Rynek płatności detalicznych w Polsce: stan, uwarunkowania rozwoju i rola innowacji

Transkrypt

1 Rynek płatności detalicznych w Polsce: stan, uwarunkowania rozwoju i rola innowacji dr Michał Polasik Adiunkt w Katedrze Zarządzania Finansami Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Autoreferat Toruń 2016

2 2

3 Spis treści 1. Dane osobowe, posiadane tytuły i stopnie naukowe oraz zatrudnienie 5 2. Osiągnięcie naukowe Tytuł osiągnięcia naukowego Wykaz publikacji naukowych stanowiących podstawę postępowania habilitacyjnego 7 3. Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich wykorzystania Metodyka badań empirycznych Przedstawienie osiągniętych przez habilitanta wyników oraz wniosków z przeprowadzonych badań Efekty sieciowe oraz efekt skali na rynku usług płatniczych Determinanty wykorzystania metod płatności przez konsumentów Segmentacja detalicznych transakcji płatniczych i ich wykorzystanie Dostępność instrumentów płatniczych dla konsumentów i problem transakcyjnego wykluczenia finansowego Transakcje realizowane w fizycznych punktach sprzedaży Bankowość internetowa i płatności w transakcjach zdalnych Zainteresowanie innowacjami płatniczymi ze strony konsumentów Stan i uwarunkowania akceptacji płatności detalicznych przez przedsiębiorstwa Sieć akceptacji płatności detalicznych w fizycznych punktach sprzedaży Akceptowanie płatności w handlu elektronicznym Zainteresowanie przedsiębiorstw innowacjami płatniczymi opartymi o technologie mobilne i kryptowaluty Sektor bankowy jako strona podażowa łańcucha płatności Proces wdrażania innowacji płatniczych Rola usług płatniczych w strategiach banków komercyjnych i nowe podejście do wprowadzania innowacji płatniczych Integracja europejska i wpływ wybranych regulacji prawnych na rynek usług płatniczych Wyzwania dla sektora bankowego związane z rozwojem rynku usług płatniczych Efektywność czasowa metod płatności nowe podejście do badania transakcji płatniczych w fizycznych punktach sprzedaży Najważniejsze rezultaty badań Wyniki bazujące na badaniach empirycznych Nowa metoda badawcza Rozważania o charakterze teoretycznym Wykorzystanie wyników badań w praktyce gospodarczej Plany badawcze Optymalizacja procesu sprzedaży i płatności w punktach sprzedaży Koszty płatności detalicznych w Polsce Nowe formy efektów sieciowych na rynku usług płatniczych Pozostałe kierunki planowanych badań 67 3

4 8. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych Badania dotyczące bankowości elektronicznej zrealizowane w ramach rozprawy doktorskiej Badania po obronie pracy doktorskiej niewchodzące w skład cyklu publikacji stanowiącego podstawę postępowania habilitacyjnego Lista publikacji niewchodzących w skład cyklu stanowiącego podstawę postępowania habilitacyjnego Dodatek: Metodyka badań empirycznych Projekt: Innowacyjne usługi płatnicze w Polsce i na świecie 73 B1 Badanie ankietowe osób fizycznych (2007) 73 B2 Badanie ankietowe tradycyjnych podmiotów handlowo-usługowych (2008) 73 B3 Badanie ankietowe sklepów internetowych (2008) Projekt: Analiza czynników determinujących rozwój elektronicznych płatności detalicznych w Polsce 74 B4 Badanie ankietowe polskiego sektora bankowego (2011) 74 B5, B6 i B7 Płatności zbliżeniowe ( ) 75 B8 Chronometraż wideo ( ) 76 B9 i B10 Badanie ankietowe sklepów internetowych (2010 i 2012) 78 B11 Badanie ankietowe użytkowników Internetu (2010) Projekt: Modelowanie wykorzystania metod płatności detalicznych na rynku polskim 79 B12 Badanie ankietowe osób fizycznych ( ) Projekt międzynarodowy: BANKS & FUTURE B13 Badanie ankietowe banków w 15 krajach Europy (2011) Projekt zrealizowany we współpracy z Polskim Koncernem Naftowym ORLEN SA 81 B14 Chronometraż wideo (2013) Projekty zrealizowane we współpracy z agencją badawczą TNS Polska 81 B15 Badanie ankietowe podmiotów handlowo-usługowych (2013) 82 B16 Badanie ankietowe osób fizycznych (2013) Badanie o zasięgu międzynarodowym: Bitcoin acceptance and usage survey 83 B17 Badanie ankietowe akceptantów kryptowaluty bitcoin (2013) Projekt: Rozwój przez innowacje czy efekt skali? 83 B18 Badanie ankietowe polskiego sektora bankowego (2014) 84 B19 Badanie opinii ekspertów rynku usług płatniczych (2014) 84 4

5 1. Dane osobowe, posiadane tytuły i stopnie naukowe oraz zatrudnienie Imię i Nazwisko Michał Polasik Posiadane tytuły i stopnie naukowe 14 grudnia 2005 r. Stopień naukowy doktora nauk ekonomicznych w dyscyplinie ekonomia na podstawie rozprawy doktorskiej pt. Bankowość elektroniczna na polskim rynku bankowym przygotowanej pod kierunkiem prof. dra hab. Leszka Dziawgo, nadany przez Radę Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Recenzenci: dr hab. Wiesława Przybylska-Kapuścińska, prof. UE Poznań prof. dr hab. Maciej S. Wiatr 20 czerwca 2001 r. Tytuł magistra Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu studia ukończone z wynikiem bardzo dobrym, tytuł pracy magisterskiej: Bankowość internetowa, promotorem pracy był dr hab. Leszek Dziawgo, prof. UMK Informacja o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych od 1 października 2006 r. 1 października 2005r. 30 września 2006 r. Adiunkt w Katedrze Zarządzania Finansami Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Asystent w Katedrze Zarządzania Finansami Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu 5

6 6

7 2. Osiągnięcie naukowe Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.) Tytuł osiągnięcia naukowego Rynek płatności detalicznych w Polsce: stan, uwarunkowania rozwoju i rola innowacji (osiągnięcie stanowiące podstawę postępowania habilitacyjnego obejmuje cykl 22 publikacji: P1-P22) 2.2. Wykaz publikacji naukowych stanowiących podstawę postępowania habilitacyjnego [P1] [P2] [P3] [P4] M. Polasik, T.P. Wisniewski, Empirical Analysis of Internet Banking Adoption in Poland, International Journal of Bank Marketing, 2009, Vol. 27, No. 1, p DOI: / Mój udział polegał na głównym autorstwie koncepcji badań, założeń i celów, studiach literaturowych, opracowaniu opisu roli nowoczesnych technologii w bankowości detalicznej oraz rozwoju polskiego rynku na tle krajów Unii Europejskiej, współautorstwie modelu teoretycznego, opracowaniu metodyki i realizacji badania ankietowego, autorstwie kwestionariusza, współautorstwie wniosków, zaleceń menadżerskich i rozważań teoretycznych, redakcji tekstu. Mój wkład oceniam na 60%. M. Polasik, K. Maciejewski, Innowacyjne usługi płatnicze w Polsce i na świecie, Materiały i Studia NBP, 2009, nr 241. Mój udział polegał na autorstwie koncepcji badań, założeń i celów, studiach literaturowych, kierowaniu projektem badawczym Narodowego Banku Polskiego, w ramach którego zrealizowano badania ankietowe, opracowaniu metodyki badań ankietowych oraz głównym autorstwie kwestionariuszy, wkładzie w teoretyczne ujęcie innowacyjnych usług płatniczych i ich klasyfikację, udziale w opracowaniu opisów funkcjonowania poszczególnych innowacji płatniczych, interpretacji wyników empirycznych, głównym autorstwie wniosków, współredakcji tekstu. Mój wkład oceniam na 75%. M. Polasik, Analiza potencjalnych skutków stosowania surchargingu dla rynku kart płatniczych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2010, nr 124, s ISSN: M. Polasik, K. Przenajkowska, E. Starogarska, K. Maciejewski, Usage of mobile payments in point-of-sale transactions, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2011, No. 205, p ISSN: Mój udział polegał na głównym autorstwie koncepcji badań, założeń i celów, studiach literaturowych, autorstwie koncepcji ewolucji instrumentów płatniczych w transakcjach lokalnych i jej prezentacji graficznej, opracowaniu klasyfikacji elektronicznych instrumentów płatniczych dostępnych w punktach sprzedaży, opisaniu perspektyw rozwoju płatności typu NFC i ich modelu biznesowego, sformułowaniu wniosków, udziale w redakcji manuskryptu. Mój wkład oceniam na 70%. 7

8 [P5] [P6] [P7] [P8] [P9] M. Polasik, T.P. Wisniewski, G. Lightfoot, Modelling customers intentions to use contactless cards, International Journal of Banking, Accounting and Finance, 2012, Vol. 4, No. 3, p DOI: /IJBAAF Mój udział polegał na autorstwie koncepcji badań, założeń i celów, studiach literaturowych, kierowaniu projektem badawczym Narodowego Banku Polskiego, w ramach którego zrealizowano badania ankietowe, opracowaniu metodyki badania ankietowego oraz autorstwie kwestionariusza, opracowaniu opisu ewolucji i funkcjonowania kart zbliżeniowych oraz korzyści odnoszonych przez uczestników rynku, opisie polskiego rynku bankowego i rozwoju wykorzystania kart płatniczych, modyfikacji modelu akceptacji technologii, udziale w interpretacji wyników empirycznych, głównym autorstwie wniosków, redakcji tekstu. Mój wkład oceniam na 55%. M. Polasik, J. Marzec, P. Fiszeder, J. Górka, Modelowanie wykorzystania metod płatności detalicznych na rynku polskim, Materiały i Studia NBP, 2012, nr 265. Mój udział polegał na autorstwie koncepcji badania, opracowaniu jego założeń i celów oraz kierowaniu projektem, opracowaniu metodyki dla badań ankietowych, głównym autorstwie kwestionariuszy ankietowych, studiach literaturowych, opracowaniu tekstu, przygotowaniu wykresów do rozdziału drugiego, interpretacji uzyskanych wyników, opracowaniu wniosków. Mój wkład oceniam na 40%. M. Polasik, J. Kunkowski, K. Maciejewski, Efekt siecowy na rynku usług płatniczych stosowanych w handlu internetowym, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług, 2012, nr 87, s ISSN: Mój udział polegał na autorstwie koncepcji i celów badania, studiach literaturowych, analizie teoretycznej oraz statystycznej problematyki efektów sieciowych, interpretacji uzyskanych wyników, sformułowaniu wniosków, redakcji manuskryptu. Mój wkład oceniam na 75%. M. Polasik, Rozwój rynku płatności zbliżeniowych w Polsce, Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Wydziałowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, 2012, nr 105, s ISSN: K. Przenajkowska, M. Polasik, Efekty implementacji programu Jednolitego Obszaru Płatności w Euro dla polskiego sektora bankowego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług, 2012, nr 87, s ISSN: Mój udział polegał na pracy koncepcyjnej, studiach literaturowych, analizie wyników w zakresie efektu sieciowego i korzyści z wdrożenia programu SEPA, interpretacji wyników, udziale w opracowaniu wniosków, współredakcji manuskryptu. Mój wkład oceniam na 50%. [P10] M. Polasik, J. Górka, G. Wilczewski, J. Kunkowski, K. Przenajkowska, N. Tetkowska, Time efficiency of Point-of-Sale payment methods: Empirical results for cash, cards and mobile payments, Lecture Notes in Business Information Processing, Springer, Heidelberg 2013, Vol. 141, p DOI: / _19 Mój udział polegał na autorstwie szczegółowej koncepcji badań oraz założeń metodyki chronometrażu wideo dla procesu sprzedaży i płatności w fizycznych punktach sprzedaży, kierowaniu zespołem podczas eksperymentu badawczego, kierowaniu grupą 50 studentów podczas pomiarów laboratoryjnych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu, opracowaniu wyników i ich interpretacji, autorstwie części tekstu; redakcji publikacji. Mój wkład oceniam na 40%. 8

9 [P11] J. Kunkowski, M. Polasik, Aktualne trendy i kierunki rozwoju w płatnościach internetowych w Polsce, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług, 2013, nr 105, s ISSN: Mój udział polegał na pracy koncepcyjnej, udziale w przygotowaniu badań ankietowych, studiach literaturowych, opisie roli agregatorów internetowych na rynku usług płatniczych, opracowaniu analizy ścieżki rozwoju metod płatności w handlu internetowym w Polsce, udziale w interpretacji wyników i wniosków, współredakcji tekstu. Mój wkład oceniam na 50%. [P12] M. Polasik, Wykorzystanie elektronicznych kanałów dystrybucji usług bankowych w Polsce, Copernican Journal of Finance & Accounting, 2013, t. 2, nr 1, s DOI: /CJFA [P13] M. Polasik, Innowacje płatnicze stosowane w fizycznych punktach sprzedaży szansa dla obrotu bezgotówkowego w Polsce, [w:] Obrót bezgotówkowy w Polsce, red. H. Żukowska i M. Żukowski, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s ISBN: [P14] M. Polasik, K. Przenajkowska, Procesy integracyjne na europejskim rynku usług płatniczych w świetle badań epirycznych, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Ekonomiczne Problemy Usług, 2013, nr 105, s ISSN: Mój udział polegał na opracowaniu koncepcji badania, studiach literaturowych, opracowaniu wyników w zakresie rynkowych efektów wprowadzania SEPA opracowaniu wniosków, redakcji manuskryptu. Mój wkład oceniam na 70%. [P15] M. Polasik, A. Piotrowska, Transakcyjne wykluczenie finansowe w Polsce w świetle badań empirycznych, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2014, nr 330, s DOI: /pn Mój udział polegał na głównym autorstwie założeń i celów pracy, studiach literaturowych, autorstwie koncepcji badań ankietowych i kierowaniu projektem badawczym finansowanym przez Komitet Badań Ekonomicznych NBP, głównym autorstwie kwestionariuszy ankietowych, autorstwie własnych definicji wykluczenia finansowego i samowykluczenia finansowego, głównym udziale w interpretacji wyników empirycznych, opracowaniu wniosków, współredakcji manuskryptu pracy. Mój wkład oceniam na 80%. [P16] M. Polasik, Perspektywy rozwoju mobilnych płatności NFC na rynku polskim, Annales UMCS - Sectio H Oeconomia, 2014, t. XLVIII, nr 4, s DOI: /h [P17] M. Polasik, N. Kumkowska, Determinanty zainteresowania płatnościami mobilnymi ze strony polskich konsumentów, Problemy Zarządzania, 2015, t. 13, nr 3, s DOI: / Mój udział polegał na autorstwie koncepcji badań ankietowych i kierowaniu realizującym je projektem badawczym finansowanym przez Komitet Badań Ekonomicznych Narodowego Banku Polskiego, głównym autorstwie kwestionariuszy ankietowych, współautorstwie celów i hipotez badawczych pracy, współautorstwie modelu teoretycznego, udziale w estymacji modelu ekonometrycznego, udziale w interpretacji uzyskanych wyników, głównym udziale w opracowaniu wniosków, współredakcji manuskryptu pracy. Mój wkład oceniam na 50%. 9

10 [P18] M. Polasik, Stan i potencjał rozwoju sieci akceptacji kart płatniczych w Polsce, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Ekonomia, 2015, t.46, nr 1, s DOI: /AUNC_ECON [P19] M. Polasik, Potencjał rozwoju płatności mobilnych i zastosowania mpos na rynku polskim: Wyniki badań empirycznych, Problemy Zarządzania, 2015, t.13, nr 3, s DOI: / [P20] M. Polasik, A. I. Piotrowska, T.P. Wisniewski, R. Kotkowski, i G. Lightfoot, Price fluctuations and the use of Bitcoin: An empirical inquiry, International Journal of Electronic Commerce, 2015, Vol. 20, No. 1, p DOI: / Mój udział polegał na autorstwie koncepcji, założeń i celów pracy, studiach literaturowych, opracowaniu szczegółowej metodyki badania ankietowego, autorstwie definicji i współautorstwie klasyfikacji bitcoin, autorstwie koncepcji połączonego efektu sieciowego, głównym udziale w interpretacji wyników badania akceptantów, opracowaniu wniosków oraz zaleceń dla menadżerów e-commerce, współredakcji manuskryptu. Mój wkład oceniam na 50%. [P21] M. Polasik, D. Piotrowski, Payment innovations in Poland: The role of payment services in the strategies of commercial banks, Economics and Law, 2016, Vol. 15, No. 1, p DOI: /EiP Mój udział polegał na autorstwie koncepcji pracy, studiach literaturowych, autorstwie koncepcji badań ankietowych i kierowaniu grantem Warszawskiego Instytutu Bankowości, głównym autorstwie kwestionariuszy ankietowych, autorstwie definicji innowacji płatniczych, autorstwie Modelu wykorzystania transakcyjnej specyfiki usług płatniczych do realizacji celów strategicznych banku, głównym udziale w interpretacji wyników empirycznych, opracowaniu wniosków, współredakcji manuskryptu pracy. Mój wkład oceniam na 65%. [P22] M. Polasik, D. Piotrowski, Payment innovations in Poland: A new approach of the banking sector to introducing payment solutions, Economics and Law, 2016, Vol. 15, No. 1, p DOI: /EiP Mój udział polegał na autorstwie koncepcji pracy, studiach literaturowych, autorstwie koncepcji badań ankietowych i kierowaniu grantem Warszawskiego Instytutu Bankowości, głównym autorstwie kwestionariuszy ankietowych, autorstwie opisu zjawiska powszechnej innowacyjności, sformułowaniu i opisaniu nowej strategii wdrażania innowacji płatniczych tj. podejścia portfelowego, głównym udziale w interpretacji wyników empirycznych, opracowaniu wniosków, współredakcji manuskryptu pracy. Mój wkład oceniam na 75%. 10

11 3. Omówienie celu naukowego ww. prac i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich wykorzystania Głównym celem cyklu publikacji stanowiącego podstawę postępowania habilitacyjnego było kompleksowe zbadanie stanu i czynników determinujących rozwój rynku płatności detalicznych w Polsce, z uwzględnieniem uczestniczących w nim trzech najważniejszych grup podmiotów: sektora bankowego 1, konsumentów dokonujących płatności oraz przedsiębiorstw 2 handlowo-usługowych je akceptujących. Cele szczegółowe: 1) Określenie dostępności dla konsumentów poszczególnych instrumentów płatniczych oraz poznanie czynników wpływających na ich wykorzystanie, w wybranych typach transakcji. 2) Zbadanie stanu sieci akceptacji płatności detalicznych w Polsce oraz poznanie czynników wpływających na skłonność przedsiębiorstw do przyjmowania zapłaty z użyciem poszczególnych instrumentów płatniczych. 3) Poznanie strategii banków odnośnie oferowania usług płatniczych i wprowadzania na rynek innowacji płatniczych. 4) Określenie czynników determinujących zainteresowanie innowacjami płatniczymi uczestników popytowej strony rynku konsumentów i przedsiębiorstw akceptujących płatności detaliczne. 5) Zbadanie znaczenia efektu sieciowego i efektu skali dla funkcjonowania rynku płatności detalicznych, z uwzględnieniem ich oddziaływania na konsumentów, przedsiębiorstwa akceptujące płatności oraz sektor bankowy. 6) Zbadanie efektywności wybranych tradycyjnych i innowacyjnych metod płatności pod względem czasu trwania transakcji oraz ich wpływu na przebieg procesu sprzedaży w punktach handlowo-usługowych. Poniżej na schemacie 1 przedstawiłem zestawienie publikacji składających się na moje osiągnięcie stanowiące podstawę postępowania habilitacyjnego, z podziałem na grupy uczestników rynku, których dotyczyły zawarte w nich wyniki badań, przy czym część publikacji obejmowała więcej niż jedną z tych grup. 1 Pojęcie sektor bankowy jest w niniejszej rozprawie stosowane w szerokim znaczeniu, tj. obejmuje, oprócz banków, także podmioty, które w ramach strony podażowej łańcucha płatności współpracują z bankami, tj. agentów rozliczeniowych, izby rozliczeniowe oraz międzynarodowe organizacje płatnicze (np. Visa, MasterCard). 2 Pojęcie przedsiębiorstwa jest stosowane w dalszej części niniejszej rozprawy w znaczeniu zawężonym do podmiotów handlowo-usługowych, akceptujących płatności dokonywane przez konsumentów. 11

12 Schemat 1. Zestawienie publikacji składających się na osiągnięcie stanowiące podstawę postępowania habilitacyjnego (według uczestników rynku płatności detalicznych) Sektor bankowy (w szerokim znaczeniu) P3, P4, P8, P9, P12, P14, P16, P21, P22; częściowo: P5, P13 Strona podażowa Strona popytowa P2, P7, P11, P18, P19, P20; częściowo: P4, P8 P1, P2, P5, P6, P15, P17; częściowo: P3, P7, P13 Przedsiębiorstwa (Akceptanci) P10 Konsumenci (Płatnicy) 4. Metodyka badań empirycznych Dążąc do uzyskania kompleksowego ujęcia rynku płatności detalicznych w Polsce, zaplanowałem i przeprowadziłem w latach kilkanaście badań empirycznych, które były podstawą do realizacji celów postawionych w cyklu publikacji, stanowiącego podstawę postępowania habilitacyjnego. Badania obejmowały trzy najważniejsze grupy uczestników rynku płatności detalicznych, czyli: sektor bankowy, konsumentów dokonujących płatności oraz przedsiębiorstwa handlowo-usługowe, które je akceptują. W poniższej tabeli zaprezentowałem zestawienie przeprowadzonych przeze mnie badań, zawierające syntetyczną informację o rodzaju i okresie realizacji danego badania oraz objętej nim grupie podmiotów (Tabela 1). Większość badań empirycznych zrealizowałem w ramach czterech projektów badawczych, finansowanych przez: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, dwukrotnie przez Narodowy Bank Polski oraz Warszawski Instytut Bankowości. Ponadto część badań przeprowadziłem w ramach współpracy z zagranicznymi i krajowymi instytucjami oraz przedsiębiorstwami. W dalszych częściach autoreferatu stosowane będą odwołania do poszczególnych badań empirycznych z użyciem oznaczeń od B1 do B19. Natomiast w Dodatku do autoreferatu (część 9.) przedstawiłem krótki opis metodyki zastosowanej podczas realizacji tych badań. 12

13 Tabela 1. Badania empiryczne realizowane w ramach projektów badawczych oraz współpracy badawczej habilitanta Projekty badawcze i współpraca badawcza habilitanta Grupa uczestników rynku objęta badaniem Konsumenci Przedsiębiorstwa Sektor bankowy Innowacyjne usługi płatnicze w Polsce i na świecie, projekt badawczy na zlecenie Departamentu Systemu Płatniczego Narodowego Banku Polskiego; B1 - Badanie ankietowe osób fizycznych (2007). B2 - Badanie ankietowe tradycyjnych podmiotów handlowo-usługowych (2008); B3 - Badanie ankietowe sklepów internetowych (2008). Analiza czynników determinujących rozwój elektronicznych płatności detalicznych w Polsce, projekt badawczy własny Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr N N ; B8 - Chronometraż wideo ( ); B11 - Badanie ankietowe użytkowników Internetu (2010). B8 - Chronometraż wideo ( ); B9 - Badanie ankietowe sklepów internetowych (2010); B10 - Badanie ankietowe sklepów internetowych (2012). B4 - Badanie ankietowe polskiego sektora bankowego (2011); B5 - Płatności zbliżeniowe (2010); B6 - Płatności zbliżeniowe (2011); B7 - Płatności zbliżeniowe (2012). Modelowanie wykorzystania metod płatności detalicznych na rynku polskim, projekt badawczy finansowany przez Komitet Badań Ekonomicznych Narodowego Banku Polskiego; B12 - Badanie ankietowe osób fizycznych ( ). European Trend Survey Banks and Future, projekt realizowany w ramach współpracy opartej na międzynarodowej umowie podpisanej między UMK i firmą Equens SE z Holandii; B13 - Badanie ankietowe banków w 15 krajach Europy (2011). Współpraca z podmiotami gospodarczymi: Polskim Koncernem Naftowym ORLEN SA; ; oraz agencją badawczą TNS Polska; B14 - Chronometraż wideo (2013); B16 - Badanie ankietowe osób fizycznych (2013). B14 - Chronometraż wideo (2013); B15 - Badanie ankietowe podmiotów handlowo-usługowych (2013). Badanie o zasięgu międzynarodowym: Bitcoin acceptance and usage survey ; B17 - Badanie ankietowe akceptantów kryptowaluty bitcoin (2013). Rozwój przez innowacje czy efekt skali? Badanie uczestników polskiego systemu płatniczego, grant Warszawskiego Instytutu Bankowości nr WIB/2014/01; B18 - Badanie ankietowe polskiego sektora bankowego (2014); B19 - Badanie opinii ekspertów rynku usług płatniczych (2014). 13

14 5. Przedstawienie osiągniętych przez habilitanta wyników oraz wniosków z przeprowadzonych badań Na rynku usług płatniczych dochodzi do interakcji pomiędzy konsumentami, realizującymi płatności detaliczne, w ramach zakupu dóbr i usług oraz przedsiębiorstwami handlowo-usługowymi, które są akceptantami tych płatności. Jako podstawę do rozważań w cyklu moich publikacji przyjąłem typowe transakcje sprzedaży typu Przedsiębiorstwo- Konsument (ang. B2C Business-to-Customer). Z moich badań wyłączone były transakcje typu Przedsiębiorstwo-Przedsiębiorstwo (ang. B2B Business-to-Business), a transakcje typu Konsument-Konsument (ang. C2C Customer-to-Customer) były wykorzystywane jedynie jako uzupełnienie dla zaprezentowania ogółu transakcji detalicznych dokonywanych przez konsumentów. W dalszej części autoreferatu przedstawione zostały uzyskane przeze mnie wyniki poszczególnych badań oraz wyciągnięte na ich podstawie wnioski i rekomendacje. W celu ich przejrzystego zaprezentowania zostały one podzielone na pięć podrozdziałów, a ich układ zaprezentowałem poniżej (Schemat 2). Pierwszy podrozdział (5.1.) dotyczy występujących na rynku usług płatniczych efektów sieciowych i efektu skali działalności. Trzy kolejne podrozdziały uwzględniają badane grupy uczestników rynku usług płatniczych: (5.2.) konsumentów, (5.3.) przedsiębiorstwa oraz (5.4.) sektor bankowy. Natomiast piąty podrozdział (5.5.) poświęcony został badaniom efektywności czasowej metod płatności. Schemat 2. Układ prezentacji wyników i wniosków z przeprowadzonych badań 5.1. Efekty sieciowe oraz efekt skali na rynku usług płatniczych 5.2. Determinanty wykorzystania metod płatności przez konsumentów Wyniki i wnioski z przeprowadzonych badań 5.3. Stan i uwarunkowania akceptacji płatności detalicznych przez przedsiębiorstwa 5.4. Sektor bankowy jako strona podażowa łańcucha płatności 5.5. Efektywność czasowa metod płatności 5.1. Efekty sieciowe oraz efekt skali na rynku usług płatniczych Prowadzone przeze mnie badania nad rozwojem rynku usług płatniczych uwzględniały generalne oddziaływanie występujących i opisanych w teorii ekonomii zjawisk, jakimi są: efekt skali działalności oraz efekty sieciowe. Efekt skali związany jest z obniżaniem się jednostkowych kosztów świadczenia usług płatniczych, umożliwiającym uzyskanie przewagi konkurencyjnej po stronie podażowej rynku [P22]. W przypadku systemów płatności 14

15 elektronicznych, z uwagi na występowanie znacznych kosztów stałych ich utrzymania, efekt skali działalności jest stosunkowo łatwy do zaobserwowania [P9]. Natomiast efekt sieciowy występuje po stronie popytowej rynku, gdy użyteczność produktu dla klienta wzrasta wraz z ogólną liczbą klientów korzystających z tych produktów lub produktów z nim kompatybilnych. Na rynku usług płatniczych obserwowane są dwa typy efektów sieciowych: pośredni i bezpośredni [P7]. W przypadku pośredniego efektu sieciowego, korzyści z uczestnictwa w systemie nie zależą bezpośrednio od wielkości sieci (liczby użytkowników danego produktu), do której należy użytkownik, ale wynikają z udostępnienia mu produktów komplementarnych przez inną sieć podmiotów (która z kolei kieruje się w swoich decyzjach wielkością sieci, do której należy użytkownik). Jest on obserwowany na tzw. rynkach dwustronnych, do których należy rynek płatności detalicznych [P19]. Przykładem oddziaływania pośredniego efektu sieciowego jest funkcjonowanie systemu kart płatniczych i terminali EFT-POS. Dostępność terminali EFT-POS przyjmujących karty danego typu stanowi kluczową informację dla decyzji klienta o nabyciu tego typu karty. Z kolei handlowcy nie zainwestują w instalację terminali EFT-POS obsługujących karty, które nie znajdują się w portfelach ich klientów. Natomiast bezpośredni efekt sieciowy polega na wzroście wartości użytkowej danego systemu płatności wraz z liczbą jego równorzędnych uczestników [P7]. W bankowości przykładem oddziaływania tego efektu są systemy rozliczeniowe, działające w danym standardzie. W ich przypadku wartość użytkowa korzystania przez klientów z usługi płatniczej oferowanej w tym systemie, np. przelewu bankowego danego typu, zwiększa się wraz ze wzrostem liczby rachunków bankowych, na które można dokonać płatności z ich użyciem [P22]. Jednym ze skutków istnienia obu efektów sieciowych jest powstawanie i konkurowanie standardów technicznych [P7]. Współcześnie szeroko zakorzeniony jest paradygmat o kluczowej roli efektu skali oraz efektów sieciowych dla odniesienia sukcesu na rynku usług płatniczych [P22]. Występowanie wspomnianych efektów jest uznawane za jedną z głównych przyczyn powolnego rozwoju innowacji w segmencie płatności detalicznych w XX wieku (por ), ze względu na występowanie poważnych barier dla wejścia na rynek nowego rozwiązania lub systemu [P22]. Zazwyczaj w celu osiągnięcia tzw. masy krytycznej, czyli dużej liczby uczestników, konieczne jest zastosowanie zachęty o charakterze finansowym. W przypadku typowych bankowych innowacji płatniczych, np. kart zbliżeniowych czy płatności mobilnych, sektor bankowy ponosił nakłady inwestycyjne na finansowanie programów promocyjnych, w celu zachęcenia pierwszych przedsiębiorstw do rozpoczęcia ich akceptacji i zmotywowania klientów do korzystania z nich [P8, P5, P13, P16, P19, P17]. To niezwykle duże znaczenie pośredniego efektu sieciowego, w zakresie oddziaływania na popyt ze strony uczestników rynku płatności detalicznych, skłoniło mnie do uwzględnienia tego zjawiska w badaniach obejmujących, zarówno konsumentów [P5, P6, P7, P13 B1, B11, B12], jak i przedsiębiorstwa handlowo-usługowe [P2, P7, P11, P18, P20 B2, B3, B9, B10, B15, B17]. Także w moich badaniach dotyczących sektora bankowego [B5, B6, B7, B18] analizowałem strategie [P21] i działania [P8, P12, P13, P16, P17, P22] ukierunkowane na korzystne, z punktu widzenia dostawców usług płatniczych, kształtowanie tych efektów, w celu osiągnięcia masy krytycznej dla oferowanego rozwiązania. Bezpośredni efekt sieciowy oraz efekt skali poddałem badaniom w kontekście wprowadzania przez banki schematów 15

16 SEPA [P9 B4] oraz wdrażania na polskim rynku innowacji płatniczych [P19, P22 B18, B19]. Rezultaty tych badań zaprezentowałem w poszczególnych częściach autoreferatu, przedstawiając wyniki moich badań dla kolejnych obszarów problemowych. W szczególnie kompleksowy sposób zbadałem oddziaływanie pośrednich efektów sieciowych na rozwój rynku płatności w polskim handlu elektronicznym [P7, P12], uwzględniając użytkowników Internetu (szerzej w ) oraz sklepy internetowe (szerzej w ). Warto dodać, że moje badania umożliwiły zidentyfikowanie dwóch nowych zjawisk w obszarze efektów sieciowych i efektów skali na rynku usług płatniczych. Pierwszym, które udało mi się uchwycić w ramach badań empirycznych [B18], jest praktyczna realizacja w Polsce idei coopetition, czyli współpracy pomiędzy konkurującymi ze sobą bankami. Przykładem tego zjawiska jest rozwój systemu płatności mobilnych BLIK, stworzonego w ramach współpracy sześciu banków komercyjnych w 2013 r. na bazie wcześniej działającego systemu IKO banku PKO BP. Celem tej współpracy było stworzenie wspólnego krajowego standardu dla płatności mobilnych. System BLIK jest zarządzany przez spółkę Polski Standard Płatności, będącą własnością banków założycielskich, natomiast każdy z banków integruje system w ramach własnej aplikacji mobilnej oferowanej swoim klientom (jako platformy dla usług płatniczych [P12]), konkurując z pozostałymi bankami. Przeprowadzone przeze mnie badanie empiryczne [B18] wykazało, że początkowo system ten obejmował 35% wszystkich badanych banków komercyjnych, w tym 59% z grupy największych banków, w rezultacie czego większość posiadaczy kont bankowych w Polsce miała możliwość skorzystania z płatności BLIK w swoim banku. Co więcej, dalsze 35% banków deklarowało plany przyłączenia się do tego systemu [P22]. Zatem wyniki moich badań potwierdziły po raz pierwszy dla polskiego rynku że zastosowanie przez banki coopetition okazało się niezwykle skutecznym narzędziem do osiągnięcia, w bardzo krótkim czasie, pozytywnego efektu sieciowego oraz masy krytycznej użytkowników dla nowego standardu płatności [P22]. Nie przesądza to jeszcze jednak o ostatecznym sukcesie tej innowacji, ale stwarza warunki, w zakresie efektów sieciowych, niezbędne do jego osiągnięcia. Drugim z tych zjawisk są zaobserwowane przeze mnie nowe formy efektów sieciowych dla kryptowaluty bitcoin (szerzej w ), stanowiące oryginalny sposób na osiągnięcie masy krytycznej przez tę innowację [P20]. Zjawisko dualnej natury bitcoin, skutkuje występowaniem dwóch nierozerwalnie połączonych sieci potencjalnych inwestorów i potencjalnych płatników stanowiących tą samą grupę jej użytkowników [P20]. Mechanizm funkcjonowania bitcoin został tak skonstruowany, aby zachęta w postaci oczekiwanego zysku ze spekulacji na zmianie ceny jednostek wartości tej kryptowaluty przyciągnęła dużą liczbę użytkowników, którzy poprzez swoje zaangażowanie sfinansowali rozwój infrastruktury technicznej. Ponieważ użytkownicy ci uzyskali możliwość dokonywania płatności, zwiększa to użyteczność sieci bitcoin w rozumieniu teorii rynków sieciowych jako instrumentu płatniczego dla podmiotów prowadzących sprzedaż w handlu elektronicznym [P20]. Ten wyjątkowo oryginalny sposób na osiągnięcie masy krytycznej przez innowację płatniczą, bez ponoszenia nakładów finansowych ze strony instytucji ją wprowadzającej, jest warty szczególnej uwagi, jako alternatywny sposób przezwyciężenia barier wejścia na rynek usług płatniczych. Dostrzeżenie i opisanie tego zjawiska, czego dokonałem według mojej wiedzy po raz pierwszy na świecie, uznaję za jedno z moich 16

17 najważniejszych osiągnięć i jednocześnie punkt wyjścia dla nowego kierunku badań teoretycznych nad efektami sieciowymi w usługach płatniczych. Problem ten stanowi jeden z kierunków moich przyszłych badań, opisanych w ramach planów badawczych (7.3.) Determinanty wykorzystania metod płatności przez konsumentów Badania dotyczące problematyki wykorzystania metod płatności przez klientów indywidualnych zostały przedstawione w następującej kolejności. Najpierw zaprezentowałem segmentację detalicznych transakcji płatniczych, uwzględniającą zróżnicowane charakterystyki dla poszczególnych segmentów oraz ich relatywne znaczenie pod względem liczby realizowanych płatności. Z uwagi na fakt, że dokonywanie płatności bezgotówkowych uwarunkowane jest możliwością korzystania przez konsumenta z bezgotówkowego instrumentu płatniczego, zaprezentowałem moje badania dotyczące problematyki dostępności tych instrumentów. Następnie przedstawiłem wyniki moich badań dotyczące determinantów wykorzystania poszczególnych instrumentów płatniczych w fizycznych punktach sprzedaży oraz uwarunkowań ich stosowania w transakcjach internetowych. W ostatnim punkcie zaprezentowałem wyniki moich badań, odnośnie zainteresowania konsumentów innowacjami płatniczymi, zrealizowanych w oparciu o założenia modelu akceptacji technologii Segmentacja detalicznych transakcji płatniczych i ich wykorzystanie W toku moich badań dokonałem klasyfikacji ogółu realizowanych płatności detalicznych na cztery segmenty. Zostały one wyodrębnione w oparciu o silnie zróżnicowaną charakterystykę dokonywanych typowych transakcji. Segmentami tymi są: (1) płatności w fizycznych punktach sprzedaży (tzw. POS od ang. Point-Of-Sale), (2) płatności za rachunki (ang. bill payments), (3) płatności wzajemne między osobami fizycznymi (określane jako C2C od ang. Consumer-To-Consumer lub P2P od ang. Person-To-Person) oraz (4) płatności w handlu elektronicznym (ang. e-commerce). W ramach tych segmentów, opracowałem własne szacunki bazujące na unikalnych wynikach badania empirycznego [B12], dostarczając tym samym nowych danych statystycznych, które pozwoliły na zobrazowanie ogółu wykonywanych w Polsce transakcji detalicznych (Rysunek 1). Uwzględniłem w nich udziały transakcji gotówkowych i bezgotówkowych w poszczególnych segmentach rynku [P13]. W przypadku płatności w fizycznych punktach sprzedaży wymagana jest duża szybkość i wygoda obsługi transakcji, gdyż zakupy dokonywane są często pod presją czasu ze względu na tworzenie się kolejek. Tylko niewielka grupa elektronicznych instrumentów płatniczych spełnia te wysokie wymagania, a niezbędna do ich stosowania infrastruktura (np. terminali płatniczych EFT-POS) jest zazwyczaj kosztowna dla akceptantów płatności, czyli dla przedsiębiorstw handlowo-usługowych. Warto dodać, że transakcje w POS są często nieplanowane i dokonywane nieregularnie (niekiedy pod wpływem impulsu). W związku z tym efekt sieciowy szczególnie silnie oddziałuje na tego typu transakcje, gdyż klienci zwykle posiadają przy sobie tylko najbardziej popularne instrumenty płatnicze (por. 5.1.). W rezultacie na początku 2011 r. zaledwie 11% transakcji w POS było realizowanych bezgotówkowo [P13]. Natomiast płatności za rachunki w większości przypadków dokonywane są regularnie i w oparciu o podpisywaną wcześniej umowę. Dlatego płatnik może przygotować się i zaplanować realizację transakcji. W takiej sytuacji wygodne okazuje się m.in. stosowanie 17

18 bezgotówkowych rozliczeń bankowych, dzięki czemu aż 43% transakcji było w 2011 r. dokonywanych bez użycia gotówki (Rysunek 1) [P6]. W związku z tym płatności za rachunki stanowią najważniejszy przyczółek rozwoju obrotu bezgotówkowego w Polsce. Z kolei płatności wzajemne między osobami fizycznymi charakteryzują się niskim stopniem formalizacji transakcji, gdyż często stanowią one drobne pożyczki, darowizny czy wsparcie od rodziny. W pewnym stopniu mogą także dotyczyć działalności w szarej strefie [B12]. Cechy te sprawiają, że płatności wzajemne są dokonywane niemal wyłącznie z użyciem gotówki, z nieznacznym wykorzystaniem przelewów bankowych [P13]. Rysunek 1. Liczba transakcji i udział transakcji bezgotówkowych dla głównych segmentów rynku detalicznych usług płatniczych Odsetek liczby zrealizowanych transakcji płatniczych Transakcje gotówkowe Transakcje bezgotówkowe Liczba transakcji w miesiącu per capita fizyczne punkty sprzedaży 89,1% 10,9% 21,8 (76%) płatności za rachunki 57,3% 42,7% 5,3 (18%) płatności wzajemne 96,0% 4,0% 0,9 (3%) handel elektroniczny 46,7% 53,3% 0,7 (2%) 0% 20% 40% 60% 80% 100% Źródło: Opracowanie własne (praca [P13]) oparte na: Wyniki badania ankietowego [B12] na reprezentatywnej próbie polskiego społeczeństwa w wieku 15 lat i więcej, zakończonego w lutym 2011 r.; N=2974 [P6]. Potencjalnie największe korzyści ze stosowania bezgotówkowych form rozliczeń powinny występować w przypadku handlu elektronicznego. Wynika to głównie z braku konieczności fizycznego kontaktu między sprzedawcą a kupującym. Okazuje się jednak, że obawy o bezpieczeństwo transakcji internetowych oraz brak dostępu części internautów do wygodnych dla nich instrumentów płatniczych, sprawiały, że w 2011 r. aż 47% liczby transakcji w handlu elektronicznym było dokonywanych z wykorzystaniem gotówki. Następowały one zazwyczaj w ramach płatności pobraniowych za pośrednictwem kuriera dostarczających towar [P6]. Natomiast w przypadku sprzedaży w sklepach internetowych, udział gotówki w wartości transakcji w 2010 r. stanowił około 43% (łącznie płatność pobraniowa oraz osobisty odbiór towaru)[p7, B9], a w 2012 r. odpowiednio około 36% [P11, B10]. Zatem obserwowana była tendencja do ograniczania wykorzystania gotówki w handlu elektronicznym. Analizując względne znaczenie wymienionych segmentów transakcji dla gospodarki (Rysunek 1), należy zwrócić uwagę na zdecydowaną przewagę transakcji w fizycznych punktach sprzedaży, stanowiących w 2011 r. aż 76% liczby wszystkich transakcji dokonanych przez konsumentów. Znaczący był także udział płatności za rachunki (18%), natomiast pozostałe sektory miały znaczenie marginalne (płatności wzajemne 3% i handel elektroniczny 2%). Biorąc pod uwagę, że dominująca liczba transakcji miała miejsce w POS 18

19 i była w Polsce dokonywana z użyciem gotówki, wydaje się, że dla zasadniczego przyspieszenia rozwoju obrotu bezgotówkowego, najważniejszym warunkiem jest zmiana nawyków płatniczych konsumentów właśnie w tym segmencie rynku Dostępność instrumentów płatniczych dla konsumentów i problem transakcyjnego wykluczenia finansowego Zapoczątkowane przeze mnie w 2007 r. szeroko zakrojone prace badawcze w zakresie rynku usług płatniczych, poprzedziłem krytyczną analizą światowej oraz krajowej literatury. Stwierdziłem, że problematyka wykorzystania poszczególnych metod płatności przez konsumentów jest zbyt często rozważana w oderwaniu od zagadnienia tzw. ubankowienia i wykluczenia finansowego. Podczas gdy stosowanie w zasadzie wszystkich bezgotówkowych metod płatności, wymaga udziału szeroko rozumianego sektora bankowego. Przelew bankowy, polecenie zapłaty oraz karty płatnicze (w szczególności karty kredytowe i debetowe) wymagają posiadania w banku rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowego lub zawarcia umowy o kartę kredytową [P15]. Także w przypadku większości usług płatności mobilnych lub płatności internetowych, pomimo funkcjonowania niebankowych dostawców, ostatecznie zazwyczaj wymagana jest relacja z bankiem (np. związana z zasileniem przedpłaconego rachunku w systemie niebankowym) [P2]. Skłoniło mnie to do stwierdzenia, że jedynie posiadacze rachunków bankowych mogą swobodnie uczestniczyć w obrocie bezgotówkowym. Jednocześnie biorąc pod uwagę, że ¾ wszystkich transakcji było realizowanych w fizycznych punktach sprzedaży (Rysunek 1; 5.2.1), w których oprócz gotówki akceptowane na szerszą skalę były jedynie karty płatnicze [P2,P18], aby posiadać realny wybór konsument musiał być posiadaczem wydanej przez bank karty. Zatem badania nad stosowaniem przez konsumentów bezgotówkowych metod płatności powinny być prowadzone w powiązaniu z informacją o posiadaniu rachunku oszczędnościoworozliczeniowego lub karty płatniczej [P15]. W związku z powyższym, w moich badaniach obejmujących korzystanie z poszczególnych usług płatniczych przez polskich konsumentów, analizowałem poziom ubankowienia [P2, P7, P6, P12] oraz wykluczenia finansowego [P15]. Jednym z podjętych działań w tym zakresie było oszacowanie na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych odsetka osób w wieku powyżej 15 lat posiadających rachunek bankowy na poziomie: 48% (2007) [B1], 62% (2010/2011) [B2], 70% (2013) [B16]; natomiast kartę płatniczą (debetową, kredytową i przedpłaconą): 38% (2007), 44% (2010/2011), 54% (2013). Zestawienie powyższych danych świadczy o występowaniu rosnącego trendu w zakresie poziomu ubankowienia oraz zainteresowania kartami płatniczymi przez polskie społeczeństwo, chociaż wskaźniki te są zdecydowanie niższe niż w przypadku ogółu Unii Europejskiej [P15]. Przeprowadzając krytyczną analizę literatury w zakresie problematyki ubankowienia, zaproponowałem rozszerzone ujęcie problemu transakcyjnego wykluczenia finansowego w stosunku, do klasycznego podejścia do tego pojęcia prezentowanego w pionierskiej pracy A. Leyshona i N. Thrifta 3 oraz definicji Komisji Europejskiej. Polskie uwarunkowania 3 A. Leyshon, N. Thrift, Geographies of Financial Exclusion: Financial Abandonment in Britain and the United States, Transactions of the Institute of British Geographers, 1995, nr 3(20), pp

20 wymają uwzględnienia, oprócz wskazywanych w powyższych pracach przyczyn o charakterze dyskryminacyjnym, także czynników wynikających z dobrowolnej decyzji konsumentów. Zaproponowana przez mnie szeroka definicja wykluczenia finansowego brzmi: Wykluczenie finansowe oznacza stan, w którym poszczególne osoby lub grupy społeczne doświadczają braku lub ograniczenia dostępu do korzystania ze standardowych usług finansowych, bądź też nie podejmują decyzji o rozpoczęciu korzystania z takich usług, mimo ich dostępności [P15]. Bazując na tej definicji zaproponowałem autorską klasyfikację wykluczenia finansowego, dzieląc je na: (1) zewnętrzne wykluczenie finansowe, będące rezultatem dyskryminującej oferty lub warunków zewnętrznych (np. oddalenie geograficzne) oraz (2) samowykluczenie finansowe, które może wynikać z dwóch grup przyczyn: (a) decyzji konsumenta oraz (b) braku świadomości konsumenta. W związku z tym zaproponowałem także definicję samowykluczenia finansowego, które oznacza rodzaj wykluczenia finansowego będącego rezultatem podjętej przez konsumenta decyzji o niekorzystaniu z dostępnych dla niego usług finansowych lub będącego efektem braku świadomości konsumenta w zakresie istnienia i przydatności takich usług [P15]. Na podstawie powyższych rozważań teoretycznych, przeprowadziłem pogłębione badania oparte na moich wynikach empirycznych [B12]. Oszacowałem poziom ubankowienia wśród mieszkańców Polski (w wieku 15 lat i więcej) w 2011 r. na 45% (są to osoby posiadające konto bankowe i kartę płatniczą), grupę osób niewystarczająco ubankowionych (deklarujące nieposiadanie karty płatniczej) na 18% oraz grupę osób objętych tzw. transakcyjnym wykluczeniem finansowym na 37% [P15]. Wskaźniki te ujawniły duży zasięg zjawiska transakcyjnego wykluczenia finansowego w Polsce na tle krajów UE (przeciętnie zaledwie 14% osób). Uzyskane wyniki umożliwiły wyjaśnienie przyczyn transakcyjnego wykluczenia finansowego w Polsce. Deklaracje wykluczonych finansowo konsumentów wskazały, że w zdecydowanej większości były to osoby objęte tzw. samowykluczeniem, a główną przyczyną tej sytuacji był deklarowany brak potrzeby korzystania z usług bankowych. Zdecydowanie mniejsza grupa samowykluczonych deklarowała, że jest to świadomie podjęta decyzja, będąca efektem kalkulacji opłacalności, braku zaufania do banków lub preferowania pieniądza gotówkowego. Dominująca rola samowykluczenia sugeruje pewną specyfikę polskiego rynku w zakresie transakcyjnego wykluczenia finansowego, w porównaniu z typowymi uwarunkowaniami obserwowanymi na świecie. Natomiast głównymi powodami zewnętrznego transakcyjnego wykluczenia finansowego były niskie dochody oraz wiek konsumentów [P15]. Ważnym wnioskiem z moich badań jest stwierdzenie, że przewidywane wprowadzenie w ramach prawodawstwa europejskiego obowiązku oferowania przez sektor bankowy tzw. podstawowego rachunku płatniczego (dostępnego i przystępnego cenowo dla wszystkich mieszkańców UE), nie przyniesie w Polsce oczekiwanych rezultatów. Zasadniczą poprawę poziomu ubankowienia oraz aktywnego korzystania z elektronicznych instrumentów płatniczych mogłyby raczej przynieść działania edukacyjne oraz rozwiązania instytucjonalne, promujące obrót bezgotówkowy, które są już w Polsce podejmowane przez NBP [P15] Transakcje realizowane w fizycznych punktach sprzedaży Pierwsze badanie [B1] dotyczące wykorzystania przez konsumentów poszczególnych instrumentów płatniczych w fizycznych punkach sprzedaży zrealizowałem w 2007 r. [P2]. 20

21 Pozwoliło ono orientacyjnie oszacować liczbę transakcji dokonywanych przez konsumentów poszczególnymi metodami płatności: 94,5% z użyciem gotówki, 3,8% z użyciem kart debetowych i 1,7% kart kredytowych [P3]. Zidentyfikowałem także branże cechujące się największym potencjałem w zakresie możliwości znaczącego wykorzystania kart płatniczych oraz branże niemal całkowicie zdominowane przez płatności gotówkowe. Badanie to pozwoliło także na określenie źródeł pozyskiwania gotówki przez konsumentów, wskazując znaczący udział gotówkowych wypłat wynagrodzeń oraz emerytur i rent [P2]. Wykorzystując doświadczenia zdobyte podczas realizacji pierwszego badania ankietowego konsumentów [B1], przygotowałem kolejne, szeroko-zakrojone badanie ankietowe [B12], na dużej losowej próbie 2974 respondentów. Jednym z najważniejszych jego celów było pozyskanie nowej bazy danych źródłowych, dotyczącej charakterystyki niemal wszystkich typów transakcji płatniczych dokonywanych przez polskich konsumentów. Według mojej wiedzy, było to pierwsze tak obszerne badanie empiryczne w Polsce, które pozwoliło na określenie szczegółowej struktury dla pełnego zakresu wydatków społeczeństwa, z podziałem na metody płatności [P6]. Dzięki tej bazie danych udało mi się m.in. określić liczbę i wartości transakcji dokonywanych przez konsumentów: w fizycznych punktach sprzedaży, w handlu elektronicznym i w płatnościach za rachunki [P6, P13]. Najtrudniejszym do realizacji elementem projektu było pozyskanie danych na temat płatności dokonywanych w fizycznych punktach handlowo-usługowych, podzielonych na 22 branże, co udało mi się uzyskać dzięki odpowiedniemu zaprojektowaniu kwestionariusza wywiadu [B12]. W oparciu o uzyskane wyniki oszacowałem, że przy użyciu gotówki realizowano aż 89,1% wszystkich transakcji zakupu w punktach handlowo-usługowych, natomiast 10,5% liczby transakcji przy użyciu kart płatniczych, a 0,4% pozostałymi metodami. Analogiczne struktury wykorzystania metod płatności opracowałem dla pozostałych segmentów płatności detalicznych (Rysunek 1; 5.2.1). Stwierdziłem, że przeciętny polski konsument w ciągu miesiąca dokonywał 21,8 transakcji w fizycznych punktach handlowo-usługowych w tym aż 19,4 transakcji gotówką, 1,9 kartą debetową i zaledwie 0,3 kartą kredytową. Występowało zatem bardzo silne zróżnicowanie pod względem częstotliwości sięgania po gotówkę i karty płatnicze [P6]. Jako kierownik projektu Komitetu Badań Ekonomicznych NBP opracowałem koncepcję badania [B12], którego głównym celem było poznanie czynników determinujących wybór i intensywność stosowania przez polskich konsumentów gotówki oraz kart płatniczych. W ramach tej koncepcji zaproponowałem oryginalne podejście, polegające na analizie liczby zrealizowanych transakcji płatniczych z użyciem substytucyjnych instrumentów, a nie na ich strukturze (co miało miejsce we wcześniejszych badaniach zagranicznych)[p6]. Następnie, poprzez spójną z tym podejściem metodykę badania oraz konstrukcję kwestionariuszy ankietowych, zapewniłem uzyskanie unikalnych danych źródłowych, które okazały się niezbędne do realizacji tego ambitnego celu poznawczego. Należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, że w pracy [P6] zastosowano zaawansowany dwuwymiarowy model Poissona dla danych licznikowych, opracowany przez dr hab. Jerzego Marca. Uzyskane w pracy [P6] wyniki dostarczyły szeregu wniosków praktycznych. Wykazały między innymi, że charakterystyki demograficzne pozwalają zróżnicować społeczeństwo polskie na grupy o znacząco odmiennym profilu wykorzystania gotówki i karty debetowej. Generalnie, więcej transakcji gotówką dokonują osoby zamieszkałe na wsi, osoby starsze, 21