Związek między poczuciem koherencji a afektem pozytywnym i negatywnym w zależności od poziomu stresu'

Transkrypt

1 Łukasz Kaczmarek Związek między poczuciem koherencji a afektem pozytywnym i negatywnym w zależności od poziomu stresu' l. Wprowadzenie Rola pozytywnego afektu w sytuacji stresu nie została jak dotąd dobrze poznana, choć pozytywny afekt występuje z częstotliwością i intensywnością nie mniejszą niż negatywny (Folkman i Moskovitz, 2000). Bez pełnej odpowiedzi pozostaje pytanie postawione przez Susan Folkman i judith Moskovitz dotyczące źródeł pozytywnego afektu w sytuacji stresu i mechanizmów, które służą jego podtrzymaniu (tamże). Znacznie więcej wiadomo o funkcji i związkach różnych zmiennych osobowościowymi z afektem negatywnym oraz o wpływie afektu negatywnego na rozwój chorób (Leventhal i Patrick-Miller, 2005; Booth i Pennebaker, 2005). Klasycznym przykładem ilustrującym tę dysproporcję mogą być emocjonalne uwarunkowania choroby niedokrwiennej serca. Otóż o ile związek wrogości z chorobami serca został dobrze udokumentowany i rozpropagowany (Sarafino, 2002), o tyle rola pozytywnych emocji jako czynnika zapobiegającego chorobom serca dzięki efektowi szybszej restytucji (Levenson i Fredrickson, 1998) należy do dopiero rozwijającej się gałęzi psychosomatyki, która czeka na pogłębione poparcie teoretyczne i empiryczne oraz zaszczepienie w świadomości społeczeństwa (por. Sęk i Woronkiewicz, 2004). Koncentracja badań na afekcie negatywnym może po części wynikać z jednowymiarowej konceptualizacji afektu (Russell ilemay, 2005; Russell i Feldman, 1999; Russell, 1980). Przy założeniu, że pozytywność i negatywność stanowią dwa krańce jednego wymiaru walencji, możemy oczekiwać, że ustalenia na temat afektu negatywnego odnoszą się również do afektu pozytywnego pośrednio na zasadzie odwrotności. Zgodnie z takim założeniem, neutralizowanie afektu negatywnego musi wiązać się ze zbliżaniem się jednostki w stronę bieguna pozytywnego. Jednowymiarowe podejście do sfery afektywnej jest coraz częściej wypierane przez bardziej złożone analizy zakładające względną niezależność afektu pozytywl Badania przeprowadzone pod kierunkiem prof. dr hab. Heleny Sęk.

2 74 Łukasz Koczmaren nego i negatywnego (Reich, Zautra i Davis, 2003; Larsen, McGraw i Cacioppo, 2001; Watson, Wiese, Vaidya i Tellegen, 1999). Zmiany w zakresie negatywnego afektu nie muszą pociągać za sobą bezpośrednich zmian w poziomie afektu pozytywnego. Pośrednio świadczy o tym niezależność wpływu pozytywnych emocji na zdrowie względem efektu korzystnych skutków redukowania emocji negatywnych (Larsen, Hemenover, Norris i Cacioppo, 2004). Funkcje afektu negatywnego i jego związki z innymi zmiennymi osobowościowymi nie wnoszą wiele do naszej wiedzy o funkcji i związkach afektu pozytywnego. 2. Funkcje afektu pozytywnego Ostatnie lata, które nie tylko w środowisku amerykańskim mijają pod hasłem "psychologii pozytywnej", zaowocowały nowymi teoriami ukazującymi w sposób bardzo wyraźny doniosłość pozytywnych obszarów ludzkiego funkcjonowania w wymiarze intrapsychicznym, interpersonalnym, a nawet instytucjonalnym (Seligman i Csikszentmihalyi, 2000; Czapiński, 2005). Wiodącą teorią z tego nurtu podsumowującą szereg prowadzonych od lat badań nad pozytywnymi emocjami i pozytywnym afektem jest Teoria Poszerzającej i Budującej Funkcji Pozytywnych Emocji zaproponowana przez Barbarę Fredrickson (1998, 2000a, 2000b, 2001, 2003; Fredrickson i Branigan, 2005). Emocjom przypisuje się funkcję wywoływania ukierunkowanych zmian w zakresie subiektywnego doświadczania, ekspresji mimicznej, procesów poznawczych i zmian fizjologicznych (por. Levenson, 1998; Frijda, 1998, s. 104; Doliński, 2000). Jednym z naj istotniejszych elementów emocji jest afekt, czyli uczucie przyjemności lub nieprzyjemności (Frijda, 2005). Pełni on funkcję ocenno-sygnalizacyjną, która "wprowadza wartość w świat faktów" (tamże, s. 93). Ponadto pociąga za sobą wiele konsekwencji długofalowych pełniących ważną rolę w procesie adaptacji. Ważną funkcję adaptacyjną pełnią zarówno emocje negatywne, jak i pozytywne. Funkcja emocji negatywnych, np. strachu, polega na ukierunkowaniu ~ a tym samym zawężeniu ~ treści myślenia oraz działania zgodnie z wykształconymi w toku ewolucji wzorcami zachowań sprzyjających przetrwaniu, np. tworzy gotowość do ucieczki (Frijda, 1998; Levenson, 1998) W negatywnym stanie emocjonalnym zużywane zostają zasoby: fizjologiczne, np. wykorzystywanie substancji magazynujących energię (por. McEwen j Lasley, 2003), psychologiczne, np. utrata wewnętrznego poczucia kontroli, oraz społeczne, np. wypadanie osób z sieci wsparcia. Z kolei emocje pozytywne, np. radość, pełnią funkcję przeciwną: zwiększają różnorodność myśli i gotowość do nowych zachowań (Fredrickson, 1998, 2000a, 2000b, 2001; Fredrickson i Branigan, 2005; Frijda, 2005; por. Ashby, Isen i Turken, 1999; Kaczmarek i Krawulska-Ptaszyńska, 2005; Czapiński, 2005, s ; Seligman, 2005). Pomagają "dojść do siebie" po uprzednim stresie (Frijda, 2005, s. 103), a także sprzyjają dalszemu rozwijaniu zasobów powyżej poziomu wyjściowego. Proces tworzenia zasobów pod wpływem pozytywnych emocji zachodzi na poziomie fizjologicznym, np. gromadzenie tkanki mięśniowej (por. McEwen i Lasley, 2003; decatanzaro,

3 ZWlq~~I( l11iędzypo~zuciel11 koherencji aale~!em poytywn)l111i negal.)llvnym , s. 257), psychicznym, np. wzrost odporności psychicznej (Fredrickson, Tugade, Waugh i Larkin, 2003), oraz społecznym (np. integracja sieci wsparcia). Pozytywnym doświadczeniom afektywnym towarzyszy niższe niż w przypadku negatywnych pobudzenie układu sercowo-naczyniowego (Cacioppo, Berntson, Larsen, Poehlmann i Ito, 2005). Ponadto pozytywne emocje powodują efekt szybszego wycofania zmian fizjologicznych oraz zmian w organizacji procesów poznawczych (ang. undoing hypothesis) następujących pod wplywem emocji negatywnych (Levenson, 1999; Fredrickson i Branigan, 2005). Jak zatem wynika z powyższego przeglądu, pozytywne stany afektywne stanowią aktywny czynnik warunkujący lepsze radzenie sobie na co dzień i w sytuacji silnego stresu oraz mogą przeciwdziałać rozwojowi chorób, a także pomagać w osiąganiu zdrowia. 3. Związek poczucia koherencji z afektem pozytywnym i afektem negatywnym Jedną ze zmiennych, która niesie w sobie potencjał nasilania pozytywnych stanów afektywnych w sytuacji stresu, jest poczucie koherencji. Szczególna orientacja poznawcza tendencja do "określonego spostrzegania rzeczywistości, napływających bodźców czy stresorów" (Łuszczyńska-Cieślak, 2001)- którą cechują się osoby o wysokim poczuciu koherencji, zaznacza się w aspekcie poznawczym oraz emocjonalnym (Antonovsky, 1995). W propozycjach teoretycznych Antonovsky'ego zawarte jest przypuszczenie, że poczucie koherencji wiąże się z neutralizacją negatywnych ocen. Poczucie koherencji powinno ponadto sprzyjać nasileniu ocen pozytywnych, a zatem takich, które wykraczają poza poziom neutralny (Antonovsky, 1995). Stresory oceniane są przez osoby o wysokim poczuciu koherencji jako "łagodne lub jako szczęśliwe i pożądane" (Antonovsky, 1992, za: Łuszczyńska-Cieślak, 2001). Ludzie o wysokim poczuciu koherencji nie tylko wykazują mniejszą skłonność do spostrzegania sytuacji stresowej jako zagrażającej i niosącej stratę. Również zabarwiają ją pozytywnie, dokonując w ramach oceny pierwotnej (Lazarus, 1986) kategoryzacji stresu jako wyzwania (Sęk i Pasikowski, 2001; Pasikowski, 2000). Związek poczucia koherencji z innymi zmiennymi osobowościowymi jest silniejszy, kiedy pomiar ma charakter kwestionariuszewy i dotyczy trwałych cech osobowościowych. Po części może to wynikać z podobieństw treściowych w korelowanych konstruktach teoretycznych i wynikającej z tych podobieństw zbieżności pozycji wchodzących w skład różnych narzędzi. Na przykład osoby o wysokim poczuciu koherencji opisywane są jako "oceniające [... ] bodźce nie jako zagrożenie lub niebezpieczeństwa [... J, łecz jako wyzwania warte zainwestowania energii [... ]" (Antonovsky, 1997, s. 219). Skoro spostrzeganie sytuacji stresowych w kategoriach wyzwania wpisane jest w definicję poczucia koherencji, trudno dziwić się temu, że narzędzia konstruowane do pomiaru obu zmiennych będą ze sobą korelo _._ ~=~--

4 76 Łukasz Kaczmarek wać. Bardziej precyzyjne i trafne ekologicznie ustalenie funkcji poczucia koherencji mogłoby wynikać z analiz prowadzonych w warunkach naturalnych, w których osoby badane konfrontowałyby się z realnymi stresorami i relacjonowały swoje doświadczenia na bieżąco. 4. Problemy badawcze i hipotezy Wobec powyższych wątpliwości można sformułować następujące pytania badawcze. (1) Czy poczucie koherencji wiąże się z afektem w konkretnej sytuacji stresu? Odpowiadając na to pytanie, stwierdzimy, czy deklaracje osób badanych uzyskiwane w badaniach kwestionariuszowych dotyczących ogólnego funkcjonowania mają swoje potwierdzenie w warunkach naturalnych w obliczu konkretnych stresorów. Najbardziej prawdopodobna hipoteza - zgodnie z przedstawionymi wynikami badań - zakłada, że w sytuacji stresu poczucie koherencji wiąże się ze wzrostem pozytywnego afektu oraz niższym poziomem afektu negatywnego. Kolejny problem badawczy dotyczy tego, (2) czy poczucie koherencji wiąże się z afektem poza sytuacją stresu? Ponieważ poczucie koherencji stanowi orientację globalną i trwałą (Antonovsky, 1995), powinno również oddziaływać w sytuacji niższych wymagań sytuacyjnych. Siła oddziaływania powinna być w tym przypadku niższa. 5. Metoda W celu weryfikacji hipotez zaprojektowano eksperyment odbywający się w warunkach naturalnych Charakterystyka osób badanych W badaniach wzięło udział 148 osób. Kobiety stanowiły 64% próby. Wiek osób badanych zawierał się w przedziale lat (średnia 21,3). Badania zostały przeprowadzone w kwietniu 2005 roku. Udział w badaniach był dobrowolny i anonimowy. Badani to studenci prawa i administracji oraz pedagogiki Zmienne i ich operacjonalizacja Wyróżniono następujące zmienne: 1. Poczucie koherencji definiowane jako "globalna orientacja człowieka wyrażająca stopień, w jakim człowiek ma dojmujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają charakter ustrukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny;

5 ~,,-vice-ekmitdzy poczuciem koherencji~qfektem pozytywnx~j negatywny_~ ma dostęp do środków, które mu pozwolą sprostać wymaganiom, jakie stawiają bodźce; wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania" (Antonovsky, 1995, s. 32). Do pomiaru posłużył Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 (Pasikowski, 2001). Analizie poddano trzy składowe poczucia koherencji (odpowiednio: poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności) oraz wynik ogólny wynikający z sumy składowych. 2. AJekt pozytywny i negatywny. Afekt to uczucie przyjemności (afekt pozytywny) lub nieprzyjemności (afekt negatywny), stanowiące jedną ze składowych emocji oraz nastroju (Frijda, 2005). Wykorzystano opracowane przez autora tłumaczenie Skali Pozytywnego i Negatywnego Afektu (Positive and Negative AJJeet Schedule) (Watson i in., 1988; Watson i in., 1999). Skala składa się z 20 pozycji - przymiotników określających stany związane z afektem. Połowa tworzy skalę afektu pozytywnego (np. zainteresowany, aktywny, dumny), a pozostałe pozycje - skalę afektu negatywnego (np. spięty, zdenerwowany, zawstydzony). Badani proszeni są o to, by na S-punktowej skali zaznaczyli, w jakim stopniu odczuwają określone stany emocjonalne w danym momencie. Zgodnie z założeniami teoretycznymi (tamże), skala cechuje się brakiem korelacji między pozytywnym i negatywnym afektem. 3. Manipulacja eksperymentalna. Pomiar związku między poczuciem koherencji oraz afektem odbywał się, zgodnie ze sformułowanym problemem, w trzech różnych warunkach. a) Pierwsza grupa (n=38) została umieszczona w sytuacji stresu. Przyjęto definicję stresora jako "wymagań, dla których nie ma gotowych ani zautomatyzowanych reakcji adaptacyjnych, które rodzą stan napięcia" (Antonovsky, 1995, s. 42; por. Sęk, 2001). Wymagania, z którymi mogli zmierzyć się badani, polegały na wykonaniu zadania arytmetycznego. Polegało ono na zsumowaniu w krótkim czasie kilkunastu długich rzędów cyfr o rosnącej trudności. Zadanie to wymaga jedynie podstawowych umiejętności arytmetycznych. O sprawności jego wykonania decyduje motywacja oraz zdolność koncentracji uwagi na zadaniu. Wykonywaniu tego zadania towarzyszą fizjologiczne wzorce reakcji stresowej (Roy, Steptoć i Kirschbaurn, 1998). W celu zwiększenia motywacji do wykonania zadania osobom badanym przed przystąpieniem do pracy została zaprezentowana nagroda za udział w badaniach (pendrive 128mb, "urządzenie zastępujące 100 dyskietek komputerowych, coraz bardziej popularne wśród studentów"), która miała trafić do jednej z osób wyłonionych na drodze losowania. W losowaniu brała udział każda osoba badana, lecz prawdopodobieństwo wygranej uzależnione zostało od wyniku w zadaniu arytmetycznym: 25% najlepiej radzących sobie osób miało 4-krotne szanse, a kolejne 25% - 2-krotne szanse. Rozkład prawdopodobieństwa dokładnie omówiono i przedstawiono w formie graficznej. b) Druga grupa osób (n=54) wykonywala takie samo zadanie arytmetyczne i również za udział w badaniach otrzymywała możliwość wzięcia udziału w losowaniu nagrody (długopis firmy Parker). Jednak w tym przypadku osoby zostały poinformowane, że wynik w zadaniu arytmetycznym nie ma znaczenia dla szans otrzymania nagrody. Celem stworzenia takich warunków było wykluczenie interpretacji zmian w grupie stresowej w kategoriach reakcji na nagrodę, a nie potencjalne stresory. Dzięki utworzeniu tej grupy możliwe stało się określenie tego, czy

6 78 Łukasz Kaczmarek zmiany w afekcie występujące w grupie pierwszej związane są z oceną sytuacji stresowej w kategoriach pozytywnych, czy też stanowią prostą reakcję emocjonalną na informacje o tym, że mają oni szansę uzyskać nagrodę. Ta grupa została określona jako grupa "zysku bez stresu". c) Trzecia grupa (n=56) nie wykonywała żadnego zadania i nie brała udziału w losowaniu nagrody. Założono, że takie warunki zbliżone są do codziennego funkcjonowania w sytuacji niskich wymagań sytuacyjnych. Ta grupa pełniła funkcję kontrolną Procedura Badania miały charakter eksperymentalny i przeprowadzano je w warunkach naturalnych. Odbywały się przed zajęciami w grupach ćwiczeniowych. Procedura badań zaczynała się od krótkiego wystąpienia eksperymentatora wprowadzającego manipulację eksperymentalną (informacja o warunkach zdobycia nagrody). Następnie badani wykonywali przez cztery minuty zadanie arytmetyczne. W połowie zadania arytmetycznego (po 2 minucie) wypełniali kwestionariusz mierzący afekt. Po zadaniu arytmetycznym wypełniali kwestionariusz poczucia koherencji. Po zakończeniu procedury odbywało się publiczne losowanie nagrody. 6. Wyniki Poczucie koherencji w badanej próbie zawiera się w przedziale 7l~172 punktów. Średnia wartość wynosi 127,63 przy odchyleniu standardowym 19,22. Jest to wynik zawierający się w przedziale wyników przeciętnych (Pasikowski, 200 l). Jednoczynnikowa analiza wariancji nie wykazała żadnych różnic między grupami w zakresie wyróżnionych zmiennych. Związek poczucia koherencji z afektem pozytywnym i negatywnym w sytuacji stresu przedstawiono w tabeli 1. Zgodnie z oczekiwaniami poczucie koherencji wiąże się z niższym poziomem negatywnego afektu. Wyjątek stanowi poczucie za- Tabela 1. Związek poczucia koherencji z afektem (wielkości współczynnika rho-spearmana) w sytuacji stresu afekt pozytywny afekt negatywny C 0,00-0,46** Ma ,32 Me 0,17-0,34* SOC 0,09-0,44** ~ Legenda: SOC - poczucie koherencji ogółem, C - poczucie zrozumiałości, Ma - poczucie zaradności, Me - poczucie sensowności.

7 Związek międzypo~zuciem kohere12cjlaafektem pezl't)'wnyn~~12egatywnyrrl" 79 radności. Jest to wynik zaskakujący, ponieważ można było oczekiwać, że to właśnie ta zmienna odzwierciedlająca przekonanie o tym, że osoba poradzi sobie z wykonywanym zadaniem, będzie w największym stopniu miminalizowała afekt negatyvlny. Wbrew oczekiwaniom poczucie koherencji nie ma związku z afektem pozytywnym. Dodatkowa analiza wykazała, że pozytywny afekt wiąże się z poziomem wykonania zadania (rho-spearrnana = 0,63**) mierzonym liczbą poprawnych odpowiedzi w zadaniu arytmetycznym. W sytuacji neutralnej pojawia się związek poczucia koherencji z pozytywnym afektem (patrz: tabela 2). Nie obejmuje on poczucia zrozumiałości. Związek z afektem negatywnym jest nadal istotny, lecz osiąga niższe wartości. Pojawia się korelacja z poczuciem zaradności, a zanika - z poczuciem sensowności. Tabela 2. Związek poczucia koherencji z afektem (wielkości współczynnika rho-spcarrnana) w sytuacji neutralnej afekt afekt C * Ma 0,32* -0.25* Me 0,34' -0,19 SOC 0,21' -0,30' Legenda: SOC -- poczucie koherencji ogółem, C - poczucie zrozumiałości, Ma - poczucie zaradności, Me - poczucie sensowności. Najsilniejszy wykryty związek pojawia się w sytuacji sygnału nagrody bez stresu. Im wyższe poczucie koherencji, tym wyższy poziom afektu pozytywnego. Za ten efekt głównie odpowiada poczucie sensowności, mniejsze znaczenie ma poczucie zaradności, a najniższe poczucie zrozumiałości. Również w tym przypadku zachodzą ujemne związki poczucia koherencji z afektem negatywnym. Ich wzorzec jest zbliżony do tego, który zaobserwować można w sytuacji neutralnej. Łączna analiza trzech wzorców powiązań pojawiających się w trzech stworzonych warunkach pokazuje, że związek poczucia koherencji z afektem jest uwarunkowany sytuacyjnie (dla porównań wykorzystano test sprawdzający istotność róż- Tabela 3. Związek poczucia koherencji z afektem (wielkości wspólczynnika rho-spearrnana) w sytuacji "zysk bez stresu" C Ma Me SOC afekt pozytywny 0,33' 0,50*'" 0,72** 0,66** afekt negatywny -0,28* -0,40'" -0,21-0,35'" Legenda: SOC - poczucie koherencji ogółem, C - poczucie zrozumiałości, Ma - poczucie zaradności, Me - poczucie sensowności. I _..._-_._ ~-....~

8 80 Łukasz Kaczmarek nic pomiędzy dwoma współczynnikami korelacji w dwóch próbkach zawarty w pakiecie STATISTICA 7.1). W przypadku afektu negatywnego zaobserwować można jego silniejszy ujemny związek z poczuciem koherencji w sytuacji stresu. Afekt pozytywny naj silniej wiąże się z poczuciem koherencji w sytuacji sygnałów nagrody. Związek ten zupełnie zanika w sytuacji stresu zadaniowego. 7. Dyskusja nad wynikami Zebrane dane potwierdzają istnienie buforującej funkcji poczucia koherencji. Poczucie koherencji nieprzerwanie ogranicza poziom doświadczanych negatywnych stanów emocjonalnych. Siła tego oddziaływania jest relatywnie niska. Lecz biorąc pod uwagę jego długotrwałość, możemy spodziewać się istotnego wpływu na korzystne funkcjonowanie jednostki. Ponadto poczucie koherencji szczególnie uaktywnia się w sytuacji stresu. Choć stresory zwiększają ryzyko wystąpienia emocji negatywnych, to poczucie koherencji może neutralizować ich wpływ. Tym samym sprawia, że koloryt emocjonalny sytuacji stresowej pozbawiony zostaje ciemnych barw. Nawet w sytuacji stresu nie jest to wpływ o dużej sile. Być może świadczy to o drugorzędnej roli poczucia koherencji w neutralizacji negatywnych stanów emocjonalnych. Lecz z drugiej strony, jak już zostało nadmienione, negatywne stany emocjonalne stanowią naturalną reakcję sygnalizacyjną służącą lepszej orientacji. Cecha osobowości, która tłumiłaby to źródło ocen, mogłaby przyczyniać się do dezadaptacji. Najbardziej korzystny wpływ na sferę negatywnego afektu polegałby na ograniczaniu stanów o dużej sile, które mogą prowadzić do zaburzeń funkcjonowania. Niewykluczone, że poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności dochodzi w pełni do głosu w sytuacji poważnych zagrożeń dobrostanu. Powyższy wzorzec wyników jest zbieżny z badaniami nad relacją między poczuciem koherencji a negatywną afektywnością (Strumpfer, Gouws i Viviers, za: Łuszczyńska-Cieślak, 2001), które wskazują na silny związek tych zmiennych. Odwołując się do negatywnej afektywności, tłumaczy się między innymi prozdrowotny wpływ poczucia koherencji na zdrowie somatyczne. Przeprowadzone badania wspierają te ustalenia o dane pochodzące z raportów oddających na bieżąco wrażenia afektywne odczuwane w konkretnej sytuacji stresowej. Związek poczucia koherencji z afektem pozytywnym również jest zależny od rodzaju sytuacji, w której działa osoba. W sytuacji neutralnej osoby o wyższym poczuciu koherencji doświadczają wyższego poziomu afektu pozytywnego. Podobnie jak w przypadku afektu negatywnego, jest to stały wpływ o niskim natężeniu. Jednakże obraz zależności zmienia się w obliczu napływających sygnałów możliwej korzyści. Gdy brak jest możliwości podjęcia działań zwiększających prawdopodobieństwo uzyskania gratyfikacji, decydujący wpływ na sferę emocjonalną mają procesy poznawcze wpływające na ustosunkowanie się do rzeczywistości. Jak wynika z przedstawionych badań, osoby cechujące się wysokim poczuciem koherencji przejawiają wtedy więcej stanów pozytywnych. Miary korelacji uzyskane w przypadku poczucia koherencji i afektu pozytywnego i negatywnego mierzonego w sy-

9 Związek między poczuciem koherencji a afektcljljj()zlt)'l\!11j'~lnegatywnym tuacji neutralnej zbliżone są do wyników badań mierzących ocenę pierwotną kwestionariuszem WZS (Sęk i Pasikowski, 2001; Pasikowski, 2000). Może to świadczyć o tym, że osoby wypełniające kwestionariusze w większym stopniu odwołują się do swoich doświadczeń zgromadzonych w ramach codziennej aktywności związanej z niskim natężeniem stresorów niż do doświadczeń obejmujących sytuacje stresowe o silniejszym natężeniu. Zastanawiający jest fakt, że poczucie koherencji przestaje pełnić swą rolę intensyfikującą doznania pozytywne w sytuacji stresu. Osoba o wysokim poczuciu koherencji powinna w sytuacji stresu wyróżniać się pozytywną postawą. Tak najwyraźniej nie jest. Być może organizacja procesów poznawczych, którą cechują się osoby o wysokim poczuciu koherencji, powoduje elastyczne wykorzystanie pozytywnego afektu. Afekt pozytywny wynikający z pozytywnej postawy pojawia się wtedy, gdy może pełnić największą funkcję adaptacyjną, np. w sytuacji, gdy sukces osoby nie zależy od tego, w jaki sposób wykonuje zadania. Natomiast, gdy gratyfikacja powiązana jest z jakością wykonania zadania, osoba prawdopodobnie wykorzystuje informacyjną funkcję pozytywnego afektu. W takiej sytuacji korzystniejsze jest to, by szukać afektywnej gratyfikacji w podejmowaniu takiej formy działania, która naj skuteczniej zbliża do celu. Oddzialywanie zmiennej osobowościowej, która bezwarunkowo w dużym stopniu nasilałaby pozytywny afekt, mogłoby być w sytuacji zadaniowej niekorzystne. Za powyższym wytłumaczeniem przemawiają również badania ukazujące skłonność osób z wysokim poczuciem koherencji do stosowania strategii radzenia sobie ukierunkowanych na wykonanie zadania i rzadszego stosowania unikania oraz strategii kontroli emocjonalnej (Heiman, 2004; Sęk i Pasikowski, 2001; Pasikowski, 2000) Uwarunkowanie sytuacyjne związku między poczuciem koherencji a pozytywnym afektem można porównać z pojęciem elastycznego optymizmu. Optymizm jest jedną z głównym zmiennych, które mogą nasilać pozytywny afekt. Może pełnić funkcję pozytywną bądź negatywną w zależności od tego, czy jest realistyczny (Peterson, 2000). Optymizm realistyczny pojawia się wtedy, kiedy jednostka znajduje się w sytuacji niepewności. Gdy racjonalna ocena sytuacji jest niemożliwa (na przykład wtedy, kiedy taka sama porcja informacji przemawia za korzystną i niekorzystną oceną sytuacji), adaptacyjne jest pozytywne ukierunkowanie swych oczekiwań. W sytuacji obiektywnie niekorzystnej optymizm może prowadzić do działań nieadaptacyjnych. Jak pokazały przedstawione dane, jeśli poczucie koherencji miałoby się wiązać z optymizmem, to powinniśmy się spodziewać, że związek ten dotyczy przede wszystkim tzw. optymizmu elastycznego (Seligman, za: Peterson, 2000). Optymizm elastyczny obserwujemy u osób, które potrafią przyjmować optymistyczną postawę, kiedy jest to pragmatycznie uzasadnione. Natomiast w wielu sytuacjach nie kierują się optymistycznymi przesłankami, o ile jest to korzystne dla procesu adaptacji. Innymi słowy ludzie o wysokim poczuciu koherencji nie tylko mogliby być zdolni do postawy optymistycznej, skutkującej wzrostem afektu pozytywnego. Potrafiliby również "zawiesić" optymistyczne myślenie wtedy, gdy sytuacja wymaga zaangażowania i wykorzystania informacyjnej funkcji pozytywnego afektu. Ten sposób "zarządzania optymizmem" wskazywałby na to, że poczucie koherencji działa jako nadrzędny zasób (metazasób), optymalizujący działanie innych zasobów.

10 82 Łukasz Kaczmarek W przeprowadzonych badaniach nie dokonywano pomiaru oceny pierwotnej. Założono, że związek poczucia koherencji z tą zmienną został dobrze udokumentowany. Można oczekiwać, że wypełnianie kwestionariusza WSZ wpływałoby na odpowiedzi udzielane w trakcie samoopisu doznawanego afektu. Możliwy jest również odwrotny wpływ: osoby badane mogłyby traktować wzorzec odpowiedzi w kwestionariuszu afektu jako podstawę do formułowania odpowiedzi dotyczących oceny sytuacji stresowej. Wyniki innych badań eksperymentalnych o bardzo podobnej procedurze pokazują, że założenie to mogło być błędne (Guzówska-Dąbrowska, 2005). Gdy pomiar oceny pierwotnej następuje w konkretnej sytuacji stresowej, poczucie koherencji wiąże się z mniejszą skłonnością do spostrzegania sytuacji jako krzywdy lub straty, lecz nie ma związku z oceną w kategoriach wyzwania. Jest to dodatkowy argument przemawiający za tym, że poczucie koherencji pełni w sytuacji stresu funkcję buforującą. Minimalizuje oceny negatywne przejawiające się w formie poznawczej oraz afektywnej. Wbrew założeniom teoretycznym nie powoduje jednak nasilenia ocen pozytywnych. Podsumowując, należy stwierdzić, że przeprowadzone badania wykazały sytuacyjne uwarunkowanie związku poczucia koherencji z pozytywnym afektem. To skłania do kontynuowania kierunku badań eksperymentalnych w celu uzyskania pełniejszego obrazu tej bardzo istotnej dla zdrowia zmiennej. Realna konfrontacja ze stresorami wywołuje stany, które nie są tożsame z posiadaną przez osoby badane reprezentacją umysłową własnego funkcjonowania w sytuacji stresu. Poczucie koherencji stanowi trwale działający bufor ujmujący ciężaru negatywnych emocji w sytuacji stresu, niskich wymagań i sygnałów szansy na nagrodę. Z kolei rola poczucia koherencji w nasilaniu stanów pozytywnych ogranicza się jedynie do sytuacji niskiego poziomu stresu i sygnałów nagrody. Być może skuteczna adaptacja wymaga w sytuacji stresu zadaniowego wykorzystania sygnalizacyjnej funkcji pozytywnego afektu. Tym samym to, co można byłoby uznać za ograniczenie, może okazać się mocną stroną świadczącą o tym, że osoby o wysokim poczuciu koherencji racjonalniej, w zależności od potrzeb sytuacyjnych, wykorzystują funkcje pozytywnego afektu. Bibliografia Antonovsky, A. (1995). Rozwihłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Fundacji IPiN. Antonovsky, A. (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. W: T.Hcszcn-Niejodek, H. Sęk, (red.), Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Ashby, F.G., Isen, A.M., Turkcn, A.U. (1999). A Neuropsychological Thcory of Positive Affect and Its Influence on Cognition. Psychological Review, 106, 3, Booth, R.]., Penncbakcr, ].W. (2005). Emocje a odporność. W: M. Lewis, ].M. Haviland-]ones (red.), Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Cacioppo, ].T., Berntson, G.G., Larsen, ].T., Poehlman, K.M., Ito, T.A. (2005). Psychofizjologia emocji. W: M. Lewis, ].M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Czapiński, J. (red.) (2005). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach czlowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

11 Doliński, D. (2000). Mechanizmy wzbudzania emocji. W: ]. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2, s ). t.2, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. decatanzaro, D.A. (2003). Motywacje i emocje. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo. Folkman, S., Moskowitz, J.T. (2000). Positive affect and the other side of coping. American Psychologist, 55, Fredrickson, B.L. (1998). What Good Are Positive Emotions? Review oj General Psychology, 2, 3, Fredrickson, B.L. (2000a). Cultivating positive emotions to optimize healt and well-being. Prevention and Treatment, 3. Pozyskano: 2 marca 2002, z World Wide Web: Fredrickson, B.L. (2000b). Cultivating rescarch on positive emotions. Prevention and Treatment, 3. Pozyskano: 2 marca 2002, z World Wide Web. Fredrickson, B.L. (2001). The role of positive emotions in positive psychology: the broaden-and-build theory of positive ernotions. American Psychologist, 56, 3, Fredrickson, B.L. (2003). The Value of Positive Emotions. American Scientist, 9], Fredrickson, B.L., Branigan, Ch. (2005). Positive Emotions Broaden the Scope of Attention and Thought-Action Repertoires, Cognition and Emotion, 19, 3, Fredrickson, B.L., Tugade, M.M., Waugh, Ch.W., Larkin, G.R. (2003). What GoodAre Positive Emotions in Crises? A Prospective Study of Resilience and Emotions Following the Terrorist Attacks on the United States on Septernber 11 Ch, journal oj Personality and Social Psychology, 84, 2, Fredrickson, B.L., Mancuso, R.A., Branigan, Ch., Tugade, M.M. (2000). The Undoing Effect ofpositive Emotions. Motivation and Emotion, 24, 4, Frijda, N. (1998). Emocje są funkcjonalne - na ogól. W: P. Ekrnan, R. Davidson (red.), Natura emocji (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Frijda, N. (2005). Punkt widzenia psychologów. W: M. Lewis, ].M. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Guzowska-Dąbrowska, M. (2005). Poczucie koherencji a ocena stresu o więcej wyzwania czy mniej krzywdy. Poster aktywny zaprezentowany na konferencji nt. Między zdrowiem a chorobą. Konteksty społeczne ipsychologiczne. Zakopane maja Organizator: Instytut Psychologii UAM, Sekcja Psychologii Zdrowia PTP. Hciman, T. (2004). Examination ofthe Salutogenic Model, Support Resources, Coping Style, and Stressors Among Israeli University Students. The journal oj Psychology, 138, 6, Kaczmarek, L (2003). Afekt pozytywny w procesie radzenia sobie ze stresem. Wplyw aktywności twórczej i poczucia koherencji na poziom afektu pozytywnego. Niepublikowana praca magisterska. Kaczmarek, L, Krawulska-Ptaszyńska, A. (2005). Funkcje pozytywnych emocji w perspektywie indywidualnej i spolecznej. W: P. Orlik (red.), Magma uczuć. Poznań: Wydawnictwo Instytutu Filozofii. Larsen, J.T., Hemenover, S.H., Norris, c.j., Cacioppo, J.T. (2004). Czerpanie korzyści z niepowodzenia: o zaletach współpobudzenia emocji pozytywnych i negatywnych. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Larsen,].T., McGraw, A.P., Cacioppo, ].T. (2001). Can people feel happy and sad at the same time? journal oj Personality and Social Psychology, 81, Lazarus, R.S. (1986). Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne, 3,4,2-39. Levcnson, R.W. (1998). Funkcjonalne podejście do ludzkich emocji. W: P. Ekman, R. Davidson (red.), Natura emocji (s ). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

12 84 Łukasz Kaczmarek Levenson, R.W. (1999). Thc Intrapersonal Functions ar Emotion. Cognition and Emotion, 13 (5), Levenson, R. W., Fredrickson, B.L., (1998). Positive Emotions Speed Recovery from the Cardiovascular Sequelae of Negative Emotions. Cognition and Emotion, 12, 2, Leventhal, H., Patrick-Miller, L. (2005). Emocje a choroby somatyczne. Przyczyny i wskaźniki podatności na zachorowania. W: M. Lcwis, j.m. Haviland-joncs (rcd.), Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Łuszczyńska-Cieślak, A. (2001). Trudności dotyczące badań nad poczuciem koherencji. W: H. Sęk, T. Pasikawski (red.), Zdrowie - Stres - Zasoby (s ). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. McEwen, B., Lasley, E.N. (2003). Allostatic Load: When Protection Gives Way to Damage. Advances, 19, 1, Pasikawski, T. (2000). Stres i zdrowie. Podejście sauuogenetyczne. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Pasikawski, T. (2001). Kwestionariusz Poczucia Koherencji dla Dorosłych (SOC-29). W: H. Sęk, T. Pasikawski (red.), Zdrowie - Stres - Zasoby (s ). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Peterson, Ch. (2000). The Future of Optimism. American Psychologist, 55, l. Reich, j.w., Zaut ra, AJ, Davis, M. (2003). Dimensions of Affcct Relationships: MadcIs and Thcir Integrative Implications. Review of Generał Psychology, 7, l, Roy, M.P., Steptoe, A., Kirschbaum, C. (1998). Life Events and Social Support as Moderators of Individual Differences in Cardiovascular and Cortisol Reactivi ty. journal of Personality and Social Psychology, 75, 5, Russell, j.a. (1980). Circumplex model of affect. journal of Personality and Social Psychology, 39. Russell, j.a., Feldman, B.L. (1999). Core affect, prototypical emotioanl episodes, and other things called crnotion: Dissecting the elephant. journal of Persona lit y and Social Psychology, 76, Russell, j.a., Lernay, G. (2005). Pojęcia dotyczące emocji. W: M. Lewis, j.m. Haviland-Jones (red.), Psychologia emocji. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Sarafino, E.P. (2002). Health. Psychology. Biopsychosocial Interactions. New York: John Wiley & Sons, Ine. Seligman, M. (2005). Prawdziwe szczęście. Poznań: Media Rodzina. Seligman, M.E.P., Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive Psychology: An Introduction. American Psychologist, 55, Sęk, H. (2001). Salutogeneza i funkcjonalne właściwości poczucia koherencji. W: H. Sęk, T. Pasikowski (red.), Zdrowie - Stres - Zasoby (s ). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Sęk, H., Pasikawski, T. (2001). Stres życiowy studentów - poczucie koherencji i mechanizmy radzenia sobie. Badania porównawcze i podłużne. W: H. Sęk, T. Pasikawski (red.), Zdrowie - Stres - Zasoby (s ). Poznań: Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Sęk, H., Woronkiewicz, K. (2004). Znaczenie edukacji zdrowotnej w przebiegu psychoprofilaktyki chorób układu krążenia. W: K. Wrześniewski, D. Wlodarczyk (red.), Choroba niedohrwienna serca. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Watsan, D., CIark, L.A., Tellegen, A. (1988). Development and Validation ofbricfmeasures of Positivc and Negative Affect: The PANAS Scales. journal of Personality and Social Psychology, 54, 6, Watsan, D., Wiese, D., Vaidya, J., Tellegen, A. (1999). The Twa General Activation Systems of Affect: Structural Findings, Evolutionary Considerations and Psychobiological Evidence. journal of Personality and Social Psychology, 76, 5,