Analiza bezpieczeństwa ruchu drogowego w kontekście założeń Białej Księgi -Planu utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu

Transkrypt

1 MIŁASZEWICZ Barbara 1 RUT Joanna 2 Analiza bezpieczeństwa ruchu drogowego w kontekście założeń Białej Księgi -Planu utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu WSTĘP Bezpieczeństwo jest w transporcie kwestią priorytetową, szczególnie ważne znaczenie ma transporcie drogowym, bowiem udział transportu drogowego w transporcie obejmującym jego różne gałęzie jest od lat największy. Pomimo szeroko zakrojonych działań na rzecz poprawy bezpieczeństwa transportu drogowego, takich jak między innymi poprawa infrastruktury drogowej, rozwiązania techniczne w samych pojazdach zwiększające poziom bezpieczeństwa ich eksploatacji, edukacja, prewencja, to właśnie w wypadkach drogowych wciąż ginie najwięcej osób. Wśród przyczyn wypadków drogowych w Polsce najważniejszą rolę wciąż pełni zły stan infrastruktury drogowej; drogi krajowe w większości są drogami jednojezdniowymi, dwukierunkowymi nie oddzielonymi np. pasami zieleni, stąd konieczność mijania pojazdów stwarza ryzyko wystąpienia najgroźniejszych wypadków. Raport NIK-u na temat stanu bezpieczeństwa ruchu drogowego podaje najważniejsze przyczyny wypadków drogowych w Polsce, przedstawiono je na rysunku 1. Rys. 1 Przyczyny złego stanu bezpieczeństwa drogowego w Polsce Źródło:[4] Niezadowalający poziomu bezpieczeństwa ruchu drogowego w kraju pociąga za sobą również negatywne skutki finansowe. Oszacowano, że średnio na jednego obywatela Polski w 2012 roku przypadł koszt 1000 złotych w związku z usuwaniem skutków wypadków i kolizji drogowych [3]. Problem bezpieczeństwa ruchu drogowego został poruszony przy formułowaniu strategii rozwoju transportu państw członkowskich Unii Europejskiej. Opracowana przez Komisję Europejską Biała Księga - Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu zakłada przygotowanie europejskiego obszaru transportu na przyszłość. Zwraca uwagę, że decyzje podjęte dziś, mogą przyczynić się do ambitnych zmian dopiero za lat. Księga wytycza dziesięć celów na rzecz utworzenia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu. 1 b.milaszewicz@po.opole.pl, Politechnika Opolska,Wydział Inżynierii Produkcji i Logistyki 2 j.rut@po.opole.pl, Politechnika Opolska,Wydział Inżynierii Produkcji i Logistyki 1106

2 Jednym z celów strategicznych jest dążenie do zmniejszenia o połowę liczby ofiar wypadków drogowych w okresie oraz osiągnięcie prawie zerowej liczby ofiar śmiertelnych w transporcie drogowym do roku Dodatkowym celem jest zagwarantowanie, aby UE była światowym liderem w zakresie bezpieczeństwa i ochrony w odniesieniu do wszystkich rodzajów transportu. W artykule podjęto próbę analizy danych ilościowych w zakresie bezpieczeństwa ruchu drogowego krajów Unii Europejskiej ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Przeprowadzona analiza pozwoliła sformułować wnioski na temat stanu istniejącego oraz prognozowanego. 1. BEZPIECZEŃSTWO RUCHU DROGOWEGO W UNII EUROPEJSKIEJ ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SYTUACJI W POLSCE Polska należy do krajów, w których w wyniku wypadków drogowych ginie najwięcej osób. Rocznie to prawie 4000 osób. Na rysunku 2 przedstawiono wykres ilustrujący dane statystyczne dotyczące liczby śmiertelnych ofiar wypadków drogowych w wybranych krajach Unii Europejskiej w roku Rys. 2 Liczba śmiertelnych ofiar wypadków drogowych w krajach Unii Europejskiej w 2010 roku Źródło: Eurostat Oczywiście liczba wypadków i ich ofiar śmiertelnych jest większa w krajach o większej liczbie ludności. Aby zobrazować, w jaki sposób poszczególne kraje radzą sobie z zapewnieniem bezpieczeństwa ruchu drogowego, na wykresie na rysunku 3 przedstawiono liczbę ofiar wypadków drogowych w przeliczeniu na 100 tysięcy mieszkańców. Analiza danych statystycznych pozwala stwierdzić, że do krajów o najniższej liczbie ofiar śmiertelnych wypadków drogowych w przeliczeniu na 100 tysięcy mieszkańców należą Wielka Brytania, Szwecja i Holandia. W czołówce krajów o najwyższym poziomie bezpieczeństwa ruchu drogowego w 2010 roku znalazły się także Islandia i Malta, jednakże całkowite liczby ofiar w tych krajach są tak małe, że nawet niewielkie zmiany liczby ofiar z jednego roku na drugi mogą plasować je na skrajnie różnych pozycjach w tym rankingu nie oddając właściwie poziomu bezpieczeństwa ruchu drogowego. Najgorsza sytuacja ma miejsce w krajach takich jak Łotwa, Polska, Rumunia oraz Grecja. W tych krajach w wyniku wypadków drogowych zginęło w 2010 roku około 10 osób na każde 100 tysięcy mieszkańców. 1107

3 Z kolei na rysunku 4 przedstawiono wyrażone procentowo zmiany liczby ofiar śmiertelnych wypadków drogowych z pierwszej dekady tego wieku a także z dwóch kolejnych lat drugiej dekady, dla której, przypomnijmy, wyznaczono strategiczny cel ograniczenia liczby ofiar wypadków drogowych o połowę. Analizując przedstawione dane łatwo zauważyć, że na przestrzeni lat liczba śmiertelnych ofiar wypadków drogowych zmalała w Unii Europejskiej o 43%, natomiast w Polsce o 29%, plasując kraj znacznie poniżej średniej. Średnio w UE, liczba osób, które zginęły na drogach w 2012 roku spadła o 9% w stosunku do roku Natomiast według wstępnych jeszcze danych, liczba ofiar śmiertelnych wypadków drogowych zmniejszyła się w 2013 roku o 8% w porównaniu z rokiem 2012, a w sumie od roku 2010 zanotowano już 18% spadek liczby ofiar. Do krajów, które od początku tego stulecia w największym stopniu poprawiły poziom bezpieczeństwa ruchu drogowego, którego odzwierciedleniem jest największy spadek liczby ofiar śmiertelnych należą Dania, Hiszpania, Łotwa, Irlandia a także Słowacja. Rys. 3 Liczba ofiar śmiertelnych wypadków drogowych w przeliczeniu na 100 tysięcy mieszkańców w 2010 r. Źródło: Eurostat Rys. 4 Procentowa zmiana liczby śmiertelnych ofiar wypadków drogowych w przeliczeniu na milion mieszkańców w krajach UE 1108

4 Źródło: Eurostat Na rysunku 5 zobrazowano dane statystyczne dotyczące ilości wypadków w Polsce, a także liczby osób, które w wyniku tych wypadków poniosły śmierć, w latach Analizując wykres łatwo zauważyć tendencję spadkową zarówno jeśli chodzi o liczbę wypadków jak i ofiar śmiertelnych. W pierwszej dekadzie tego wieku odnotowano ograniczenie liczby ofiar wypadków o blisko 4,4% rocznie. Natomiast w ostatnich latach, branych pod uwagę w celach strategicznych wspomnianej już białej księgi transportu, odnotowano w 2011 roku w stosunku do roku 2010 około 7% wzrost liczby ofiar wypadków w Polsce, a w kolejnych latach 2012 i 2013, odpowiednio 15% i 6% spadek liczby ofiar w stosunku do roku poprzedniego. Wynik ten na tle innych krajów Unii Europejskiej wypada jednak poniżej średniej. Nie bez znaczenia dla warunków bezpieczeństwa ruchu drogowego pozostaje fakt, że w badanym okresie w Polsce znacznie wzrosła liczba uczestników ruchu drogowego. Zatem, aby lepiej zobrazować postęp w poziomie bezpieczeństwa ruchu drogowego, uniezależniając na rysunku 6 przedstawiono liczbę wypadków drogowych w przeliczeniu na 10 tysięcy zarejestrowanych pojazdów samochodowych i ciągników. W tym ujęciu, w okresie 10 lat ( ), liczba ofiar śmiertelnych zmalała o blisko 54%. W kolejnych latach należy jednak spodziewać się dalszego wzrostu liczby zarejestrowanych pojazdów, dlatego aby osiągnąć 50% spadek liczby ofiar wypadków drogowych w ciągu roku należy zintensyfikować działania na rzecz poprawy bezpieczeństwa. Rys. 5 Wypadki drogowe w Polsce w latach Źródło: Komenda Główna Policji, Raporty roczne- wypadki drogowe 1109

5 Rys. 6 Wypadki drogowe w Polsce w latach Źródło: Komenda Główna Policji, Raporty roczne- wypadki drogowe 2. BEZPIECZEŃSTWO RUCHU DROGOWEGO W POLSCE WYBRANE ASPEKTY Analiza raportów Policji dotyczących wypadków drogowych jednoznacznie wskazuje, że większość wypadków drogowych wynika z nieprawidłowości w zachowaniu uczestników ruchu drogowego. Strukturę procentową sprawstwa wypadków przedstawiono na rysunku 7. Rys. 7 Sprawstwo wypadków drogowych w latach Źródło: Komenda Główna Policji, Raporty roczne- wypadki drogowe Jak łatwo zauważyć, zdecydowana większość wypadków wynika z winy kierujących a w dodatku w ostatnich latach zanotowano wzrost tego udziału. 1110

6 Głównymi przyczynami wypadków są w kolejności: niedostosowanie prędkości do warunków ruchu, nieprzestrzeganie pierwszeństwa przejazdu, nieprawidłowe zachowanie wobec pieszego (nieprawidłowe przejeżdżanie przejść dla pieszych oraz nie ustąpienie pierwszeństwa pieszemu). Warto przyjrzeć się także strukturze wiekowej sprawców wypadków. W tym celu podzielono populację na grupy wiekowe (0-6, 7-14, 15-17, 18-24, 25-39, 40-59, 60+ lat). Dysponując bazą zawierającą informacje na temat wieku sprawców wypadków oraz populacją poszczególnych grup wiekowych obliczono wskaźniki liczby wypadków na populacji wyróżnionych przedziałów wieku. Rys. 8 Sprawcy wypadków drogowych w Polsce wg grup wiekowych Źródło: Opracowanie własne na podstawie [8],[9], [10], [11], [12] Uwagę zwraca fakt, że w tym ujęciu najczęściej sprawcami wypadków są osoby z grupy wiekowej lata, są to osoby o krótkim stażu za kierownicą, po niezbyt długim okresie od momentu zdania egzaminu na prawo jazdy. Biorąc pod uwagę główne przyczyny wypadków, którymi są łamanie podstawowych przepisów drogowych, można wnioskować, że szkolenia i egzaminowanie przyszłych kierowców nie przygotowują ich w wystarczającym stopniu do bezpiecznego udziału w ruchu drogowym. Również wg raportu NIKu, to nieprawidłowości w szkoleniu i dokształcaniu kierowców stanowią istotną przyczynę złego stanu bezpieczeństwa na polskich drogach [4]. Inną kwestią są same kursy prawa jazdy, które w krajach o wyższym poziomie bezpieczeństwa ruchu drogowego mają inny charakter. Przykładowo w Danii kandydaci na kierowców przechodzą siedmiogodzinny kurs pierwszej pomocy, na naukę teorii przewidziano 28 godzin, natomiast praktyka oprócz jazdy w ruchu miejskim obejmuje trening na torze poślizgowym, obejmujący wyczuwanie punktu utraty przyczepności, obieranie właściwego toru jazdy, poruszanie się z dużą prędkością, hamowanie w śliskich warunkach, wyprowadzanie auta z poślizgu, kontrolowanie pojazdu po przejeździe przez szczyt wzniesienia. Na egzaminie praktycznym nie można popełnić ani jednego błędu. Natomiast w Finlandii oprócz dobrze zorganizowanego szkolenia obejmującego również trening na płycie poślizgowej, wydłużono także okres starania się o prawo jazdy. Po zdanych egzaminach kandydat otrzymuje jedynie czasowe prawo jazdy, które zamienia się na właściwe (15 lat) po okresie próbnym 2 lat. W Norwegii konieczny jest także kilkugodzinny trening jazdy po zmroku i zwraca się dużą uwagę na naukę jazdy w sposób defensywny a także na dbanie o utrzymanie właściwego stanu technicznego pojazdu. Cechą charakterystyczną kursów prawa jazdy w krajach skandynawskich jest ich wysoka cena, trudne egzaminy, trening praktyczny uwzględniający jazdę na płycie poślizgowej a także wydawanie czasowego prawa jazdy na okres próby. Konfrontując kursy skandynawskie z polskimi, można zauważyć, że brakuje nam praktycznego treningu udzielania 1111

7 pierwszej pomocy a także z całą pewnością nauki jazdy na śliskiej nawierzchni. Biorąc pod uwagę dane statystyczne przedstawione na rysunku 8, wydaje się także, że wydawanie prawa jazdy po okresie próby mogłoby ograniczyć niebezpieczne zachowania młodych, niedoświadczonych kierowców. Cechą charakterystyczną zwłaszcza najmłodszej grupy wiekowej kierowców jest bowiem skłonność do brawury, co bezpośrednio przekłada się na bezpieczeństwo. Zważywszy na kulturę jazdy w Polsce, wydaje się, że rozwiązaniem mogącym realnie wpłynąć na zminimalizowanie niebezpiecznych zachowań kierowców na drodze jest radykalne podniesienie stawek mandatów, szczególnie za rażące wykroczenia drogowe. Obecnie, stawki te są jednymi z najniższych w Europie. Zestawienie porównawcze stawek grzywien obowiązujących za przekroczenie dopuszczalnej prędkości w Polsce, Słowacji oraz Niemczech przedstawiono w tabeli 1. Za przekroczenie prędkości, jednej z głównych przyczyn wypadków drogowych, w Polsce obowiązuje mandat w wysokości od zł, przy czym nie ma znaczenia, czy prędkość została przekroczona w terenie zabudowanym czy też poza nim. Warto czerpać z doświadczeń innych krajów, np. Słowacji, która w ostatnim czasie znacznie poprawiła stan bezpieczeństwa ruchu drogowego. Ten pozytywny wynik można wiązać z faktem, że kary pieniężne za wykroczenia drogowe są o wiele bardziej dotkliwe niż w Polsce. Mandaty za przekroczenie prędkości kształtują się w przedziale od 84 do około 2730 zł. Należy zauważyć, że o ile zarobki Niemców znacznie przewyższają płace w Polsce, o tyle już poziom zarobków w Polaków i Słowaków jest zbliżony. Tabela 1 Zestawienie stawek grzywien za przekroczenie dopuszczalnych prędkości w wybranych krajach Przekroczenie dopuszczalnej prędkości [km/h] Polska Słowacja Niemcy Teren Teren Teren zabudowany Teren zabudowany niezabudowany niezabudowany [EUR] [EUR] [EUR] [EUR] o 6 10 do o o o o o o o o o o [EUR] o o o 71 i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie [2], [3], [7] Wśród ważnych przyczyn wypadków drogowych wymienia się także zły stan techniczny pojazdów. Analiza raportów Policji dotyczących wypadków w Polsce wskazuje, że w ostatnich latach liczba wypadków spowodowanych złym stanem technicznym pojazdów systematycznie spada, w 2013 roku zanotowano spadek o ponad 60% w stosunku do roku Najczęstszą przyczyną tego typu wypadków były kolejno braki w oświetleniu, ogumieniu, układu hamulcowego oraz kierowniczego, co zostało przedstawione w postaci wykresu na rysunku

8 Rys. 9 struktura wypadków spowodowanych złym stanem technicznym pojazdów Źródło: opracowanie własne na podstawie: [8], [9], [10], [11], [12]. 3. DZIAŁANIA NA RZECZ POPRAWY BEZPIECZEŃSTWA RUCHU DROGOWEGO PERSPEKTYWY POPRAWY STANU ISTNIEJĄCEGO Odnotowany postęp w zapewnieniu bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce ma swoje podłoże w szeroko zakrojonych działaniach na rzecz poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego. Wśród nich wyróżnić programy takie jak Gambit 2000, Gambit 2005, czy Narodowy Program Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego [6]. W programie tym szczególną uwagę zwrócono na rozwinięcie kilku aspektów poprawy bezpieczeństwa: bezpieczny człowiek, bezpieczna droga, bezpieczna prędkość, bezpieczny pojazd, ratownictwo medyczne i opieka powypadkowa, system zarządzania bezpieczeństwem ruchu drogowego. Z dniem 27 marca 2014 został przyjęty przez Krajową Radę Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego Program Realizacyjny na lata do Narodowego Programu Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego. W Programie Realizacyjnym sformułowano zestaw zadań realizujących priorytety i kierunki określone w Narodowym Programie BRD 2020, ponadto określono ramy czasowe wykonania poszczególnych zadań, a także liderów odpowiedzialnych za ich wdrożenie oraz wyznaczono zestaw wskaźników pokazujących stopień realizacji zadania oraz wpływ na bezpieczeństwo ruchu drogowego. Na najbliższe lata ( ) priorytetowymi obszarami są: zarządzanie prędkością z uwagi na fakt, że prędkość niedostosowana do warunków ruchu w ostatnich latach stanowiła najczęstszą przyczynę wypadków drogowych ze skutkiem śmiertelnym, ochrona pieszych z uwagi na fakt, że w latach ubiegłych piesi stanowili średnio ok. 1/3 śmiertelnych ofiar wypadków drogowych. Realizacja przestawionych w programie celów i postulatów może przyczynić się do osiągnięcia założonego celu głównego, którym jest nie więcej niż 2000 ofiar śmiertelnych wypadków drogowych w 2020 roku. 1113

9 4. WNIOSKI Przedstawione w artykule wybrane dane ilościowe odzwierciedlają stan bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce. Analiza tych danych pozwala stwierdzić, że stan ten poprawia się, niemniej jednak wciąż jest wysoce niezadowalający i plasuje kraj pod tym względem na ostatnich pozycjach wśród Krajów Członkowskich Unii Europejskiej. Nadal bowiem w przeliczeniu na milion mieszkańców na drogach w Polsce rocznie ginie 110 osób, podczas gdy średnia w Unii Europejskiej wynosi 60 osób, przy czym w niektórych krajach takich jak: Wielka Brytania, Szwecja, czy Holandia udało się zredukować ten wskaźnik do około 30 osób. W Polsce jedną z najważniejszych przyczyn wypadków drogowych jest niedostosowanie prędkości do warunków panujących na drodze, świadczy to brawurze polskich kierowców i małej świadomości skutków nadmiernej prędkości. Wydaje się, że czerpiąc wzorzec ze Słowacji, jednym z najsilniejszych bodźców prowadzących do pozytywnych zmian zachowań polskich kierowców byłby bodziec finansowy, związany z radykalną podwyżką mandatów karnych za wykroczenia drogowe. Również system szkolenia przyszłych kierowców powinien przejść pewną reformę, aby trening praktyczny uwzględniał trening jazdy po śliskiej nawierzchni, a także praktyczne zajęcia z udzielenia pierwszej pomocy. Dodatkowo pierwsze prawo jazdy mogłoby być wydawane na okres próby, aby ograniczyć brawurowe zachowania młodych kierowców. Ograniczenie liczby ofiar śmiertelnych wypadków drogowych o połowę w 2020 roku w stosunku do roku 2010 zarówno w Polsce jak i w całej Unii Europejskiej jest zadaniem ambitnym, jednak wydaje się, że sukcesywna realizacja działań określonych w dedykowanych programach poprawy bezpieczeństwa ruchu drogowego zarówno na szczeblach globalnych jak i lokalnych przybliża do osiągnięcia postanowionego celu. Streszczenie Artykuł podejmuje problem analizy bezpieczeństwa ruchu drogowego w kontekście założeń Białej Księgi - Planu utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu. Jednym z najważniejszych celów jest ograniczenie liczby śmiertelnych ofiar wypadków drogowych o połowę do roku W artykule skupiono się na analizie danych ilościowych dotyczących zmian liczby ofiar śmiertelnych w Unii Europejskiej na przestrzeni ostanich lat ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji w Polsce. Wskazano na główne przyczyny wypadków drogowych a także działania zmierzające do poprawy stanu istniejącego. Analysis of road safety in the context of the objectives of the White Paper Roadmap to a single European Transport Area Abstract Article addresses the problem of analysis of road safety in the context of the objectives of the White Paper - Roadmap to a single European Transport Area. One of the main objectives is to reduce the number of road deaths on Europe's roads by half by the year The article focuses on the analysis of quantitative data of changes in the number of fatalities in UE in the last years with special allowing of situation in Poland. The main causes of road accidents as well as activities to improve the existing situation were identified. 5. BIBLIOGRAFIA 1. Biała Księga - Plan utworzenia jednolitego europejskiego obszaru transportu dążenie do osiągnięcia konkurencyjnego i zasobooszczędnego systemu transportu Informacja o wynikach kontroli bezpieczeństwa ruchu drogowego w Polsce (synteza ustaleń i wnioski), Najwyższa Izba Kontroli, Departament Komunikacji i Systemów Transportowych, nr ewid.: 5/2011/P/10/061/KKT, dokument dostępny na stronie 1114

10 stan na dzień Jaździk Osmólska., Metoda oraz wycena kosztów wypadków i kolizji drogowych na koniec 2012 roku z wyodrębnieniem średnich kosztów społeczno-ekonomicznych zdarzeń drogowych na sieci TEN-T, Instytut Badawczy Dróg i Mostów, Zakład Ekonomiki, Warszawa Narodowy Program Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego , Krajowa Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego, dokument dostępny na stronie stan na dzień Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2011 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie wysokości grzywien nakładanych w drodze mandatów karnych za wybrane rodzaje wykroczeń 8. Wypadki drogowe w Polsce w 2009 roku, Komenda Główna Policji, Biuro Ruchu Drogowego, Zespół Profilaktyki i Analiz, Warszawa Wypadki drogowe w Polsce w 2010 roku, Komenda Główna Policji, Biuro Ruchu Drogowego, Zespół Profilaktyki i Analiz, Warszawa Wypadki drogowe w Polsce w 2011 roku, Komenda Główna Policji, Biuro Ruchu Drogowego, Zespół Profilaktyki i Analiz, Warszawa Wypadki drogowe w Polsce w 2012 roku, Komenda Główna Policji, Biuro Ruchu Drogowego, Zespół Profilaktyki i Analiz, Warszawa Wypadki drogowe w Polsce w 2013 roku, Komenda Główna Policji, Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego, Wydział Ruchu Drogowego, Warszawa