Zmiany w funkcjonowaniu przemysłu w warunkach poprzedzających wprowadzanie gospodarki rynkowej w regionie słupskim

Transkrypt

1 Paweł Czapliński Zmiany w funkcjonowaniu przemysłu w warunkach poprzedzających wprowadzanie gospodarki rynkowej w regionie słupskim Powszechnie za początek zmian w funkcjonowaniu przedsiębiorstw przemysłowych uznaje się przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, kiedy to na skutek niewydolności funkcjonalnej systemu centralnego zarządzania doszło do przekształceń instytucjonalno ekonomicznych, a w ich wyniku do restrukturyzacji całej gospodarki, w tym także przemysłu. Jednak zmiany jakie zachodziły w przedsiębiorstwach przemysłowych po 1990 r., w bardzo wielu przypadkach były następstwem decyzji podejmowanych jeszcze w poprzedniej dekadzie (zwłaszcza w drugiej połowie lat osiemdziesiątych), kiedy to w działalności przedsiębiorstw uwidoczniła się konieczność dostosowania produkcji do konsumpcji w zmieniających się już wtedy warunkach ekonomicznych, przy jednoczesnym rozszerzeniu zdolności eksportowej oraz wprowadzaniu na rynek nowych konkurencyjnych pod względem techniki i technologii produktów. Należy zgodzić się z tezą T. Stryjakiewicza (1999, s. 63), iż podejmowane próby reform były niewystarczające a ich skala nie mogła mieć wpływu na podstawowe mechanizmy gospodarowania co w efekcie musiało doprowadzić do ich rozpadu i głębokiej recesji. Warto jednak zwrócić uwagę, że zachodzący w latach osiemdziesiątych proces wzrostu świadomości nie tylko politycznej, ale również ekonomicznej, obserwowany wśród elit intelektualnych i zespołów kierowniczych, mógł zaważyć na bilansie otwarcia a w pierwszych latach okresu transformacji podczas tzw. terapii szokowej okazać się istotnym elementem decydującym o przetrwaniu zakładu tak jak miało to miejsce w przypadku SPRM Łosoś z Ustki. Również w warstwie teoretycznej nie brak jest przykładów prac, w których dostrzega się konieczność rekonstrukcji i przystosowania gospodarki do nowego etapu rozwojowego, bowiem jak podaje L. Cichy (1986, s. 31) jej petryfikacja może na pewnym etapie stać się hamulcem rozwoju. Co więcej, A. Karpiński (1986, s. 20 ) w swoich rozważaniach na ten temat, nie tylko dostrzega potrzebę zmian, ale także opisuje mechanizm restrukturyzacji, który ma prowadzić do bardziej efektywnych, racjonalnych i skutecznych rozwiązań. Próby zdefiniowania takich właśnie rozwiązań zostały podjęte przez A. Leszczyńskiego już w 1984 r. a odwołują się one do zmian

2 318 Paweł Czapliński w zakresie produkcji, metod wytwarzania, systemów zarządzania a przede wszystkim układów własnościowych. Według M. Tkocz (2001, s. 28) zaproponowane przez A. Leszczyńskiego płaszczyzny restrukturyzacji gospodarki polskiej są nadal aktualne. Można więc założyć, iż determinanty nowej przestrzeni przemysłowej zostały dostrzeżone już w latach osiemdziesiątych, lecz nie mogły zostać osiągnięte, bez dostosowanych do tego mechanizmów i instrumentów ekonomicznych, zaś prowadzące ku nim ścieżki często nie były wyborem świadomym, zamierzonym, i realizowanym według określonego programu. A zatem zachodzących wówczas zmian nie można określać mianem restrukturyzacji (Mikołajewicz 1995, s. 14), niemniej można je uznać za fazę przygotowań którą autor nazywa prerestrukturyzacją. Symptomy kryzysu całej gospodarki kraju, w tym także gospodarki województwa słupskiego dały się odczuć już pod koniec lat 70., a lata 80. uznawane są za okres powolnego, ale sukcesywnego spadku podstawowych wskaźników ilustrujących kondycję ekonomiczną (Rydz, Jażewicz 1997). Jednak w przemyśle regionu lata można przyjąć za okres ożywienia produkcji, będący wynikiem zastosowania w wielu przedsiębiorstwach strategii w której zysk miał zostać osiągnięty poprzez redukcje załóg przy wzroście wydajności pracy i zastosowaniu korzyści skali. Funkcjonujące dotąd w strukturach kombinatów, zjednoczeń, lub spółdzielni produkcyjnych przedsiębiorstwa przemysłowe zagrożone bankructwem, poszukiwały także innych sposobów na poprawę własnej kondycji ekonomicznej. Do najpowszechniej stosowanych w regionie słupskim zaliczyć należy: wzrost produkcji eksportowej, próby dywersyfikacji produkcji, zintensyfikowaną modernizację parku maszynowego, wprowadzanie na rynek nowych wyrobów, poszukiwanie nowych kooperantów, a także nawiązywanie współpracy z ośrodkami badawczo rozwojowymi oraz naukowymi. Ważnym okazało się również dążenie zakładów dotąd podległych organizacyjne do osiągnięcia samodzielności decyzyjnej i finansowej. Wypada jednak podkreślić, iż w systemie centralnego sterowania podstawą polityki gospodarczej państwa w odniesieniu do jednostek produkcyjnych było ograniczenie ich samodzielności na każdej płaszczyźnie (Zioło 1994). Tak więc możliwości adaptacyjne przedsiębiorstw były bardzo ograniczone. Dodatkowo nałożyły się na to trudności związane z wprowadzaniem w połowie lat 80. tzw. drugiego etapu reformy, który miał usprawnić dotychczasowe rozwiązania. Niestety niekonsekwencje we wdrażaniu i respektowaniu rozwiązań systemowych powodowały chroniczne opóźnienia w przedstawianiu podmiotom gospodarczym obowiązującego instrumentarium ekonomicznego, co przy niestabilności przepisów, skutkowało koncentrowaniem się na polityce cenowo płacowej, a brak wyraźnych celów strategicznych, powodował stosowanie tylko doraźnych kroków w celu stabilizacji ekonomicznej zakładu. Niemniej, jak wynika z badań przeprowadzonych przez autora, zwłaszcza w latach nasilił się proces sygnalizowanego wcześniej nowego spojrzenia na ówczesne realia ekonomiczne. Jednym z jego objawów była obserwowana w większości głównych zakładów przemysłowych regionu (niezależnie od wprowadzanych przez centrum ustaw ) rosnąca świadomość roli i miejsca kapitału zagranicznego, który zaczęto postrzegać nie

3 Zmiany w funkcjonowaniu przemysłu w warunkach poprzedzających tylko jako źródło nakładów inwestycyjnych, ale także jako partnera w zaopatrzeniu i zbycie towarów, co przy narastającej fali żądań dewizowych za surowce i półfabrykaty krajowej produkcji spowodowało reorientację eksportową, bardzo wielu zakładów. Wzrost eksportu produkcji przemysłowej województwa słupskiego (ogółem z 9% w 1986 r. do 13,9 % w 1988 r.) poza niezbędnymi ulgami i odpisami dewizowymi, przyczyniał się także pośrednio lub bezpośrednio do wprowadzania nowych schematów organizacji pracy, nowatorskiego wzornictwa, podniesienia jakości wyrobów, a także umożliwiał bezpośrednie zakupy inwestycyjne z pominięciem central handlu zagranicznego. Niekwestionowane korzyści eksportowe zwłaszcza do Europy Zachodniej przyczyniły się do silnej presji jaką na działach handlowych wywierało kierownictwo przedsiębiorstw. Zaowocowało to poszukiwaniem nowych form sprzedaży i kanałów dystrybucji, które pojawiły się już na początku 1987 r.. Wtedy to właśnie powstał plan budowy sieci placówek przedstawicielskich Słupskiej Fabryki Obrabiarek SAFO, która rozpoczęła budowanie sieci tego typu jednostek od Baltimore. Trwały również poszukiwania takich dystrybutorów, którzy umożliwią sprzedaż towaru zagranicę (np. FRiOS z Miastka sprzedaje swoje towary na promach PŻB) lub przynajmniej zagwarantują potrzebne dewizy (wyroby ZPC Pomorzanka w sieci sklepów Baltona i Pewex). Również na rynku wewnętrznym podjęto zabiegi w celu bardziej efektywnej sprzedaży towarów. Stąd wzrost liczby własnych kanałów dystrybucyjnych w postaci sklepów fabrycznych, a nawet sieci sklepów rozproszonych na terenie całego kraju, które jako pierwsze przedsiębiorstwo z regionu utworzyły Północne Zakłady Przemysłu Skórzanego Alka w Słupsku. Chociaż w prowadzonych przez przedsiębiorstwa przemysłowe działaniach dała się zauważyć pewna nerwowość, a w decyzjach przypadkowość, to jednak uzasadnionym jest stwierdzenie, iż większość dużych jednostek produkcyjnych nie obierało strategii przeczekania. Swą aktywność przejawiając m.in. w poszukiwaniu nisz rynkowych (np. ZUT Człuchów rozpoczął produkcję rur termokurczliwych) wprowadzaniu na rynek nowych produktów (kombajn do zbioru buraków, poliestrowy kuter rybacki, trolejbus z napędem tyrystorowym i.in.) a jednocześnie prowadząc prace nad kolejnymi prototypami i to we współpracy z ośrodkami naukowo badawczymi tak jak miało to miejsce w przypadku ZUT w Człuchowie, który współpracował z Instytutem Badań Jądrowych w Warszawie, zaś słupska Kapena z Instytutem Elektroniki w Międzylesiu. Natomiast na trudności napotykała współpraca z innymi zakładami produkcyjnymi, a do nielicznych można zaliczyć współpracę Fabryki Maszyn Rolniczych Agromet Famarol ze Słupska z warszawskim Ursusem oraz francuską firmą Matrot. Zwiększonej produkcji przemysłowej towarzyszył również, utrzymujący się od początku lat osiemdziesiątych trend spadkowy w zatrudnieniu, gdzie przy bardzo zróżnicowanej dynamice, dały się zaobserwować pierwsze oznaki zmiany struktury gałęziowej przemysłu (Tab1). Zanotowano bowiem spadek zatrudnienia wiodących dotąd gałęzi przemysłu, takich jak lekki, elektromaszynowy, spożywczy i drzewny na rzecz np. przemysłu chemicznego, który w następnych latach stał się lokomotywą wzrostu produkcji przemysłowej w regionie.

4 320 Paweł Czapliński Widoczne zmiany zatrudnienia często wynikały z faktu zwolnień na tzw. własną prośbę, zwłaszcza osób młodych, które poszukiwały nowej, bardziej atrakcyjnej (nie tylko pod względem finansowym) pracy, ale zmiany w zatrudnieniu były także wynikiem zwolnień grupowych, które w 1987 r. tylko w usteckiej stoczni objęły 4,6% załogi, a w 1988 r. dalsze 5%. Zjawisko odpływu osób z przemysłu z jednej strony naturalne, z drugiej konieczne prowadziło jednak do zjawiska przestojów, lub niewykorzystania pełnych zdolności produkcyjnych ze względu na niedobory kadrowe. Przykładem ilustrującym powyższe zjawisko była Spółdzielnia Pracy Przemysłu Odzieżowego Bytowianka w Bytowie, w której okresowo w 1988 i 1989 r. z powodu braku pełnej obsady, jedna z dwóch taśm produkcyjnych była wykorzystywana w 50 %. W toku prowadzonych badań ustalono również, iż przyczyną do zwolnień grupowych była racjonalizacja produkcji i ocena kosztów, w których ważna pozycję odgrywała wydajność pracy. Jej poziom w 1986 r. na 1 zatrudnionego wynosił 203,8 nieprzepracowanych godzin, a już rok później 207,5 co stanowiło około 10,7% nominalnego czasu pracy. Co prawda składały się na to także płatne przestoje (około 27% udziału), lecz w większości była to absencja pracowników. Ażeby temu zaradzić wprowadzano różnorodne formy premii motywacyjnych, systemy wartościowania pracy (np. w stoczni w Ustce) albo też nowe formy organizacji pracy takich jak partnerskie formy pracy (wdrażane w FRiOS Miastko). Wszystkim tym działaniom przyświecało założenie, iż wysokość wynagrodzenia zależeć ma od wielkości produkcji gotowej. Być może to właśnie przyczyniło się do wzrostu wydajności w tylko jednym 1988 roku od 20 % w Stoczni im. E. Kwiatkowskiego w Ustce do ponad 75 % w Słupskiej Fabryce Obrabiarek. Wzrost wydajności pracy miał być wyraźnym symptomem poprawiającej się sytuacji w przemyśle,

5 Zmiany w funkcjonowaniu przemysłu w warunkach poprzedzających tymczasem rosnące płace, często ponad obowiązujące wtedy ustawowe 36% a w konsekwencji zwiększony podatek od ponadnormatywnych wynagrodzeń, ogromne kłopoty zaopatrzeniowe, których nie rozwiązywały nawet rozliczenia dewizowe, oraz zakupy inwestycyjne spowodowały iż, zdolności kredytowe przedsiębiorstw zaczęły gwałtownie spadać. Proces ten był bardzo zindywidualizowany, znamiennym jednak pozostaje fakt iż ówczesna prasa pisała o okrucieństwie banków i tragedii przedsiębiorstw z których jako pierwsze w takiej sytuacji znalazło się SPPD Sławodrzew w Sławnie i to już w 1985 r. Dostrzegając niebezpieczeństwo zatorów płatniczych zwłaszcza w dużych strukturach przemysłowych jakimi były kombinaty, rozpoczęto w 1988 r. proces usamodzielniania ich jednostek. Na tej drodze samodzielność uzyskała FRiOS w Miastku, a w dalszej kolejności zamiejscowe zakłady produkcyjne Słupskich Fabryk Mebli. Panująca wówczas opinia że wynagrodzenie powinno być możliwie jak najwyższe, poza wspomnianymi ekonomicznymi konsekwencjami miało także cel wyraźnie polityczny, chodziło bowiem o spokój wśród załóg pracowniczych. Nie obeszło się jednak bez protestów zwłaszcza w SFM, Alce, Zagodzie, w których poza postulatami płacowymi, krytyce poddawano całokształt działalności kierowniczej, której zarzucano m.in. lekką rękę do kredytów. Tymczasem w niektórych przypadkach zaciągnięte w latach kredyty stały się prawdziwą przyczyną likwidacji przedsiębiorstw ( Rybmor z Łeby, Włóknolen z Lęborka) lub w dużej mierze przyczyniły się do ich upadku w pierwszych latach transformacji (garbarnia w Damnicy). Podsumowując należy stwierdzić, iż okres poprzedzający zmiany systemowe w Polsce nie był okresem martwym, a nawet jak ocenia to K.Z. Poznański (2001, s. 54) gospodarka parła do przodu w całkiem przyzwoitym tempie. Funkcjonujące wówczas przedsiębiorstwa mimo ogromnych trudności wynikających z błędnych decyzji centrum, ale również własnych przyzwyczajeń i obawy przed konsekwencjami własnych rozwiązań, próbowały znaleźć się w tej niepewnej i mało czytelnej sytuacji. Wydaje się, że podjęte jednostkowe decyzje kierownictw przedsiębiorstw choć nie były świadomym długofalowym działaniem a raczej miały znamiona przypadkowości i doraźności, dawały jednak szansę na przetrwanie w dopiero zapowiadanej nowej rzeczywistości gospodarczej. Czy jednak z punktu widzenia odpowiednio długiego horyzontu czasowego jaki minął przynajmniej niektóre z nich można uznać za pozytywne i konstruktywne? Literatura Cichy L., 1986, Problemy modyfikacji i modernizacji struktury przemysłowej regionu [w:] A. Klasik (red.), Studia nad ekonomiką regionu, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Katowice, Mikołajewicz Z., 1995, Procesy restrukturyzacji przemysłu w regionach, Wyd. UO, Opole. Poznański K.Z., 2001, Obłęd reform. Wyprzedaż Polski, LSW, Warszawa.

6 322 Paweł Czapliński Rydz E., Jażewicz I.,1997, Procesy transformacji słupskiego ośrodka przemysłowego w latach [w:] Z. Zioło (red.), Problemy transformacji struktur przemysłowych w procesie przechodzenia do gospodarki rynkowej, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków Warszawa, Stryjakiewicz T., 1999, Adaptacja przestrzenna przemysłu w Polsce w warunkach transformacji, Wyd. UAM, Poznań. Tkocz M., 2001, Restrukturyzacja przemysłu regionu tradycyjnego, Wyd. UŚ, Katowice. Zioło Z., 1994, Zmiany otoczenia przedsiębiorstw przemysłowych w nowych warunkach gospodarowania [w:] Z. Zioło (red.), Funkcjonowanie przedsiębiorstw przemysłowych w zmieniających się warunkach gospodarowania, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Kraków Warszawa, mgr Paweł Czapliński Instytut Geografii Pomorska Akademia Pedagogiczna Słupsk