Anna Michalska Jakie są warunki powodzenia edukacji dziecka z uszkodzonym słuchem.

Transkrypt

1 Anna Michalska Jakie są warunki powodzenia edukacji dziecka z uszkodzonym słuchem. Dzieci i młodzież z głębokimi uszkodzeniami narządu słuchu mają trudności zarówno z komunikowaniem się w społeczeństwie, jak i w wychowywaniu edukacyjnym. Trudności językowe, jakie dziecko musi pokonać, są tym większe, im wcześniej wystąpiło uszkodzenie. Głuchota prelingwalna oznacza, że zaburzenia słuchu u dziecka pojawiły się przed opanowaniem języka, kiedy nie znało żadnych słów. Istotną cechą inwalidów słuchu są zaburzenia procesu słyszenia, a czasem całkowita utrata zdolności słyszenia. Związaną z rozwojem języka konsekwencją utraty lub wrodzonej wady słuchu są zaburzenia w zachowaniu emocjonalnym i społecznym oraz niemota. Te zachowania emocjonalne - w przypadku osoby z głębokim prelingwalnym uszkodzonym narządem słuchu - mogą spowodować stres, brak wiary w siebie, agresję, nadpobudliwość, bierność czy również frustrację. Dziecku i młodzieży niesłyszącej nie jest łatwo żyć w słyszącej grupie szkolnej. Wychowankowie z tymi wadami słuchu często bardzo to przeżywają, ulegają zmiennym stanom i zachowaniom emocjonalnym, gdyż nie znają tego środowiska i muszą dopiero się go uczyć. Wady słuchu utrudniają i ograniczają im kontakty z ludźmi pełnosprawnymi. Tu zdarzają się sytuacje, które powodują, że inwalidzi słuchu są na ogół izolowani ze środowiska ludzi słyszących. Może być tak, że dzieci niesłyszące nie wierzą we własne siły, w siebie, w swoje możliwości czy również nie mają odwagi myśleć o swoim funkcjonowaniu społecznym w przyszłości. Czują się bezradni, boją się, że stracą resztę kontaktów z ludźmi. Staje się to przyczyną powstawania znacznych problemów natury wychowawczej, dydaktycznej i rehabilitacyjnej. Człowiek jest istotą społeczną, to znaczy, że rodzi się w społeczeństwie, w nim się wychowuje i rozwija. To współżycie stało się podstawą wytworzenia się i rozwoju specjalnego środka porozumiewania, jakim jest język. Obok języka istnieją też różne pomocnicze sposoby komunikowania się, ale żaden z nich nie może się równać z tym najdoskonalszym środkiem porozumiewania się społecznego. Osoby z wadami słuchu mają tego świadomość, obserwując, jak ludzie słyszący wymieniają między sobą spostrzeżenia, myśli i uczucia. Zdają sobie sprawę z własnej ułomności i wiedzą, że nigdy w tak pełny sposób nie będą w stanie komunikować się ze słyszącymi, a także między sobą. Z drugiej jednak strony ludzie zdrowi, słyszący i władający językiem też mają poważne trudności w porozumiewaniu się. Przyczyną tego są odmienne poglądy na życie, różne postawy, systemy wartości, a także brak wykształcenia, który powoduje, że nie rozumieją znaczenia

2 pewnych słów. I tak dochodzi często do kłótni, sporów, a bywa, że tragedii indywidualnych, rodzinnych, a nawet narodowych. Sukcesem dzieci i młodzieży z prelingwalnymi głębokimi uszkodzeniami słuchu, jest moment, gdy osiągną prawidłowy rozwój komunikacyjny, gdy polepszy się ich kontakt ze słyszącymi rówieśnikami szkolnymi. W związku z tym w przyszłości osoby te mają szansę normalnie funkcjonować w życiu społecznym. Także słyszące środowisko, w tym słyszący rówieśnicy, którzy porozumiewają się z niesłyszącymi osobami, czy też mają za sobą doświadczenia z niesłyszącymi i nauczyli się przełamywać blokady językowe, przyczyniają się do lepszego funkcjonowania społecznego inwalidów słuchu. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż dziecko z tą wadą słuchu w dzieciństwie samo uczy się i samo u siebie kontroluje prawidłowy kontakt ze słyszącymi. W szkole ogólnodostępnej w pierwszych latach nauki dziecko mimo różnych trudności wierzy, że można pokonać bariery komunikacyjne czy językowe zarówno z rówieśnikami pełnosprawnymi, jak również z gronem pedagogicznym. W trakcie edukacji dziecko z wadą słuchu spotyka osoby, które chcą zrozumieć jego potrzebę kontaktu społecznego i językowego. Społeczność pełnosprawna już w życiu szkolnym stara się poznać i zrozumieć potrzeby psycholingwistyczne niesłyszących. Ale również uczy się, jak kontaktować się z taką osobą, by w przyszłości tego typu relacje nie budziły obaw. Jednakże dobre relacje społeczne to nie wszystko. Dziecko z ubytkiem słuchu tak poważnym, pobierające naukę w szkole ogólnodostępnej, wcześniej czy później doświadcza lęku i obawy o własną przyszłość. Ten strach i poczucie niepewność mogą być mniejsze, gdy dziecko otrzyma wsparcie, odpowiednie do własnych potrzeb i możliwości przygotowanie do nauki oraz będzie uczęszczało do dobrze funkcjonującej placówki, w której proces dydaktyczny jest właściwie zorganizowany zarówno od strony treściowej, metodycznej, jak też technicznej. Zaburzenia słuchu mają charakter globalny i wpływają na percepcję, poznanie, uczenie się, porozumiewanie i funkcjonowanie społeczno-emocjonalne. Niesłyszący mają trudności w ujmowaniu relacji przestrzenno-czasowych. Uwagę u niektórych niesłyszących wywołują głównie bodźce wzrokowe wspomagające bodźce słuchowe. Jeżeli osoby z wadą słuchu zostaną odpowiednio wcześnie zaprotezowane w aparaty słuchowe lub implanty ślimakowe i jednocześnie będą rehabilitowane, to mogą rozpocząć wychowanie słuchowe. Rzadko zdarza się, aby osoby niesłyszące miały słabą podzielność uwagi i mały jej zakres. Natomiast ich pamięć jest obrazowa i analityczna, a jej cechą dominującą jest trudność w zapamiętywaniu materiału o charakterze skojarzeniowym i słowno-logicznym. Brak umiejętności posługiwania się językiem nie pozwala uczestniczyć w życiu społecznym, izoluje od ludzi oraz uniemożliwia pełne wykorzystywanie posiadanego potencjału

3 intelektualnego. Osoby ze znacznym lub głębokim ubytkiem słuchu od urodzenia (głuchota prelingwalna) mają trudności w rozwoju mowy i rozwoju myślenia słowno-pojęciowego, a także w porozumiewaniu się z otoczeniem, które posługuje się językiem werbalnym. Osoby z uszkodzonym słuchem mają lepszy wzrok; jest on bardziej wyostrzony i zastępuje słuch, staje się środkiem ostrzegającym przed niebezpieczeństwem. Niesłyszący wykorzystują zmysł wzroku bardziej aniżeli słyszący. Percepcja zmysłu dotykowo-wibracyjnego (tak jak wzrok) jest u nich efektywniejsza i lepiej wykorzystywana niż u osób słyszących. W tym miejscu chciałbym zaznaczyć, iż sytuacja osób niesłyszących nie jest mi obca. Jestem osobą z głębokim ubytkiem słuchu (115 db) od urodzenia. W dzieciństwie dużo przeżyłam, byłam znerwicowana, nieobca była mi agresja, gdyż nie mogłam porozumieć się z rówieśnikami, pytać, rozmawiać. Żyjąc w środowisku osób słyszących, osoby niesłyszące reagują często bardzo emocjonalnie; zastanawiają się, czy przełamią kiedyś barierę komunikacyjną, czy też nie. Przez całe dzieciństwo szczególnie mocno przeżywałam wszystkie zmiany, a nawet odczuwałam strach przed obcymi. Musiałam, dzień po dniu, pokonywać te bariery, co kosztowało mnie wiele wysiłku i energii. Dzięki rehabilitacji, aparatowi słuchowemu, mądrości moich rodziców, którzy nie zamykali mnie przed światem, życzliwości nauczycieli, stawałam się coraz bardziej otwarta i uwierzyłam w siebie. Dzisiaj mogę podzielić się swoimi doświadczeniami z niesłyszącymi, pomóc im nabrać wiary w siebie, poczucia własnej wartości i wskazać sposób, jak walczyć o swoje miejsce w społeczeństwie. Mogę również te doświadczenia przekazać osobom słyszącym, które pracują z niesłyszącymi. Jeśli osoba słysząca zna przynajmniej jedną metodę porozumiewania się z niesłyszącymi lub zna ich problemy, to chętnie pomaga i wzbudza większe zaufanie osoby z wadą słuchu. W problemach integracji tych dwóch środowisk oddzielnym i bardzo istotnym zjawiskiem staje się zagadnienie stosunków interpersonalnych między ludźmi głuchymi i słyszącymi. Nie wolno nam zapominać, że głuchota pociąga za sobą różne konsekwencje, a przede wszystkim trudności w nawiązaniu kontaktu słownego oraz pewne cechy psychiczne jak np. drażliwość, podejrzliwość, nadwrażliwość na oceny, a także zaburzenia emocjonalne, co w efekcie niekorzystnie wpływa na współpracę głuchych ze słyszącymi. Taka sytuacja nie daje pozytywnego klimatu dla kontaktów interpersonalnych obu stron. Utrudnia to nawiązywanie prawidłowych więzi emocjonalnych, co narasta zwłaszcza w okresie

4 miłości. 1 Nie jest łatwo wychowywać czy nauczać dziecko niesłyszące i wybrać właściwą dojrzewania, w okresie zainteresowań płcią odmienną, potrzebą nawiązywania przyjaźni, metodę porozumiewania się z nim w grupie słyszących rówieśników czy nauczycieli. Rola komunikacji w takiej sytuacji jest trudna, ponieważ rodzice muszą nauczyć się nie tylko rozmawiać z dzieckiem z wadą słuchu, ale przede wszystkim i to jest najważniejsze muszą poświęcać mu czasu i udzielania pomocy. Jeśli rodzice nie znają języka swojego dziecka, to może to wywołać u niego różne zaburzenia emocjonalne czy też psychiczne. Jeśli dziecko uczęszcza do szkoły integracyjnej czy ogólnodostępnej, mogą również wystąpić nieporozumienia w różnych sytuacjach wychowawczych. Rzadko zdarza się, że osoby ze sprawną funkcją słuchu chętnie komunikują się poprzez język migowy lub za pomocą mimiki, gestu oraz pantomimiki. Mowa językowa dla osób niesłyszących jest językiem fonicznie obcym, ponieważ muszą one zapamiętywać, jak poszczególne słowa się wymawia. Język polski dla osób niesłyszących jest językiem obcym tak w mowie, jak i w piśmie. To stanowi dla osób niesłyszących największą trudność. Osoby z wadami słuchu, które niewłaściwie rehabilitowano we wczesnym dzieciństwie lub w ogóle nie rehabilitowano, przebywając w szkole masowej, mogą odczuwać lęk przed kontaktami z ludźmi słyszącymi, wstydzić się własnej niewyraźnej mowy czy artykulacji. To stwarza większe problemy społeczne, emocjonalne i językowe a nawet prowadzi do zaburzeń psychicznych czy nerwicowych. Osoby niesłyszące potrafią poradzić sobie w wielu sytuacjach szkolnych i społecznych; przekonać się o tym można tylko wtedy, kiedy spróbuje się być z nimi w ich środowisku. Wówczas można najlepiej zobaczyć i zrozumieć ludzi, którzy mają problemy w komunikowaniu się za pomocą języka werbalnego. Stosunek uczniów słyszących do niesłyszących powinien się zmienić. Zamiast odrzucenia zrozumienie i chęć pomocy, co może przynieść wiele dobrego obydwu stronom. Osoby niesłyszące mają w sobie dużą potrzebę wejścia w świat ludzi słyszących i należy im to ułatwiać, a nie utrudniać. Wspaniałą rolę spełniają tu szkoły integracyjne. Osoba niesłysząca, która odnajdzie właściwe dla siebie miejsce w społeczeństwie, może potem służyć pomocą takim jak ona i taką pracą wspaniale wypełnić własne życie. Każdy z nas w szkole uczony jest zasad systemu językowego (pisania, czytania i rozmawiania), który obowiązuje w danym społeczeństwie. Na początku szkołę wybierają rodzice, a potem po jej ukończeniu dziecko decyduje, do jakiej szkoły chce uczęszczać /1993, s.13 K. Kuberska Gaca, Integracyjny program rewalidacji, Świat Cisz y

5 Można zauważyć, że również osoby z głębokimi uszkodzeniami słuchu od urodzenia podejmują dalszą edukację, tj. studia wyższe. Dlatego że już wiedzą, iż można pokonać bariery komunikacyjne i wierzą we własne siły. Potrafią osiągać swe cele i umieją w razie potrzeby uzyskać pomocy ze strony słyszących. Najważniejszy i niezbędny dla każdego człowieka jest kontakt z ludźmi w najbliższym otoczeniu, w społeczeństwie. Do komunikowania się potrzebny jest język. Miejsce osób niesłyszących w integracji społecznej jest bardzo ważne, niemniej bariera komunikacji jest bardzo trudna do pokonania; muszą oni uczyć się języka. Każdy z nas, osób z wadą słuchu, ma własną metodę nauki, tak jak u osób słyszących. Jedną z nich jest metoda oralna, czyli język foniczny, który dla osób słyszących jest tylko jedynym sposobem czy metodą porozumiewania się. Dla osób niesłyszących w dzisiejszych czasach pomocne przy odbiorze słuchowym są urządzenia techniczne: aparaty słuchowe i implanty ślimakowe. Aparaty słuchowe powodują wzmacnianie przy odbiorze dźwięków z otoczenia w uchu osób niesłyszących. Natomiast implant ślimakowy wprowadza dźwięki przy odbiorze do pnia mózgu nerwu słuchowego. Dzięki tym urządzeniom technicznym osoby niesłyszące mogą rozpoznać dźwięki otaczającego ich świata. Osoby niesłyszące od urodzenia nie są w stanie odbierać wypowiadanych przez ludzi słów, mogą tylko usłyszeć dźwięki, np. odgłosy zwierząt, maszyn, urządzeń oraz krzyki i głosy ludzi. Jeśli osoba niesłysząca od urodzenia bardzo chce dobrze mówić, to musi systematycznie rozmawiać z rówieśnikami w szkole i w rodzinie. Jest to ważne, ponieważ częsta komunikacja oralna czy samodzielne ćwiczenie mowy (mówienie do siebie przed lustrem) stopniowo dają satysfakcjonujące wyniki, pozytywnie wpływają na proces porozumiewania się oraz na możliwości normalnego funkcjonowania jako prawie pełnoprawnego członka w społeczeństwie ogólnym. Ograniczenie wrażliwości słuchowej nie ma bezpośredniego wpływu na sprawność intelektualną i psychiczną człowieka. Stanowi jednak przeszkodę w porozumiewaniu się, tworząc barierę między osobą z wadą słuchu a ludźmi słyszącymi prawidłowo, utrudniając uczenie się i poznawanie świata za pośrednictwem języka. Utrudnienie w komunikowaniu się może mieć różne nasilenie w zależności od charakteru samego uszkodzenia słuchu. 2 Uczenie się mowy przez osoby z uszkodzeniami słuchu jest trudne, wymaga ogromnego wysiłku i cierpliwości. Mogą one mówić, ale nie każdy z nich jest w stanie mówić wyraźnie; często są to nieartykułowane dźwięki. Nauczanie mowy poprzez długoletnią terapię 2 K. Krakowiak, Szkice..., s.25

6 logopedyczną u osób niesłyszących daje możliwości uczestniczenia w przyszłości w życiu świata ludzi słyszących. Nie zawsze mogą oni jednak zaspokoić swoje potrzeby komunikacji. Osoby z prelingwalnymi głębokimi uszkodzeniami słuchu nie są w stanie słyszeć bez żadnej pomocy urządzeń technicznych, tj. aparatów słuchowych czy implantów ślimakowych. Osoby z uszkodzonym słuchem przy pomocy urządzeń technicznych w czasie własnego mówienia potrafią odróżnić pewne słowa, głoski i inne dźwięki, na przykład śmiech, krzyk, okrzyk bólu. Przy pomocy aparatów słuchowych próbują odróżniać dźwięki własnego głosu czy też innych ludzi. Nauczanie mowy u osób niesłyszących jest bardzo trudne, ponieważ nie potrafią oni odróżnić dźwięków, które są do siebie podobne, tj. sz, cz, rz, dź, ź, ż, z, c, s, t, d, g, k. Nawet przy pomocy aparatów słuchowych czy implantów ślimakowych nie potrafią ich dokładnie zróżnicować. Jest to zadanie bardzo trudne i wymaga ciężkiej i długiej pracy, ćwiczeń narządu artykulacyjnego. Praca nad wymową jest bardzo ciężka. Każdemu człowiekowi z wadą słuchu towarzyszy przy takiej nauce stres, a nawet pojawiają się zaburzenia emocjonalne. Terapia logopedyczna czy pedagogiczna jest bardzo trudna, ale może ją ułatwić doświadczenie osób prowadzących ją. Podobne trudności mogą mieć osoby słyszące, mające zaburzenia w zakresie wymowie, np. jąkanie lub inną niesprawność narządu artykulacyjnego. Coraz częściej spotykamy osoby z wadami słuchu, które potrafią mówić. Można zapytać, jak to możliwe, że człowiek, który utracił słuch, może mówić? Czy można go dobrze zrozumieć, jeżeli nie potrafi wymawiać trudnych głosek, tj. sz,cz itp.? Nauka mówienia w moim przypadku, i u innych osób z wadą słuchu, nie była łatwa. Trzeba zapamiętać, w jaki sposób dana litera jest wymawiana i jak zachowują się narządy mowy. Na przykład wymowa przy jednej głosce wymaga wydechu, przy innej wdechu powietrza. Z kolei do uczenia się odczytywania mowy z ust konieczny jest dobry wzrok, aby można było sprawnie odbierać ją, patrząc na usta drugiej osoby. Nie zawsze poprawne odczytanie mowy z ust jest możliwe; można się pomylić, ponieważ niektóre głoski są bardzo podobne w wymowie, np. m,p,b czy k,g, czy też c,s,dz,sz,z, czy również t,d. Na przykład odczytując mowę z ust, nie odróżniamy słów: mama, papa, baba, mapa itp. Stosując u osób niesłyszących od urodzenia, mających aparaty słuchowe czy implant ślimakowy, tylko metodę oralną, istnieje słaby i powolny rozwój mowy i języka. Bardzo długo trzeba ćwiczyć poprawną wymowę, aby dziecko mogło swobodnie komunikować się. Tak jak było to w moim przypadku. Stosowałam mowę od dzieciństwa, ale mnie to nie satysfakcjonowało. Metodą oralną ćwiczyłam nie tylko w szkole, ale też w poradniach logopedycznej i psychopedagogicznej oraz używałam jej w rodzinie i w szkole; byłam nadawcą informacji. Bardzo mnie jak również większość osób niesłyszących

7 denerwowało, że pełnosprawni rówieśnicy wokół nas śmiali się i szybko mówili, a my bardzo słabo odbieraliśmy to, co mówią. W związku z tym do pełnego rozwoju języka brakowało mi sytuacji, w których mogłam być odbiorcą informacji. Nie jest to najlepsza metoda do komunikacji między nami a ludźmi słyszącymi. Trzeba nam bardzo dużo pracować nad wymawianiem i odczytywaniem z ust. Jest to duży wysiłek dla osób z głębokimi uszkodzeniami słuchu, uciążliwy i stresujący. Może prowadzić do poważnych zaburzeń, załamania psychicznego, znerwicowania i niepożądanych stanów emocjonalnych, które powodują u nich niechęć do współuczestnictwa w środowisku społecznym. Przedstawię moją sytuację. Kiedy prosiłam koleżanki czy nauczycieli, aby mi coś wytłumaczyli, wyjaśniali mi wszystko bardzo krótko, używając prostych słów. A objaśnianie nie powinno tak wyglądać. Spodziewałam się dłuższych wypowiedzi i dokładniejszych wyjaśnień pojęć naukowych. Nie można o czymś lub o kimś mówić w taki sposób, rozmawiać krótko i szybko kończyć dyskusję. Jedno, dwa czy trzy zdania tłumaczenia osobie niesłyszącej nie wystarczą w otoczeniu ludzi słyszących. Jeżeli osoby słyszące rozmawiają między sobą długo, to osoba niesłysząca, która ma aparat słuchowy, również oczekuje takich długich rozmów. Osoba niesłysząca często czuje się bardzo źle w grupie szkolnej czy społecznym otoczeniu ludzi słyszących. Nieraz chce opisać to, co czuje. Zastanawia się, po co ma mówić jako osoba niesłysząca i po co przekazywać swoje informacje osobom, które zbywają ją krótkimi komunikatami. My niesłyszący przekazujemy słyszącym informacje długie i ciekawe, a oni tłumaczą nam wszystko bardzo krótko, jakby się bali, że nie zrozumiemy. Jest to przykre, że takie osoby jak ja muszą bardzo dużo pracować, żeby przeprowadzić z rodziną i nauczycielami rozmowę o swoich sprawach. Wszystkie osoby niesłyszące potrzebują informacji przekazywanej drogą werbalną, aby wzbogacić swe słownictwo, wiedzę i doświadczenie poprzez odczytywanie z ust. Metoda oralna jest trudna i bardziej męcząca niż inne sposoby porozumiewania się dla nas, niesłyszących żyjących wokół słyszących. Kształtowanie umiejętności odczytywania z ust jest integralną częścią metody językowej. 3 Dzięki metodzie wzrokowo-słuchowej, dziecko niesłyszące może odczytywać informacje z ruchu warg, czyli przy pomocy odbioru wzrokowego. Nauka odczytywania z ruchu warg była stosowana bardzo wcześnie w terapii logopedycznej. Dziecko w czasie terapii odczytuje litery, patrząc na pokazywane przez logopedę wzory liter (pismo). Potem ćwiczy wyrazy i dalej zdania. Jeśli ma pełną informację przy odczytywaniu z ust, może 3 B. Hoffmann, Surdopedagogika w teorii i praktyce, Warszawa 2001, s.219

8 dodatkowo słyszeć przy pomocy aparatu słuchowego. Poprzez całą terapię rehabilitacyjną dziecko uczy się słyszeć i patrzeć na usta mówiącego. Osobie z wadą słuchu nie jest łatwo odbierać słowa czy mowę bez patrzenia na twarz mówiącego. Odbiór mowy przy pomocy samych aparatów słuchowych u osób z uszkodzeniami prelingwalnymi jest bardzo niedokładny. Przecież dziecko nic nie słyszało od urodzenia czy od wczesnego dzieciństwa, nie wiedziało, co się działo wokół niego. Aparaty słuchowe nie są w stanie w pełni przywrócić normalnego słuchu przy odbiorze mowy. Używanie urządzeń technicznych pomaga człowiekowi z uszkodzonym słuchem słyszeć i odbierać dźwięki istniejące w otaczającym świecie, które towarzyszą ludziom słyszącym. Dzieciom niesłyszącym jest potrzebny prawdziwy przyjaciel czy nauczyciel pełnosprawny, żeby mógł cały czas tłumaczyć, mówić o życiu szkolnym. Taka osoba powinna poświęcić swój czas, aby pomóc niesłyszącemu uczestniczyć w społeczeństwie integracyjnym i ogólnym. Brak tych metod, czyli metody oralnej, metody odczytywania z ust oraz metody wzrokowo-słuchowej w szkołach ogólnodostępnych może skutkować zagrożeniem językowym. Ponieważ nie możliwe będzie w nich pełne opanowanie słownictwa oraz dobrego poziomu umiejętności, pełnego zakresu materiału nauczania. A z drugiej strony pedagodzy i nauczyciele szkół ogólnodostępnych nie są w stanie poświęcić odpowiednio dużo czasu, by spokojnie mówiono na zajęciach do osoby niesłyszącej w grupie; muszą też specjalnie przygotować odpowiednio dobrany materiał nauczania. Największy problem stwarza u nauczycieli uczących danego przedmiotu niechęć dodatkowych obowiązków czy dodatkowego wysiłku w pracy. Bardzo mała grupa nauczycieli, którzy lubią swój zawód, chętnie stara się wykonać dodatkową pracę dla niesłyszącego ucznia. Dzięki metodzie fonogestów osoby ze znacznym lub głębokim uszkodzeniem słuchu mogą łatwo uczyć się głównie języka polskiego mówionego. Osoby niesłyszące widzą układ ust, lecz nie słyszą różnic tonów głosów wysokich czy niskich. Przy pomocy odczytywania z ust metodą fonogestów potrafią one rozpoznać i odróżniać sylaby i głoski. Jest to najskuteczniejsza metoda kształcenia językowego dzieci z głębokim uszkodzeniem słuchu w szkołach masowych. Pozwala w naturalny sposób i we własnym środowisku poznawać język. Fonogesty są wykorzystywane do wczesnej rehabilitacji i nauczaniu języka ojczystego czy najważniejszych przedmiotów nauczania u dzieci z głębokim uszkodzeniami słuchu. Cued Speech jest obecnie używana w niewielu ośrodkach specjalnych dla głuchych; ale przede wszystkim w rodzinach słyszących wychowujących niesłyszące dzieci oraz w nauczaniu integracyjnym, w szkołach, do których uczęszczają pojedyncze dzieci

9 niesłyszące razem ze słyszącymi. Głównym motywem jej wyboru jest poszerzanie szans edukacyjnych, możliwość dobrego opanowania języka narodowego w mowie i piśmie oraz uczenia się języków obcych. 4 Uważam, że metoda fonogestów, powinna być używana do nauczania języka polskiego w szkołach, w których znajdują się dzieci niesłyszące. Przy pomocy tej metody dzieci szybciej uczą się i poznają język polski, lepiej niż dzieci korzystające z innych metod. Moim zdaniem w szkołach masowych (ogólnodostępnych) powinni uczyć nauczyciele posługujący metodę fonogestów; i tak byłoby najlepiej. Nauczyciele, posługując się fonogestami, z pewnością nie będą musieli specjalnie przygotowywać dodatkowego materiału nauczania czy pisać notatkę z ważnymi treściami dla dziecka z uszkodzonym słuchem. Fonogesty nie są związane z językiem migowym, daktylografią; nie służą też do wychowania słuchowego. Stosowane są tylko do uważnego słuchania wizualnego, aby dziecko mogło dokładnie odczytywać z ust słowa przy użyciu fonogestów, żeby wiedziało, co dana osoba mówi. Trzeba zauważyć, że przy samej metodzie oralnej dziecku mogą mylić się takie słowa, jak na przykład: bułka czy półka, Tomek czy domek, w lecie czy w lesie. Natomiast przy użyciu metody fonogestów możemy dziecku dokładnie pokazać wypowiadane słowa. W edukacji szkolnej można korzystać fonogestów do sprawdzianów ortograficznych (takich jak dyktando). Od początku rehabilitacji poprzez naśladowanie dzieci uczą się od rodziców lub nauczycieli układów zdań czy słów, korzystając z metody fonogestów. Po wieloletnim używaniu fonogestów dzieci prawidłowo poznają język i zdobywają duży zasób słownictwa; większy, niż dzieci niesłyszące stosujące inne metody. Uważam, że metoda fonogestów powinna być stosowana nie tylko przez rodziców słyszących, ale także przez nauczycieli czy nawet rówieśników w szkołach integracyjnych i masowych, w których znajdują się dzieci z uszkodzeniami słuchu. Ludzie słyszący mogą swobodnie przekazywać pełne informacje z wykorzystaniem fonogestów. Codzienna rozmowa ze swoimi dziećmi wspomagana fonogestami pozwala na zaspokajania ich potrzeb w zakresie rozwoju języka i mowy, a także umożliwia budowanie prawidłowych zdań według struktur gramatycznych. Stosowana metoda fonogestów w szkołach ogólnodostępnych czy w rodzinie zaspokaja potrzeby psychospołeczne czy (psycho)lingwistyczne. Sama uczęszczałam do szkoły ogólnodostępnej, było mi trudno uczyć się i poznawać nowe słowa. Dlatego uważam, że metoda wzrokowo-słuchowej percepcji mowy nie daje 4 K. Krakowiak, Szkice, s.127

10 całkowitego dostępu do języka ogólnonarodowego. Bardzo powoli i stopniowo rozwijałam swój język w porównaniu do osób stosujących metodę fonogestów. Lęków przed przekroczeniem barier językowych przez osoby słyszące nie można porównać ze strachem, jaki przeżywają osoby z wadami słuchu w kontaktach ze słyszącymi. Trudności te nie są nie do pokonania, gdy osoba niesłysząca od najwcześniejszego okresu swego życia będzie rehabilitowana i sama, bez kompleksów, będzie otwarta na zdobywanie umiejętności komunikacyjnych przez poznawanie różnych metod porozumiewania się ze słyszącymi. Wreszcie wybierze taką lub takie metody, które dadzą jej możliwość uczestniczenia w życiu rodziny, w środowisku, w miejscu pracy, a także w kulturze swego narodu. Osoby z wadami słuchu mają dzisiaj możliwość wyjścia z czterech ścian własnego domu i realizowania celów życiowych w społeczeństwie. Do uczenia się i nauczania przedmiotów w szkołach ogólnodostępnych najlepsza jest tylko metoda fonogestów. Metoda ta jest również bardzo wskazana do szybkiego uczenia się, gdy chce się osiągnąć zamierzony cel w krótkim czasie. Prawdą jest, że nie ma w chwili obecnej dokładnych badań uczniów z uszkodzeniami słuchu w szkołach ogólnodostępnych dotyczących umiejętności językowych czy swobodnego nawiązania kontaktu. W przypadku osób z wadami słuchu żadna z metod nie uczyni procesu komunikacji pełnym, poprawnym i pięknym, bo nigdy forma nie będzie zgodna z treścią. Należy jednak bez kompleksów uczyć się jak najlepiej formułować to, co chcemy wyrazić. Każdy sposób, każda metoda, która włącza osoby z wadą słuchu do społeczeństwa jest dobra i powinna być jak najwcześniej poznana i stosowana. Jeżeli będzie istniała zgodność między intencją nadawcy (osoby niesłyszącej) i odbiorcy (osoby słyszącej) możemy mówić o porozumieniu. W przypadku dziecka z uszkodzonym słuchem bez znajomości podstaw języka i elementarnej wiedzy w posługiwaniu się nim, taka sytuacja jest niemożliwa. Dziecko ogłuchłe i korzystające z aparatów słuchowych w edukacji szkolnej ogólnodostępnej nie powinno mieć problemów. Ponieważ resztki utraconego słuchu w wieku późniejszym przy odpowiedniej rehabilitacji mogą być w pełni wykorzystane i osoba taka może dobrze funkcjonować w społeczeństwie. Natomiast sytuacja dziecka z prelingwalnym uszkodzeniem słuchu nastręcza więcej problemów. Prawidłowy rozwój takiego dziecka jest uwarunkowany przez wiele różnych czynników. Trzeba zrozumieć, że szkoła ogólnodostępna nie jest w pełni przygotowana dla dziecka z poważnym uszkodzeniem słuchu. Również dla nauczycieli organizujących zajęcia bez specjalnych metod nauczania dla dziecka niesłyszącego jest to duża trudność. Tymczasem dziecko z prelingwalnym uszkodzeniem słuchu w szkole ogólnodostępnej doświadcza

11 poważnych problemów komunikacyjnych, co więcej powstaje problem psychospołeczny. Dokładniej zaznaczyć tu trzeba, że dziecko z niepełnosprawnością słuchową czuję się przemęczone i zniechęcone do nauki. Szkoła masowa ogólnodostępna nie ma prawa odmówić przyjęcia ucznia z uszkodzonym słuchem, gdy opinia zespołu orzekającego stwierdza prawidłowy rozwój umysłowy, poziom inteligencji i postanawia przyznać tej szkole dodatkowe zajęcia indywidualne. Podsumowując, przedstawiam następujący podział: szanse i korzyści a trudności i zagrożenia. Szansą i korzyścią dziecka z uszkodzonym słuchem w szkole ogólnodostępnej są między innymi: - wstępna terapia psychologiczna w celu zintegrowania i rozwijania możliwości komunikacyjnych; - wyszkolony nauczyciel poprzez kurs, warsztaty lub studia surdopedagogiczne; - nauczyciel posługujący się odpowiednią metodą dopasowaną do potrzeb dziecka z uszkodzonym słuchem w różnym stopniu; - wczesana interwencja, terapia psychologiczna i logopedyczna; - umożliwienie prawidłowego rozwoju komunikacyjnego (tzn. poprzez integrację międzyludzką dziecko jest w stanie nauczyć się porozumieć mową a nie miganiem); - otrzymanie większej pomocy w przypadku trudności w nauce ze strony głównie nauczycieli, ale i rówieśników; - ułatwienie życia w przyszłości, tzn. dziecko będzie chciało samo załatwiać pewne sprawy bez pomocy innych osób czy rodziców; - samodzielne rozwiązywanie pewnych problemów; - opanowanie słownictwa (poprzez naukę wzbogaca się zasób słownika, jeśli nauczyciel dokładnie wytłumaczył i wyjaśnił trudne terminy, pojęcia); - ogromna pomoc ze strony nauczycieli (otrzymanie gotowych notatek z objaśnieniami terminów, projektory, materiały pomocnicze pokazujące); - wzajemna pomoc i wsparcie w funkcjonowaniu w życiu szkoły; - zajęcia dydaktyczne poza szkołą (np. teatr, film, sejmik, urzędy itp.); - możliwość samodzielnego poproszenia nauczyciela lub kolegi z klasy o pomoc w rozwiązaniu zadania, o wyjaśnienie trudnych pojęć; - osiągnie pewnych sukcesów głównie w kontaktach społecznych;

12 - posiadanie przez szkołę niezbędnych pomocy dydaktycznych (np. pracowni chemicznej, biologicznej, fizycznej itp.) co ułatwia zrozumienie pewnych terminów; - możliwość kontrolowania własnych wypowiedzi w czasie rozmowy (tzn. rozmawiając z koleżanką, widzę jej mimikę i od razu wiem, czy ona mnie rozumie, a jeśli nie rozumie to szybko poprawiam się); - możliwość umieszczenia kamery i nagrywanie przykładowych doświadczeń chemicznych, fizycznych, biologicznych lub geograficznych bądź też udostępniania materiału filmowego przez nauczyciela; - swobodne porozumiewanie się ze słyszącymi rówieśnikami czy nauczycielami oraz rodzicami, co spowoduje mniejsze zaburzenie psychiczne i językowe. Natomiast zagrożeń i trudności jest o wiele więcej niż sukcesów. Przedstawiam najważniejsze z nich: - brak pomocy w uczeniu się, co uniemożliwia poznanie pełnego materiału nauczania; - brak przeszkolonych nauczycieli; - zaburzenia emocjonalne, psychiczne i społeczne w zależności od osoby z uszkodzonym słuchem różnego stopnia; - zniechęcanie do nauki z powodu braku pomocy ze strony rodziców, nauczycieli i rówieśników; - trudności w zrozumieniu treści poleceń ze strony nauczyciela; - niesprawiedliwe ocenianie, co może spowodować zaburzenia osobowości i brak wiary w siebie; - brak wolnego czasu na odpowiedni odpoczynek, spotkania z rówieśnikami itp.; - uczenie się na pamięć, co skutkuje brakiem świadomości językowej (zrozumienia treści); - długie odczytywanie z ust, co jest męczące, a poza tym nie można zrozumieć pełnych komentarzy czy nieznanych pojęć; - duże trudności w napisaniu prac domowych czy w samodzielnej nauce do sprawdzianów czy egzaminów; - obowiązek czytania lektur czy trudnych tekstów tak, aby potem samodzielnie odpowiadać na pytania dotyczące ich treści; - przepisywanie notatek dyktowanych przez nauczyciela w czasie zajęć, co uniemożliwia skupienie się na odczytywaniu z ust nauczyciela jego komentarzy do notatek; - nieprawidłowe zachowanie ze strony nauczycieli (np. szybkie mówienie, uniemożliwienie pokazania całej twarzy, chodzenie po sali lekcyjnej), co może spowodować zaburzenia osobowościowe, tzn. niechęć do współpracy;

13 - poważne zaburzenia psychiczne spowodowane zachowaniem rówieśników (np. wyśmiewanie, dokuczanie czy poniżanie lub niechęć do wszelkich kontaktów); - osamotnienie czy niechęć do włączenia się do świata osób pełnosprawnych, jeżeli środowisko szkolne czy społeczne zniechęca do współuczestnictwa, do komunikowania się z inną osobą; - trudności przy współdziałaniu/współpracy ze zbyt dużą liczbą dzieci/uczniów/ rówieśników; - niekorzystne warunki lokalowe; - zbyt duży hałas lub zbyt duża grupa ludzi w czasie przerwy międzylekcyjne, utrudniające uspokojenie się, wyciszenie; - samodzielne pilnowanie i uzupełnianie braków w zeszytach, notatkach; - brak wsparcia ze strony rodziców (np. zła sytuacja finansowa, brak czasu dla dziecka, brak pomocy w trudnych sytuacjach); - ogromny wysiłek, stres, emocje; - degresja poziomu opanowanego materiału; - zbyt mała ilość zajęć wyrównawczych z nauczycielem (2 godziny tygodniowo, a powinno być np. 2 godziny z języka polskiego z całą klasą, natomiast 3 lub 5 godzin indywidualnie tylko z nauczycielem). Najważniejsza jest świadomość potrzeb psychospołecznych i psycholingwistycznych dziecka i na podstawie takiej wiedzy, należy podjąć decyzję, do jakiej szkoły warto posłać ucznia z poważnymi uszkodzeniami słuchu. Bardzo trudna jest decyzja o posłaniu dziecka z prelingwalnym głębokim uszkodzeniem słuchu do szkoły ogólnodostępnej. Wojczuk stwierdził, że ważne jest, aby przed zapisaniem dziecka do szkoły ocenić jego rzeczywiste możliwości, a także odpowiedzieć sobie na pytanie, w jakim stopniu dana placówka będzie zaspokajać potrzeby dziecka, zapewniać mu wszechstronny rozwój oraz przygotowywać do życia w społeczności ludzi słyszących. 5 Można również zapoznać się z analizą wyników badań nad uczniami z uszkodzeniami słuchu, którą opracowała Krawiec. Są one podobne do przesłania niniejszego artykułu. Dodatkowo osoby niesłyszące powinny spotkać się z innymi osobami niesłyszącymi uczącymi się w różnych szkołach ogólnodostępnych, przynajmniej dwa razy w roku. Również nauczyciele powinni uczestniczyć w spotkaniach z nauczycielami z różnych szkół ogólnodostępnych mających uczniów niesłyszących. Ułatwiłoby im to rozwiązywanie 5 Wojczuk E., Trudności edukacyjne ucznia z uszkodzeniem słuchu w szkole ogólnodostępnej, w: Nie głos, ale sło wo Przekraczanie barier w wycho waniu osób z uszkodzeniami słuchu. pod red. K. Krakowiak i A. Dziurda -Multan; Lublin 2006, s. 352

14 problemów w pracy zawodowej i znalezienie odpowiednich form kształcenia i programów nauczania z danych przedmiotów, które stwarzają największe trudności (oprócz plastyki, muzyki, wychowania fizycznego, techniki itp.). Po napisaniu niniejszego artykułu mam nadzieję, że uświadomię osobom słyszącym, jakie są bariery i trudności dla osób niesłyszących w komunikowaniu się. Nie wszystkie da się rozwiązać. Bardzo ważna jest tu decyzja o posłaniu dziecka z uszkodzonym słuchem do szkoły ogólnodostępnej, a szczególnie dokładnie trzeba to rozważyć w przypadku dziecka z poważnymi uszkodzeniami słuchu prelingwalnymi. Dzieci, które ogłuchły, są w stanie się uporać z nauką i nadrabiać zaległości szkolne. Zdecydowanie zgadzam się ze słowami M. Krawiec, która podkreśla, że czynnikiem sprzyjającym integracji jest współpraca wszystkich osób i instytucji pracujących z dzieckiem niedosłyszacym i jego rodziną 6. Oprócz tego wpływ na zwiększenie szansy w prawidłowym rozwoju edukacyjnym oraz ogromną pomocą może mieć dofinansowane ze strony jednostek publicznych czy z budżetu państwa. Rozumiem, że niestety nie zawsze możliwa jest walka o pomoc finansową. Trzeba pamiętać o dziecku, które jako istota społeczna chce w pełni przystosować się do dużego grona osób pełnosprawnych zmysłowo. Może dobre jest rozwiązanie proponujące, żeby była tzw. adaptacja ucznia z wadą słuchu w szkole masowej na kilka miesięcy przed rozpoczęciem nauki w klasie (np. dwa razy w tygodniu z wybranym przedmiotem). Może dobre jest stworzenie sytuacji, żeby uczeń z wadą słuchu mógł sam podejmować oczywiście przy pomocy rodziców czy poradni specjalistycznej decyzję pójścia do konkretnej szkoły. Bardzo ważna jest pełne i trwałe zintegrowanie osoby niesłyszącej ze zdrowym społeczeństwem; chęć współuczestnictwa w życiu społecznym, np. studia, praca. Niestety brak podstawowej wiedzy na ten temat oraz niska kultura dużej części społeczeństwa, a przede wszystkim środowiska, w którym żyje osoba z wadą słuchu, powodują, że problemy narastają, a bariery są nadal mocne. 6 Krawiec M., Poglądy uczniów niesłyszących i niedosłyszących na temat szkoły, w: Nie głos, ale sło wo Przek raczanie barier w wychowaniu osób z uszkodzeniami słuchu. pod red. K. Krakowiak i A. Dziurda -Multan; Lublin 2006, s.225

15 Streszczenie: Autorka pisze jakie są szanse i zagrożenia dla osoby niesłyszącej w szkole ogólnodostępnej i wyjaśnia przyczyny powstawania tych problemów w szkole powszechnej. Zachęca do współuczestniczenia w życiu szkolnym niesłyszących ze słyszącymi. Nota o autorze: Anna Michalska magister pedagogiki i absolwentka Podyplomowego Studium Surdopedagogiki na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim im. Jana Pawła II w Lublinie, doktorantka p. prof. dr hab. K. Krakowiak, nauczyciel-surdopedagog Zespołu Szkół nr 42 w Zabrzu (Gimnazjum, Liceum Profilowane i Zasadnicza Szkoła Zawodowa dla Uczniów Niesłyszących i Słabosłyszących), członek Polskiego Związku Głuchych w Katowicach, wykładowca i tłumacz języka migowego, instruktorka metody fonogestów, jest osobą niesłyszącą od urodzenia, ma rodziców słyszących.