukasz Kaczmarek Pozytywne emocje jako niespecyficzny czynnik wspomagający 47 Wyraźne konsekwencje emocji negatywnych są widoczne zaraz po wystąpieniu emocji, na przykład mobilizacja organizmu do walki. W wypadku emocji pozytywnych zaś zasadnicze znaczenie mają również konsekwencje długofalowe. Otóż, rezultatem aktywności jednostki w pozytywnym stanie emocjonalnym jest tworzenie osobistych zasobów. Na przykład, wywołana radością zabawa wzmaga nie tylko zasoby fizjologiczne, lecz także pomaga budować zasoby społeczne dzięki dzieleniu momentów rozbawienia i podniecenia. W ten sposób przyczynia się do tworzenia nowych więzi społecznych i wzmocnienia więzi już istniejących. Dzięki nim jednostka może lepiej radzić sobie w sytuacjach trudnych, czego skutkiem może być odnoszenie sukcesów i ponowne występowanie pozytywnych emocji. Tworzy to szereg dodatnich sprzężeń zwrotnych. Pozytywne emocje wywołują efekt wycofywania zmian (ang. undoing hypothesis), następujących pod wpływem emocji negatywnych (Fredrickson i in., 2000) (patrz tab.). Zawężenie zakresu uwagi i ograniczenie treści myślenia, spowodowane dominacją emocji negatywnych, ulegają minimalizacji, jeśli wystąpią emocje pozytywne. Dzięki temu szybciej rozszerza się perspektywa spostrzegania sytuacji problemowej, myśli przestają krążyć po utartych ścieżkach ruminacji. a osoba jest zdolna do wprowadzenia nowych form zachowania. 2. Pozytywne emocje w psychoterapii Opisując proces psychoterapii, można odwoływać się do czynników niespecyficznych. ogólnych dla różnych systemów pst choterapeutycznych (Czabała, 2002). W takim ujęciu psyc~otera~la to proces polegający na zdobywaniu nowych doświ~dczen emocj~nalnych, nowej wiedzy i uczeniu się no",:ych. wz~rcow ~ea?owa.rua i zachowania. Zmiany zachodzące w pacjencleme wynikają z biernego przyjmowania komunikatów płynących ze stron? terape~ty. Aby ulec zmianie, pacjent aktywnie przetwarza mforma~ję, zmierzając do samodzielnego rozwiązania własnych problemow. Wpływ na ten proces wywierają przeżywane emocje. Negatywny afekt związany z dotychczasowymi doświadczeniami życiowymi NIEPRZYJEMNE AKTYWACJA Pozytywny afekt w relacji z terapeutą DEZAKTYW ACJ A PRZYJEMNE Ta bela. Różnice w funkcji emocji pozytywnych i negatywnych Ryc. 1. Źródła pozytywnego i negatywnego afektu w procesie psychoterapii Grupa emocji Emocje negatywne Emocje pozytywne Zakres myśli mała różnorodność - zacho- duża różnorodność - zachowania związane z przedmio- wania nie typowe, potencjali działań tern emocji nie twórcze Zasoby zużywanie budowanie Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Fredrickson (2001) Jak to zostało przedstawione na powyższym rysunku,,:ysoki poziom negatywnego afektu w psychoterapii ~oże by~ ZWIązany Z konfrontacją Z sytuacją problemową, natomiast pozlom afe~tu pozytywnego wynika z relacji z terapeutą (Czabała, 2002). Nacisk na ten aspekt kładzie się we wszystkich ~ysterr:a.ch :e~apeutycznych. Konfrontacja z problemami nie blokuje możliwości utrzymania wysokiego poziomu pozytywnego afektu.

5 48 Luka«: Kaczmarek Pozytywne emocje jako niespecyficzny czynnik wspormgający 49 Sama relacja terapeutyczna uważana jest za czynnik leczący. Podkreśla się w niej: - empatię, - wzbudzanie zaufania do terapeuty, - wzbudzanie nadziei. Każdy z tych elementów może stanowić źródło pozytywnego afektu. Jeśli taki rodzaj relacji zostanie stworzony, możliwe staje się wykorzystanie potencjału tkwiącego w pozytywnych emocjach, polegającego na ułatwieniu rozwiązywania problemów. Zgodnie z tym modelem najkorzystniejsza sytuacja nie polega na minimalizowaniu negatywnych stanów emocjonalnych. Pacjent w trakcie terapii przeżywa silne emocje negatywne. Nawiązanie relacji terapeutycznej nasilającej pozytywny afekt może prowadzić do stworzenia emocjonalnego kontekstu, w którym emocje pozytywne będą pełnić funkcję minimalizującą koszty psychiczne ponoszone na skutek silnych emocji negatywnych, wynikających z konfrontacji z problemami. Pozytywna relacja terapeutyczna pozwala na bardziej wnikliwą i odkrywczą penetrację problemu. Możemy zatem powiedzieć, że emocjonalny aspekt psychoterapii ukierunkowanej na rozwiązywanie problemów polega na obserwacji "negatywnej figury" na "pozytywnym tle". Przejdźmy teraz do bardziej szczegółowej analizy procesu psychoterapeutycznego, aby ukazać zbieżność celu psychoterapii oraz funkcji pozytywnych emocji. Ponieważ przedstawiana w pracy teza dotyczy niespecyficzności oddziaływania pozytywnych emocji, czyli oddziaływania niezależnie od systemu terapeutycznego, analiza ta zostanie przeprowadzona w odniesieniu do modelu transteoretycznego (Prochaska, DiClemente, 1982), który podkreśla wspólne elementy różnych systemów psychoterapii. Etapy osiągania zmiany w tym modelu są następujące: - przedkontemplacyjny, -namysłu, - działania, - utrzymania zmiany. Podczas pierwszych dwóch etapów osoba uświadamia sobie istnienie obszarów problemowych. Na etapie działania pacjent zaczyna dochodzić do zrozumienia przyczyn własnego problemu i poszukuje sposobów jego rozwiązania. Podejmuje także praktyczne próby wprowadzania rozwiązań w życie, co wymaga zmiany własnego zachowania. To właśnie na tym etapie pozytywne emocje mogą oddziaływać w sposób szczególnie istotny. Rozszerzenie zakresu myśli może skutkować pełniejszym spostrzeganiem własnej sytuacji i jej bardziej globalną oraz wnikliwą analizą. Takie cechy myślenia, jak: niezwykłość, elastyczność, kreatywność, integracyjność, otwartość na informacje i efektywność, charakterystyczne dla pozytywnego afektu (Isen, 2004, 2005), mogą sprawiać, że proces psychoterapii będzie zachodził sprawniej. Pod wpływem emocji pozytywnych wzrasta prawdopodobieństwo samodzielnego znalezienia rozwiązania sytuacji problemowej. Emocje pozytywne wywołują efekt wycofywania zmian polegających na zawężeniu dostępnych myśli pod wpływem emocji negatywnych. Ciągłe rozważanie tych samych rozwiązań, ruminowanie. może być prostsze do przezwyciężenia pod wpływem emocji pozytywnych (por.: Fredrickson, Branigan, 2005; Fredrickson, 2001). Emocje pozytywne mogą sprzyjać takiemu myśleniu o swojej sytuacji, w którym pojawią się zupełnie inne perspektywy rozumienia własnych problemów i nowe sposoby ich rozwiązania. Zaczynając od fazy prekontemplacyjnej, wpływ pozytywnych emocji może skutkować większą ilością i większą różnorodnością treści podawanych przez pacjenta w trakcie psychoterapii. Z jednej strony może zmniejszać się opór pacjenta do dzielenia się informacjami z osobą, która jest dla niego źródłem pozytywnych przeżyć. Lecz novum, jakie wnosi wiedza o pozytywnych emocjach do procesu psychoterapii, jest również to, że przy terapeucie, który budzi w nas pozytywne emocje i tworzy relację nacechowaną pozytywnym afektem, myśli pacjenta i jego tendencje do działania staną się bardziej różnorodne. To z kolei przełoży się na większą ilość materiału stanowiącego dla terapeuty źródło wiedzy o pacjencie.

6 IIllUliUUUUłłłUltllłłUUliiłłlłłłUlUUIUUUłlłłłłUłlłłłłlUlllł 50 Łukasz Kaczmarek Pozytywne emocje jako niespecyficzny czynnik wspomagaj'lcy 51 Pozytywne emocje nie tylko wpływają na skuteczniejsze znajdowanie rozwiązań własnej sytuacji problemowej. Kiedy już rozwiązanie zostanie znalezione, mogą one pomóc we wprowadzeniu zmian w życie oraz ich utrwaleniu. Doświadczenia zgromadzone w toku psychoterapii pacjent wykorzystuje do reorganizacji własnego życie. Wymaga to nauczenia się nowych zachowań i sposobów działania. O ile emocje negatywne pomagają w hamowaniu zachowań dezadaptacyjnych, o tyle uczenie się nowych zachowań następuje szybciej, gdy wzbudzone zostaną emocje pozytywne. Pacjent, w którego życiu emocjonalnym dzięki psychoterapii pojawiło się więcej pozytywnych emocji, może rozszerzyć swój repertuar zachowań i uczyć się pełnienia nowych ról. Każdy sukces pacjenta, spostrzegany jako krok na drodze do rozwiązania własnych problemów, może stanowić dodatkowe źródło pozytywnych emocji. Może przyczyniać się również do wzrostu zaufania i dalszego rozbudzania nadziei. To z kolei sprzyja jeszcze bardziej elastycznej organizacji procesów poznawczych. W ten sposób powstaje tzw. wstępująca spirala (Fredrickson, 1998). Zachodzi sprzężenie między pozytywnymi emocjami a wymyślaniem rozwiązań własnych problemów oraz tworzeniem coraz silniejszej relacji terapeutycznej. Wzbudzenie silnych pozytywnych emocji może tworzyć taką organizację procesów poznawczych, która spowoduje pojawianie się myśli nietypowych, wykraczających poza to, co mogłoby przyjść do głowy pacjentowi nawet w sytuacji neutralnej, przed wystąpieniem symptomów. Dzięki temu proces psychoterapii może doprowadzić nie tylko do rozwiązania problemu (usunięcia zaburzenia), lecz również do rozwoju. Ten proces rozwoju opisywany jest jako "czerpanie korzyści z niepowodzenia" (Larsen i in., 2004) czy też "odbijanie się od dna" (ang. bouncing back Jrom negaiioe emotions) (Tugade, Fredrickson, 2005; Fredrickson i in., 2003). Przebycie kryzysu (np. takiego, w jakim znaleźli się mieszkańcy Nowego Jorku po zamachu na World Trade Center) przyczynia się do rozbudowy zasobów u tych osób, które mimo wysokiego obciążenia negatywnymi emocjami nie zatracą umiejętności utrzymania wysokiego poziomu pozytywnych emocji, na przykład takich, jak wdzięczność, miłość, zainteresowanie. Możemy przypuszczać, że radzenie sobie z osobistymi tragediami przeżywanymi przez osoby poszukujące pomocy psychoterapeutycznej mogą przebiegać według podobnego wzorca. Podsumowanie Każda interakcja społeczna - w tym również kontakt pacjenta z terapeutą - wiąże się z potencjalnymi zmianami w sferze afektywnej. Sygnał płynący ze strony partnera interakcji posiada wartość informacyjną: dostarcza do systemu poznawczego informację o rodzaju relacji. Jednakże pomiędzy sferą poznawczą a emocjonalną zachodzą obustronne wpływy. Psychoterapia to proces polegający na zdobywaniu nowych doświadczeń emocjonalnych, nowej wiedzy i uczeniu się nowych wzorców reagowania i zachowania. Zmiany zachodzące u pacjenta nie wynikają z biernego przyjmowania komunikatów płynących ze strony terapeuty. Aby ulec zmianie, pacjent aktywnie przetwarza informację, zmierzając do samodzielnego rozwiązania własnych problemów. Wpływ na ten proces wywierają przeżywane emocje. Obecnie zaczyna dominować w psychologii emocji przekonanie, że emocje pozytywne stanowią aktywny czynnik reorganizujący procesy poznawcze w sposób umożliwiający skuteczniejsze rozwiązywanie problemów. Emocje pozytywne pozwalają także odwrócić skutki negatywnych emocji, które zawężają myślenie oraz ograniczają repertuar zachowań. Pod wpływem emocji pozytywnych pacjent może zacząć dostrzegać nowe warianty drogi dalszego rozwoju. Ponadto, "odbicie się od dna", któremu towarzyszyć będą pozytywne emocje, może wznieść go na wyższy poziom rozwoju. Nowe sposoby rozumienia siebie i świata oraz nowe wzorce zachowania, nabyte w trakcie psychoterapii, mogą stanowić jego dalszą siłę i zabezpieczać go przed powrotem symptomów. Co więcej, emocje

7 pozytywne mogą pomóc zintegrować nowe doświadczenia z dotychczasowymi w spójną całość. Przedstawiona analiza jest przyczynkiem do bardziej złożonych rozważań nad całokształtem konsekwencji przeżywania przez pacjenta pozytywnych emocji w trakcie psychoterapii. Ukazany został szereg konsekwencji pozytywnych. Z drugiej strony, należy spodziewać się również zagrożeń, które mogą się wiązać z emocjami pozytywnymi. Na przykład, niespełnione oczekiwania ze strony pacjenta, związane z szybkim nastąpieniem zmiany i pojawieniem się emocji pozytywnych, mogą powodować wystąpienie negatywnej reakcji terapeutycznej, przejawiającej się zatrzymaniem postępów, nasileniem symptomów i przyjęciem wrogiej postawy wobec terapeuty (Hahn, 2004). Pełne zrozumienie "obu stron medalu", które umożliwi optymalne kierowanie procesem terapeutycznym, może jednak wyniknąć dopiero z integracji wiedzy o funkcjonalnych i dysfunkcjonalnych właściwościach terapeutycznych oraz źródłach zarówno emocji negatywnych, jak i pozytywnych. Literatura Ashby, F.G., Isen, AM., Turken, AU. (1999). A Neuropsychological Theory of Positive Affect and Its Influence on Cognition. Psyelwlogical Reoieto, 106,3, Averill, J.R (1998). Doniosłość emocji, w: P. Ekman, R Davidson (red.), Natura emocji (s ). Cdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Brzeziński, J. (1997). Metodologia badan psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Czabała, J.Cz. (2002). Czynniki leczące w psychoterapii. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Czapiński, J. (red.) (2004). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Doliński, D. (2000). Mechanizmy wzbudzania emocji, w: J. Strelau (red.), Psyenologia. Podręcznik akademicki (s ). Tom II. Cdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Folkman, S., Moskovitz, J.T. (2000). Positive affect and the other side of coping. American Psyelwlogist, 55, Fredrickson, B.L. (1998). What Good Are Positive Emotions? Review oj General Psychology, 2, 3, Fredrickson, B.L. (2000a). Cultivating positive emotions to optimize health and well-being. Preoeniion and Trcatment, 3. Pozyskano: 2 marca 2002 r. z: prevention/ volume3 /pre a.html Fredrickson, B.L. (2000b). Cultivating research on positive emotions. Preoeniion and Treatmeni, 3. Pozyskano: 2 marca 2002 r. z: org/ prevention/ volume3 / pre r.html Fredrickson, B.L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: the broaden-and-build theory of positive emotions. American Psyelwlogist, 56,3, Fredrickson. B.L. (2003). The Value of Positive Emotions. American Scieniisi, 91, Fredrickson, B.L., Branigan, Ch. (2005). Positive Emotions Broaden the Scope of Attention and Thought-Action Repertoires. Cogniiion and Emoiion, 19,3, Fredrickson, B.L., Mancuso, RA., Branigan, Ch., Tugade, M.M. (2000). The Undoing Effect of Positive Emotions. Motivation and Emotion, 24, 4, Fredrickson. B.L., Tugade, M.M., Waugh, Ch. W., Larkin, G.R (2003). What Good Are Positive Emotions in Crises? A Prospective Study of Resilience and Emotions Following the Terrorist Attacks on the United States on September 11th, [ournal oj Persona lity and Social Psychology, 84, 2, Frijda, N. (1998). Emocje są funkcjonalne - na ogół, w: P. Ekman, R Davidson (red.), Natura emocji (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Frijda, N. (2005). Punkt widzenia psychologów, w: M. Lewis, J.M. Haviland- -jones (red.), Psyclwlogia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Greenberg, L.S., Safran, J.D. (1989). Emotion in Psychotherapy. /vmcrican Psychologist, 44, 1, Hahn, W.K. (2004). The Role of Shame in Negative Therapeutic Reactions. Psychotherapy: T/wory, Researcli, Praciice, Training, 41, 1, Isen, AM. (2004). Rola neuropsychologii w zrozumieniu korzystnego wpływu afektu pozytywnego na zachowania społeczne i procesy poznawcze, w: J. Czapiński (red.), Psychologia szczęscia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Isen, AM. (2005). Pozytywny afekt a podejmowanie decyzji, w: M. Lewis, J.M. Haviland-jones (red.), Psyelwlogia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

8 I 11 Kaczmarek, L, Krawulska-Ptaszvńska, A. (2005). Funkcje pozytywnych emocji w perspektywie indywidualnej i społecznej, w: P. Orlik (red.). Magma uczuć. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Filozofii. Larsen, J.T., Hernenovcr, S.H., Norris, CJ., Cacioppo, J.T. (2004). Czerpanie korzyści z niepowodzenia: o zaletach współpobudzenia emocji pozytywnych i negatywnych, w: J. Czapiński (red.), Psychologia pozyhjwiil7. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach czlotoicka, Warszawa: Wydawnictwo NaukowePWN. Larsen, J.T., McGraw, AJ), Cacioppo. J.T. (2001). Can people fecl happy and sad at the same time? [ournal of l'crsonolitu nnd Social PSlfchology, Hl, hh4- h96. Levenson, RW. (1998). Funkcjonalne podejście do ludzkich emocji, w: P. Ekrnan, R Davidson (red.), Natura emocji (s ). Cdańsk: Cdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. McEwen, B., Laslev, E.N. (2003). Allostatic Load: When Protection Givcs Way to Damage. Adoances, 19, 1, Prochaska. J.O., DiClement, CC (1982). Transthcorctical therapy. Toward a more integrative model of chang«. PsycllOtherapy. 'lhcoru, l<'esmrch and Pructicc, 19, Reich. J.W., Zautra, AJ., Davis, M. (2003). Dimensions of Affcct Relationships: Models and Their Integrative lrnplications. Ricnicto of Ccncra! PsycllOlogy, 7,1, Russell, J.A (1980). Circumplex model of affect. [ourrutl of Personalitlj and Social Psychology, 39, Russell, J.A, Feldrnan, B.L. (1999). Core affecl, prototypical emotional episedes, and other things callcd emotion: Dissecting the clcphant. [ournal of Personalitu nnd Socia! Psychology, 76, Seligman, M.E.P. (2005). Prawdziwe SZcz{,ście. Psychologia pozljh/wna a urzeczywistnienie naszych możliwości tnuałego <pclnicnia. Poznań: Media Rodzina. Seligman, M.E.P., Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive Psychology: An Introduction. Amcrican Psvchologis), 55, Seligman, M.E.P., Steen. T.A., Park, N., Petcrson, Ch. (2005). Positive Psychołogy Progrcss. Empirical Validation of lnterventions. /vnierican PSljcllOlogis t, 60, 5, Tugadc, M.M., Fredrickson, B. (2005). Rcsilicnt Individuals Usc Positive Emotions to Bounce Back Frorn Ncgativc Emotional Experiences. [ournal of Personalitu and Social PSycllOlogy, 86, 2, Watson, D., Clark, L.A, Tellegen, A. (1988). Devełopment and Validation of Brief Measures of Positive and Ncgative Affect: Thc PANAS Scales. [ournal oj Personalitu and Social PSycllOloglj, 54, 6, Watson, D., Tellegen, A. (1985). Toward a Consensuał Structure of Mood. Peucnological Bulietill, 98, 2, Watson, D., Wiese, 0., Vaidva, L Tellegen, A (1999). The Two General Activation Systems of Affect: Structural Findings, Evolutionary Considerations and Psychobiological Evidence. [ournal oj Persolllllity and Social Psychologt), 76, 5, I ~ III II li I~llIlIlIIlIlIlIIUlllla Illllllllm_IIIIIłIlIIIIRIIIllł.-uwUIII'1II11 'IIIII'M"łłIll" w.!w '.llilliill.".!ł"'!".""... "....