Eurydice Brief. Wczesna edukacja i opieka Edukacja i szkolenia

Transkrypt

1 Eurydice Brief Wczesna edukacja i opieka 2014 Edukacja i szkolenia

2

3 Eurydice Brief Wczesna edukacja i opieka 2014 Niniejsze streszczenie przedstawia w zwięzły sposób główne zagadnienia omówione w raporcie pt. Kluczowe dane dotyczące wczesnej edukacji i opieki w Europie opublikowanym przez Eurydice we współpracy z Eurostatem w czerwcu 2014 r. Raport został opracowany wspólnie z przedstawicielami tematycznej grupy roboczej ds. wczesnej edukacji i opieki działającej pod auspicjami Komisji Europejskiej. W październiku 2014 r. grupa robocza opublikowała raport zatytułowany Proposal for key principles of a quality framework for early childhood education and care. Wspólny temat publikacji oznacza, że te dwa aktualne raporty uzupełniają się nawzajem i przedstawiają czytelnikom wyczerpujące informacje na temat tego istotnego obszaru polityki. Autorzy ze strony EACEA: Motiejunaite Akvile (redaktor prowadzący) Delhaxhe Arlette Balcon Marie-Pascale Borodankova Olga Opracowanie graficzne i ilustracje: Virginia Giovannelli

4 Niniejsze opracowanie zostało po raz pierwszy opublikowane w języku angielskim w 2014 roku (tytuł oryginału Eurydice Policy Brief, Early Childhood Education and Care) przez EACEA, A7 Eurydice Avenue du Bourget 1 (BOU2) B-1140 Brussels ISBN dla polskiej wersji językowej (wersja papierowa); (pdf) doi: dla polskiej wersji językowej / (wersja papierowa); / (pdf) Education, Audiovisual and Culture Executive Agency, Części niniejszej publikacji mogą być powielane jedynie do celów niekomercyjnych, pod warunkiem, że fragment tekstu jest poprzedzony odniesieniem do sieci Eurydice, po którym widnieje data publikacji dokumentu. Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji Warszawa ul. Mokotowska 43 Warszawa 2015 ISBN (PDF) Tłumaczenie publikacji sfinansowano ze środków Komisji Europejskiej.

5 Znaczenie wczesnej edukacji i opieki Uczestnictwo we wczesnej edukacji i opiece ma bardziej pozytywny wpływ na wyniki w czytaniu dzieci z defaworyzowanych środowisk niż ma to miejsce w przypadku ich rówieśników pochodzących z lepiej sytuowanych rodzin. W czasach niespotykanych wcześniej wyzwań ekonomicznych i społecznych, podstawowe znaczenie ma zapewnienie wszystkim dzieciom dobrego startu w życiu poprzez organizację wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki. Rozległe korzyści, jakie przynosi wysokiej jakości wczesna edukacja i opieka są ogólnie znane i obejmują zarówno zyski ekonomiczne dla całego społeczeństwa, jak i lepsze wyniki w nauce indywidualnych uczniów. Wyniki międzynarodowych badań umiejętności (PISA (OECD) i PIRLS (IEA)) pokazują, że dzieci i nastolatki, które uczestniczyły we wczesnej edukacji i opiece mają większe osiągnięcia w czytaniu i matematyce. Badania naukowe pokazują również, że zapewnienie wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki może przyczynić się do obniżenia przyszłych wydatków publicznych na opiekę społeczną, ochronę zdrowia i wymiar sprawiedliwości. Dzięki zagwarantowaniu solidnych podstaw dla skutecznego uczenia się przez całe życie, wysokiej jakości wczesna edukacja i opieka zapewnia wiele korzyści dzieciom, szczególnie tym pochodzącym ze środowisk defaworyzowanych. Dlatego wczesna edukacja i opieka stanowi podwaliny dla budowy lepszych i bardziej sprawiedliwych systemów edukacji. W ramach wspierania polityki opartej na badaniach Eurydice, we współpracy z Eurostatem, opublikowała raport zatytułowany Kluczowe dane dotyczące wczesnej edukacji i opieki w Europie Raport dotyczy 32 krajów europejskich, w tym wszystkich państw członkowskich UE, z wyjątkiem Holandii, oraz Szwajcarii, Islandii, Liechtensteinu, Norwegii i Turcji. Rokiem odniesienia dla wszystkich danych pochodzących z poszczególnych krajów jest rok 2012/13. Wyzwania, przed jakimi stoimy: zapewnienie dostępu do i podniesienie jakości wczesnej edukacji i opieki. Definicja wczesnej edukacji i opieki (WEiO) Opieka na dziećmi od urodzenia do szkoły podstawowej, która jest uregulowana prawnie na poziomie krajowym, tzn. jest zgodna z odpowiednimi zasadami, minimalnymi wymogami i/lub poddawana procedurom akredytacji Obejmuje ona: sektor publiczny, prywatny i wolontariat; usługi zinstytucjonalizowane i świadczone w domu (dostawców usług). W niniejszym streszczeniu przedstawiono przegląd najważniejszych wyników analiz poświęconych wczesnej edukacji i opiece opisanych w raporcie. Skoncentrowano się tu na największych wyzwaniach, na jakie bezpośredni wpływ mogą mieć twórcy polityki edukacyjnej (patrz Rysunek 1). Krótkie opisy przypadków zapewniają wgląd w to, jak poszczególne kraje w Europie radzą sobie z tymi wyzwaniami. 3

6 Rysunek 1: Główne aspekty wczesnej edukacji i opieki z punktu widzenia twórców polityki Obszary WEiO, na które twórcy polityki mogą mieć bezpośredni wpływ Dostęp Gwarancja miejsca Ustawowe prawo Obowiązkowe uczestnictwo Finansowanie Usługi dofinansowane/ nieodpłatne, dotacje celowe Zarządzanie Koordynacja polityki Monitoring & ewaluacja Akredytacja Ewaluacja zewnętrzna Personel Kształcenie DZ Obciążenie pracą Nauczanie i uczenie się (wytyczne edukacyjne) Treści uczenia się Celowe wsparcie uczenia się Jakość Największe korzyści dla wszystkich dzieci Bezpieczne i stymulujące środowisko Wspierający i motywujący personel Możliwości intensywnych interakcji werbalnych i społecznych Odpowiednie doświadczenia promujące rozwój poznawczy i fizyczny dzieci DZ: doskonalenie zawodowe Jakie są główne wyzwania dla systemów wczesnej edukacji i opieki? Dostęp i jakość to dwa główne zagadnienia wczesnej edukacji i opieki, przed jakimi stają tworzący politykę edukacyjną w krajach Europy. Najlepiej byłoby rozwiązywać oba te problemy jednocześnie. Zapewnianie dostępu dla wszystkich dzieci bez zapewniania jakości może nie przynieść zamierzonych korzyści. Podobnie zapewnianie wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki bez zapewniania wystarczającej liczby miejsc może nie być możliwym do zaakceptowania rozwiązaniem w przypadku, gdy nadrzędnym celem jest zapewnianie sprawiedliwych i skutecznych systemów edukacji. W niniejszym streszczeniu omówiono sposoby, dzięki którym twórcy polityki mogą wprowadzać zmiany i przedstawiono odpowiedzi na dwa główne pytania dotyczące dostępu: w jaki sposób można zagwarantować miejsca? i na jakim poziomie opłaty za wczesną edukację i opiekę są przystępne? Kwestie te nadal stanowią priorytety polityki edukacyjnej w wielu krajach europejskich. Omówiono dwa główne podejścia do zapewniania dostępu oraz pokazano różne poziomy zaangażowania publicznego w zapewnianie dostępności miejsc i przystępności opłat za wczesną edukację i opiekę. Tworzący politykę mogą wprowadzić zmiany poprzez zapewnienie miejsc i przystępnych opłat. 4

7 Dostęp do wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki jest korzystny dla wszystkich dzieci. Podniesienie jakości wczesnej edukacji i opieki wymaga zmian w wielu różnych obszarach, na które tworzący politykę mogą mieć bezpośredni wpływ (1). Dlatego w niniejszym dokumencie przeanalizowano to, w jaki sposób kraje starają się: zadbać o wykwalifikowany personel, który ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia tego, że dzieci będą mieć możliwie najlepsze warunki do nauki i rozwoju; podnieść jakość nauczania i uczenia się poprzez opracowanie wytycznych edukacyjnych; monitorować i oceniać świadczone usługi w celu zapewnienia, że standardy jakości są stosowane w praktyce. W czasach ograniczeń finansowych kraje powinny starannie rozważyć swoje priorytety, co może skutkować decyzją, że zwiększenie dostępności jest sprawą pilniejszą niż podniesienie jakości. Jednak decyzje te należy podejmować pamiętając o tym, że dostęp do wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki jest korzystny dla wszystkich dzieci. Zarządzanie zostało omówione z wyszczególnieniem ministerstw/ władz wysokiego szczebla odpowiedzialnych za opracowywanie i koordynację polityk związanych z opieką nad i edukacją małych dzieci. W większości krajów europejskich wczesna edukacja i opieka jest podzielona na odrębne etapy wg wieku dzieci. Organizacja systemów wczesnej edukacji i opieki odzwierciedla różne podejścia do dostępności i jakości usług stosowane przez kraje europejskie. Te z nich, w których działają osobne placówki dla młodszych i starszych dzieci zazwyczaj stosują zróżnicowane środki dostosowane do typu placówki lub wieku dzieci. Natomiast w krajach, w których działają jednolite placówki, które opiekują się dziećmi we wszystkich przedziałach wiekowych wczesnej edukacji i opieki, stosowane jest bardziej jednolite podejście do zagadnień dostępności i jakości. Jednak nawet w krajach, w których działają odrębne placówki lub obowiązują tzw. systemy dwuetapowe, rozróżnienie pomiędzy opieką nad dziećmi a wczesną edukacją stopniowo zaciera się, jako że coraz więcej krajów europejskich uwzględnia oba wymiary w politykach dotyczących wczesnej edukacji i opieki. (1) Te same obszary wskazano w dokumencie Proposal for a Quality Framework for Early Childhood Education and Care (Komisja Europejska, 2014). 5

8 DOSTĘPNOŚĆ W świetle badań potwierdzających liczne korzyści uczestnictwa we wczesnej edukacji i opiece istnieje zgoda co do tego, że WEiO powinna być dostępna za przystępną opłatą dla wszystkich dzieci. W dużej mierze zostało to już osiągnięte w przypadku dzieci w wieku na rok (lub dwa lata) przed rozpoczęciem szkoły podstawowej. W UE-28 średnio 93% dzieci w wieku od 4 do lat do wieku rozpoczęcia obowiązku szkolnego korzysta z edukacji przedszkolnej. Jednak sytuacja wygląda zupełnie inaczej w przypadku młodszych dzieci tylko 30% dzieci w wieku poniżej 3 lat uczęszcza do placówek WEiO. Jak można zagwarantować dostępność miejsc w placówkach wczesnej edukacji i opieki? 32 miliony dzieci w Europie jest w wieku uprawniającym do korzystania z WEiO, lecz niemal 20 milionów z nich nie uczęszczało do placówek WEiO w 2011 r. Zagwarantowanie dostępności miejsc w placówkach wczesnej edukacji i opieki oznacza zasadniczo zapewnienie, że podaż zaspokaja popyt. W dużej mierze i w większości krajów WEiO nie jest obowiązkowa, dlatego dostępność niekoniecznie oznacza, że na każde dziecko musi czekać miejsce. Jednak oznacza to, że dzieci rodziców, którzy wnioskują o miejsce powinny je znaleźć bez zbytniego opóźnienia i niezbyt daleko od miejsca zamieszkania. Popyt jest zróżnicowany w poszczególnych krajach europejskich, szczególnie w przypadku najmłodszych dzieci. Na popyt wpływ ma nie tylko jakość systemu wczesnej edukacji i opieki, lecz również koszt usług. Duże znaczenie mają też przekonania kulturowe związane z wychowaniem dziecka i byciem rodzicem, a także polityka społeczna i polityka pracy. Na przykład w niektórych krajach urlop wychowawczy trwa na tyle długo (do dwóch lat), aby umożliwić rodzicom opiekę nad dziećmi na wczesnym etapie życia, a w innych urlop trwa tylko kilka miesięcy. Na wiek, w jakim dzieci są uprawnione do korzystania z wczesnej edukacji i opieki oraz na wiek dziecka, w jakim rodzic poszukuje miejsca w placówce w dużej mierze mają wpływ czas trwania i wynagrodzenie przysługujące rodzicom podczas urlopu wychowawczego. Na popyt mają wpływ nie tylko jakość i koszt usług WEiO. Przekonania kulturowe również mają tu znaczenie. Zarówno publiczni jak i prywatni dostawcy usług mogą oferować miejsca w placówkach WEiO. Tam, gdzie prywatni dostawcy usług, zorientowani na generowanie zysku, przeważają lub w znacznej mierze uzupełniają braki w podaży ze strony publicznych dostawców usług, opłaty są zazwyczaj wysokie i w związku z tym rodziny o niskim poziomie dochodów nie mogą sobie na nie pozwolić. Jednak to właśnie dzieci pochodzące z tych rodzin najsilniej potrzebują wczesnej edukacji i opieki i odnoszą z niej największe korzyści. 6

9 Rysunek 2: Główne podejścia do zapewniania dostępu do WEiO Zagwarantowanie miejsc w placówkach WEiO Obowiązkowa WEiO Obowiązek uczęszczania Wymóg zapewnienie miejsca dla każdego dziecka Nieodpłatna WEiO Ustawowe prawo do WEiO Prawo dla każdego Wymóg zaspokojenia popytu Dotowana WEiO i przystępne opłaty (może być nieodpłatna) Ustawowe prawo oznacza, że dziecko ma prawo do WEiO. Obowiązkowa WEiO oznacza, że dziecko jest zobowiązane prawem do uczestnictwa. Jedynie w kilku krajach europejskich nie wprowadzono żadnych środków mających na celu zwiększenie podaży miejsc w placówkach wczesnej edukacji i opieki. Jednak w większości krajów stosuje się określone środki: w niektórych zapewnia się ustawowe prawo do miejsca w placówce, podczas gdy w innych wymaga się obowiązkowego uczestnictwa. W obu przypadkach władze publiczne zobowiązują się do zagwarantowania miejsca w placówce wczesnej edukacji i opieki, jednak występują między nimi istotne różnice. Ustawowe prawo oznacza, że dziecko ma prawo do wczesnej edukacji i opieki, podczas gdy obowiązkowa wczesna edukacja i opieka oznacza, że dziecko jest zobowiązane prawem do uczęszczania do placówki WEiO. Poprzez zapewnienie ustawowego prawa, władze publiczne muszą zagwarantować miejsce każdemu dziecku, którego rodzice tego wymagają (w przedziale wiekowym objętym ustawowym prawem), bez względu na status zatrudnienia, społeczno-ekonomiczny lub rodzinny. Natomiast w krajach, w których wczesna edukacja i opieka jest obowiązkowa, władze publiczne muszą zapewnić odpowiednią liczbę miejsc dla wszystkich dzieci w przedziale wiekowym objętym obowiązkiem prawnym. Ponadto ustawowe prawo nie oznacza, że usługi świadczone są nieodpłatnie, jedynie tylko tyle, że usługi są dotowane ze źródeł publicznych, a opłaty są przystępne. Obowiązkowa wczesna edukacja i opieka oznacza, że usługi muszą być świadczone nieodpłatnie w placówkach publicznych (patrz Rysunek 2). Ustawowe prawo do WEiO jest bardziej łagodnym środkiem polityki niż obowiązkowe uczestnictwo, zarówno dla rodzin, jak i władz publicznych. W gruncie rzeczy zapewnia rodzinom wybór, czy zapewnić dziecku możliwości nauki i rozwoju w środowisku rodzinnym, czy zinstytucjonalizowanym. Z drugiej strony ustawowe prawo stanowi mniejsze obciążenie finansowe dla władz publicznych niż obowiązkowa edukacja, zarówno pod względem liczby wymaganych miejsc, jak i proporcji obecnie ponoszonych kosztów. 7

10 Większość krajów europejskich zobowiązała się do zapewnienia miejsca w placówkach wczesnej edukacji i opieki każdemu dziecku (patrz Rysunek 3), czy to poprzez ustanowienie ustawowego prawa do wczesnej edukacji i opieki, czy też poprzez wprowadzenie obowiązkowego uczestnictwa. W 2013 r. tylko siedem krajów, a mianowicie Chorwacja, Włochy, Litwa, Rumunia, Słowacja, Islandia i Turcja, nie wprowadziło jeszcze powyższych środków. Od września 2014 r. w Chorwacji jeden rok edukacji przedszkolnej jest obowiązkowy, a w Rumunii ustawowe prawo przysługuje pięciolatkom. W Europie występują znaczące różnice w odniesieniu do wieku, w jakim dzieci mają zagwarantowane miejsce w placówce WEiO. Ponadto pomimo obowiązywania gwarancji, niektóre kraje mają trudności z zapewnieniem wystarczającej liczby miejsc w placówkach w rejonach, w których mieszkają dzieci. Niemal wszystkie kraje europejskie gwarantują miejsce w placówce WEiO. Jednak wiek dzieci, w jakim to uprawnienie przysługuje jest różny. Tylko sześć krajów europejskich: Dania, Estonia, Słowenia, Finlandia, Szwecja i Norwegia gwarantuje prawo do wczesnej edukacji i opieki każdemu dziecku krótko po narodzinach, często bezpośrednio po zakończeniu urlopu wychowawczego. Do tej grupy niedawno dołączyły dwa kraje. W sierpniu 2013 r. Niemcy rozszerzyły ustawowe prawo na wszystkie dzieci, które ukończyły pierwszy rok życia. W kwietniu 2014 r. Malta zagwarantowała nieodpłatne usługi wczesnej edukacji i opieki dzieciom w wieku od trzech miesięcy, których rodzice pracują lub kształcą się. W około jednej trzeciej europejskich systemów edukacji (Belgia, Niemcy, Irlandia, Hiszpania, Francja, Luksemburg, Węgry, Malta, Portugalia i Wielka Brytania), ustawowe prawo do dotowanej ze źródeł publicznych wczesnej edukacji i opieki przysługuje dzieciom w wieku od lat 3 lub na kilka miesięcy przed osiągnięciem tego wieku. W większości tych krajów popyt i podaż są mniej więcej wyrównane na początku obowiązywania ustawowego prawa. W kilku krajach (Irlandia, Węgry i Portugalia) występują trudności z zapewnieniem wystarczającej liczby miejsc w niektórych rejonach. Zazwyczaj wystarczająca liczba miejsc jest zapewniona dzieciom w wieku 4-5 lat w krajach, które wprowadziły ustawowe prawo. Ponadto w roku 2012/13 w dziewięciu krajach ostatni rok lub dwa lata edukacji przedszkolnej były obowiązkowe, tym samym więc wystarczająca liczba miejsc musiała zostać zapewniona. Pomimo obowiązywania gwarancji, niektóre kraje mają trudności z zapewnieniem wystarczającej liczby miejsc w placówkach w rejonach, w których mieszkają dzieci. 8

11 Rysunek 3: Gwarancja miejsca w placówce WEiO wg wieku dzieci, 2012/13 Ustawowe prawo do WEiO dla najmłodszych dzieci (~1 roku) Ustawowe prawo do WEiO dla dzieci w wieku od ~3 lat Ustawowe prawo lub obowiązkowa WEiO dla dzieci w wieku 4/5 lat Brak gwarancji miejsca Brak danych Źródło: Eurydice. Uwagi dotyczące krajów: Patrz pełny raport (Komisja Europejska/EACEA/Eurydice / Eurostat, 2014, str. 41). W dziesięciu krajach ostatni rok lub dwa lata edukacji przedszkolnej są obowiązkowe. W Luksemburgu i w większości kantonów w Szwajcarii edukacja jest obowiązkowa od wieku 4 lat, a szkoła podstawowa rozpoczyna się, gdy dzieci ukończą sześć lat. W Bułgarii, Grecji, na Cyprze, Łotwie, Węgrzech, w Austrii i Polsce obowiązkowa edukacja rozpoczyna się, gdy dzieci ukończą 5 lat lub mają około pięciu lat, a kształcenie w szkole podstawowej jest obowiązkowe dla dzieci w wieku 6 lub 7 lat. Od września 2014 r. ostatni rok edukacji przedszkolnej jest obowiązkowy w Chorwacji. Jednak nie wszystkie kraje są w stanie zrównoważyć podaż i popyt (patrz Rysunek 4). Jedynie Dania, Finlandia, Szwecja i Norwegia nie mają poważnych problemów z zaspokojeniem popytu w żadnej z grup wiekowych. W Estonii i Słowenii, pomimo wysiłków skierowanych na zwiększenie dostępu do wczesnej edukacji i opieki, liczba miejsc dla młodszych dzieci nadal nie zaspokaja popytu. Na przykład najnowsze dane pokazują, że w Estonii popyt na miejsca w placówkach WEiO dla młodszych dzieci jest o 5% wyższy niż podaż. W Niemczech dostępność usług wczesnej edukacji i opieki jest różna w poszczególnych landach, jednak obserwuje się braki w usługach w pełnym wymiarze godzin. 9

12 Rysunek 4: Popyt i podaż miejsc w dotowanych ze źródeł publicznych placówkach wczesnej edukacji i opieki,2012/13 Młodsze dzieci Starsze dzieci Popyt jest wyższy niż podaż Podaż zaspokaja popyt Brak danych z monitoringu na poziomie centralnym Brak danych Źródło: Eurydice. Uwagi dotyczące krajów: Patrz pełny raport (Komisja Europejska/EACEA/Eurydice /Eurostat, 2014, str. 59). Badanie przypadku: Ustawowe prawo przysługujące w Szwecji Wszystkie dzieci w wieku od 1 roku mają ustawowe prawo do wczesnej edukacji i opieki. Gdy rodzice zgłaszają zapotrzebowanie na miejsce dla dziecka w placówce WEiO, gmina powinna być w stanie zaoferować je w terminie czterech miesięcy. Placówka WEiO musi być usytuowana możliwie jak najbliżej domu dziecka, biorąc pod uwagę efektywne wykorzystanie zasobów lokalnych oraz preferencje rodziców. Jeżeli popyt jest wyższy niż podaż miejsc, gmina może zaoferować miejsce w placówce prowadzonej przez inną organizację lub w innej gminie. Zazwyczaj rodzice mają opcję przeniesienia dziecka do wybranej placówki, kiedy zwolni się tam miejsce. Od 1995 r. szwedzki inspektorat oświaty może podejmować działania skierowane przeciwko gminie, która nie zapewnia miejsc w wyznaczonym czasie poprzez np. nałożenie na nią kary. W raporcie rządowym (SOU, 2013:41) przedstawiono, że w większości gmin podaż zaspokaja popyt. Tylko ok. 2% dzieci, które rozpoczynają korzystanie z WEiO musi czekać na miejsce średnio 2-3 miesiące dłużej niż ustawowe cztery miesiące. Rząd obecnie analizuje to, czy nowe środki lub zachęty są potrzebne w celu zapewnienia, że wszystkie dzieci mają zagwarantowane miejsce w ustawowym terminie. 10

13 Jaki poziom opłat za WEiO jest przystępny? Nieodpłatna WEiO dostępna dla wszystkich dzieci jest nadal w sferze aspiracji. Powinno zostać zapewnione ustawowe prawo do przystępnych opłat za WEiO w przeciwnym razie edukacja ta nie będzie w pełni dostępna. Sposoby finansowania wczesnej edukacji i opieki są w dużej mierze zróżnicowane w poszczególnych krajach Europy. W wielu systemach edukacji usługi te uważane są za podstawowe usługi publiczne i w znacznym stopniu zapewniane jest dofinansowanie ze źródeł publicznych. Niektóre kraje cedują usługi wczesnej edukacji i opieki dla młodszych dzieci (poniżej 3 lat) na sektor prywatny i oczekują, że rodzice będą ponosić ich koszty. W innych natomiast dzieci mogą uczęszczać do nieodpłatnych placówek wczesnej edukacji i opieki od najmłodszych lat. W kilku krajach rodzice płacą czesne przez cały okres edukacji przedszkolnej, do czasu aż dzieci zaczną uczęszczać do szkoły podstawowej. Jednak wczesna edukacja i opieka może być subsydiowana w formie płatności dla rodzin (za pomocą ulg podatkowych, zasiłków lub bonów), w formie płatności na rzecz dostawców usług wczesnej edukacji i opieki, lub w obu formach. Oczywiście przystępność opłat jest pojęciem względnym. Rodziny o wysokim poziomie dochodów mogą sobie pozwolić na kosztowną edukację prywatną i czasem wybierają ten wariant, nawet jeśli nieodpłatne lub dotowane ze źródeł państwowych usługi są dostępne. Z drugiej strony, rodziny o niskim poziomie dochodów mogą potrzebować dodatkowego wsparcia, nawet w przypadkach gdy usługi te są nieodpłatne lub dotowane, ponieważ mogą nie być w stanie zapłacić za niezbędne pomoce edukacyjne lub pokryć opłaty za wyżywienie dziecka w placówce. Dlatego, w zależności od podziału bogactwa i liczby dzieci zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w danym kraju, potrzebne będzie zastosowanie różnych rozwiązań dla problemu zwiększenia przystępności opłat za WEiO. Na przykład w Danii, gdzie występuje najniższy poziom zagrożenia dzieci ubóstwem lub wykluczeniem społecznym, dobrze sytuowani rodzice ponoszą opłaty, które wynoszą maksymalnie 25% kosztów operacyjnych placówki. Ponadto zniżki i zwolnienia z opłat przysługują na podstawie poziomu dochodów, składu rodziny i liczby dzieci uczęszczających do placówek WEiO. Natomiast w Bułgarii i Rumunii, gdzie niemal co drugie dziecko w wieku poniżej 6 lat jest zagrożone ubóstwem i wykluczeniem społecznym, usługi wczesnej edukacji i opieki są świadczone nieodpłatnie, lub niemal nieodpłatnie, w przypadku każdego dziecka. Ponadto dostępność miejsc jest równie ważna co przystępność opłat. Zapewnienie nieodpłatnych lub wysoko dotowanych usług bez gwarancji miejsca może skutkować długimi listami oczekujących i konkurencją pomiędzy rodzicami w zdobyciu miejsca. Dlatego skutecznym środkom zwiększenia przystępności opłat za wczesną edukację i opiekę, jak przedstawiono powyżej, zwykle towarzyszy gwarancja miejsca (czy to poprzez wprowadzenie obowiązku uczęszczania, czy zapewnienie ustawowego prawa). Rysunek 5 przedstawia różne podejścia do publicznego zobowiązania, jakim jest zapewnienie dostępności i przystępnych opłat za wczesną edukację i opiekę. 11

14 Rysunek 5: Skala zaangażowania publicznego w zapewnianie dostępności i przystępności opłat WEiO, 2012/13 Brak zaangażowania publicznego Zaangażowanie publiczne Brak publicznie dotowanej WEiO Częściowo publicznie dotowana WEiO, brak gwarancji miejsc Przeważnie publicznie dotowana WEiO, brak gwarancji miejsc Publicznie dotowana WEiO, gwarantowane miejsca Nieodpłatna WEiO, gwarantowane miejsca Dla dzieci w wieku poniżej 3 lat w 6% krajów Dla trzylatków w 45% krajów Ostatni rok WEiO w 60% krajów Objaśnienie: poniżej skali przedstawiono % krajów wg przedziałów wiekowych. Kraje poddane analizie zostały przypisane do jednej kategorii na podstawie przeważającej sytuacji. Kraje, w których występuje kilka systemów edukacji zostały policzone pojedynczo. Rysunek nie uwzględnia wielkości kraju lub procentu dzieci.. W zasadzie w poszczególnych krajach europejskich można znaleźć różne poziomy zaangażowania w zapewnianie dostępności WEiO, od zupełnego braku do pełnego zaangażowania publicznego. W większości krajów zaangażowanie wzrasta w przypadku dzieci, które zbliżają się do wieku rozpoczęcia obowiązku szkolnego. W istocie, większość krajów europejskich wykazuje najwyższy poziom zaangażowania w zapewnianie dostępności opłat za usługi wczesnej edukacji i opieki w roku poprzedzającym rozpoczęcie nauki w szkole podstawowej. Jednak w kilku krajach władze publiczne kładą nacisk na zapewnianie dostępności i przystępności opłat za WEiO dla możliwie najmłodszych dzieci. W większości krajów europejskich poziom zaangażowania w zapewnianie dostępności i przystępności opłat za WEiO jest najwyższy na rok przed rozpoczęciem przez dzieci nauki w szkole podstawowej. 12

15 Rysunek 6: Poziomy uczestnictwa dzieci w wieku poniżej 3 lat w zinstytucjonalizowanej WEiO, % : : DK NL SE FR LU NO BE ES IS SI PT UK EU-28 IT FI DE CH CY IE EE EL HR LV AT MT HU BG LT CZ SK PL RO TR LI Nieodpłatna WEiO Zagwarantowane miejsce Źródło: Eurostat, EU-SILC (dane z listopada 2013). Różne sposoby zapewniania dostępności i przystępności opłat za WEiO mają wpływ na poziom uczestnictwa najmłodszych dzieci. Opłaty za WEiO są przystępne dla rodziców wszystkich dzieci w krajach skandynawskich dzięki systemowi dofinansowywania dzieci potrzebujących. Rysunek 6 przedstawia procent dzieci w wieku poniżej 3 lat uczęszczających do zinstytucjonalizowanych form WEiO (2). Pokazuje również wpływ zapewniania dostępności i przystępności opłat za WEiO na poziomy uczestnictwa najmłodszych dzieci we wczesnej edukacji i opiece, tam gdzie największe różnice pomiędzy krajami są widoczne. Przedstawiono kraje zapewniające ustawowe prawo lub nieodpłatną WEiO. Kreskowana linia z oznakowaniem 33% oznacza cel z Barcelony dot. placówek dla dzieci, uzgodniony w 2002 r, który miał zostać osiągnięty w 2010 r (3). Jednak w 2011 r. tylko dziesięć krajów Unii Europejskiej (oraz Islandia i Norwegia) osiągnęło cel zapewnienia usług WEiO dla przynajmniej 33% dzieci w wieku poniżej 3 lat. Większość krajów zapewniających ustawowe prawo osiągnęło ten cel. Nieliczne wyjątki to np. Finlandia, gdzie wiele małych dzieci korzysta z opieki domowej (12% dzieci w wieku jednego roku i 17% dwulatków (THL, 2011)), dzięki czemu podaż zaspokaja popyt. Na Malcie w 2011 r. ustawowe prawo przysługiwało tylko dzieciom w wieku od dwóch lat i 9 miesięcy. Cztery kraje (Dania, Finlandia, Szwecja i Norwegia), w których podaż zaspokaja popyt (patrz Rysunek 4), zapewniają zarówno dotowane usługi WEiO oraz ustawowe prawo (gwarancję miejsca) już dla najmłodszych dzieci. W Danii, gdzie poziom uczestnictwa w zinstytucjonalizowanych formach jest najwyższy i wynosi 74% dzieci w wieku poniżej 3 lat, wczesna edukacja i opieka jest dostępna i opłaty za nią pozostają raczej na niskim poziomie. W Szwecji, na przykład, opłaty za wczesną edukację (2) Opieka domowa stanowi znaczną część usług WEiO dla dzieci w wieku poniżej 3 lat w wielu krajach europejskich (BE, DK, DE, FR, FI, UK i IS). Niestety brak jest rzetelnych porównywalnych danych statystycznych dla tego sektora. (3) SN 100/1/02 REV 1, Barcelona European Council, Presidency Conclusions,

16 i opiekę wynoszą maksymalnie 110 PPS (4) (1257 SEK) miesięcznie. W Danii, Finlandii i Norwegii, WEiO jest nieco bardziej kosztowna, jako że miesięczne opłaty wynoszą odpowiednio 270 PPS, 216 PPS i 200 PPS. Aby zapewnić przystępność opłat dla wszystkich rodzin, potrzebujący mają zapewnione obniżki lub zwolnienie z opłat. Ponadto w Norwegii rodzice otrzymują ulgi podatkowe powiązane z WEiO, a w Finlandii wsparcie przybiera formę zasiłków rodzinnych, jeżeli dziecko uczęszcza do prywatnej placówki WEiO. Natomiast sektor prywatny przeważa w kilku krajach, w których obowiązuje bardziej liberalna polityka w zakresie państwa opiekuńczego. W Irlandii, Luksemburgu, Wielkiej Brytanii i na Cyprze uważa się, że opieka nad dziećmi jest obowiązkiem rodziców, dlatego ingerencja państwa jest zminimalizowana. Opłaty w prywatnych placówkach WEiO są raczej wysokie. Na przykład średnie miesięczne opłaty za 40-godzinny tydzień opieki nad dwulatkami sięgają w Anglii 866 PPS (754 ). Jednak dostępne są również dotacje celowe, dwulatki pochodzące z defaworyzowanych rodzin mogą korzystać z częściowo nieodpłatnej opieki (10-15 godzin tygodniowo). Trzy kraje (Łotwa, Litwa i Rumunia) zapewniają nieodpłatną wczesną edukację i opiekę dla najmłodszych dzieci (poniżej pierwszego roku życia). Rodzice płacą tylko za posiłki. W Bułgarii opłaty pokrywają głównie koszty wyżywienia (wynoszą 50 PPS ). Jednak kraje te nie gwarantują miejsca (z wyjątkiem Rumunii w przypadku dzieci od lat 5) i wiele dzieci nadal nie ma dostępu do wczesnej edukacji i opieki. Ponadto urlop wychowawczy jest raczej długi (do ukończenia przez dziecko drugiego roku życia), dlatego matki zazwyczaj same opiekują się dziećmi. Sytuację tę jasno odzwierciedlają raczej niskie poziomy uczestnictwa dzieci w wieku poniżej 3 lat (od 2 do 15%). Sektor prywatny przeważa w kilku krajach, w których obowiązuje bardziej liberalna polityka w zakresie państwa opiekuńczego. Opłaty są raczej wysokie. 14 (4) Standard siły nabywczej (PPS): wspólna umowna jednostka walutowa stosowana w Unii Europejskiej do przeliczeń zagregowanych danych ekonomicznych dla potrzeb porównań przestrzennych w taki sposób, aby wyeliminować różnice w poziomach cen między państwami członkowskimi. PPS odzwierciedla wartość takiego samego koszyka towarów i usług we wszystkich krajach Na przykład w strefie euro wartość 1 PPS waha się od 0,7 EUR w Słowacji do 1,2 EUR w Finlandii.

17 JAKOŚĆ Wykwalifikowany personel ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia wysokiej jakości WEiO. Jakość wczesnej edukacji i opieki jest złożonym problemem i tematem wielu dyskusji. Choć niniejsze opracowanie nie ma na celu przedstawienia wyczerpującej definicji jakości WEiO, następujące kryteria są ogólnie akceptowalne jako podstawowa charakterystyka placówek o dobrej jakości : bezpieczne i stymulujące środowisko; wspierający i motywujący personel; sposobność do intensywnych interakcji werbalnych i społecznych; odpowiednie doświadczenia promujące rozwój poznawczy, fizyczny, społeczny i emocjonalny dzieci. W niniejszym streszczeniu wyszczególniono niektóre kluczowe obszary, na które twórcy polityki edukacyjnej mogą mieć bezpośredni wpływ i które mogą być pomocne w stworzeniu odpowiednich warunków dla zapewnienia wysokiej jakości usług wczesnej edukacji i opieki. W jaki sposób zapewnić, że personel ma odpowiednie umiejętności? Personel placówek WEiO ma duży wpływ na doświadczenia i efekty uczenia się dzieci (Bennett i Moss, 2011). W Komunikacie Komisji 2011 stwierdzono, że kompetencje personelu mają kluczowe znaczenie dla wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki (5). Jednak nadal występuje tendencja, że komponent edukacyjny pracy ze starszymi dziećmi powierza się wykwalifikowanym pracownikom, a opiekę nad młodszymi dziećmi zapewnia mniej wykwalifikowany personel. Usługi edukacyjne świadczone przez lepiej wykwalifikowany personel są zazwyczaj dostępne dla dzieci w wieku ok. 3 lat. W większości krajów kilka kategorii pracowników ma bezpośredni stały kontakt z dziećmi. W raporcie Eurydice podzielono ich na trzy szersze kategorii: kadra edukacyjna, zwykle posiadająca wykształcenie wyższe (tytuł licencjata); kadra opiekuńcza, w przypadku której minimalne kwalifikacje to posiadanie wykształcenia średniego drugiego stopnia lub ukończenie szkoły policealnej; oraz kadra pomocnicza/asystenci, którzy zazwyczaj nie są wykwalifikowani lub posiadają minimalne kwalifikacje na poziomie szkoły średniej drugiego stopnia. Jednak nie wszystkie kraje europejskie zapewniają kadrę edukacyjną w placówkach WEiO, szczególnie dla dzieci w wieku poniżej trzech lat. Wymóg posiadania przynajmniej jednego pracownika z minimum trzyletnim wykształceniem wyższym (licencjat) nadal nie obowiązuje w Republice Czeskiej, Niemczech, Irlandii, na Łotwie, Malcie, w Austrii, Słowacji, Wielkiej Brytanii (Szkocja) i Liechtensteinie przez cały okres wczesnej edukacji i opieki (5) Komunikat Komisji Europejskiej (2011) Wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem: zagwarantujmy wszystkim dzieciom w UE dobry start w przyszłość [KOM(2011) 66 wersja ostateczna] 15

18 Wymogi dotyczące pracowników opieki domowej są zazwyczaj niższe. Najczęściej od opiekunów domowych wymaga się odbycia specjalnego kursu szkoleniowego. Czas trwania takiego kursu nie jest długi i waha się od 18 do 300 godzin. Jedynie w Danii i Norwegii pracownicy zarówno form zinstytucjonalizowanych, jak i opieki domowej muszą mieć ukończone przynajmniej trzyletnie studia zwieńczone uzyskaniem tytułu licencjata w zakresie edukacji. Od opiekunów domowych zazwyczaj oczekuje się ukończenia kursu szkoleniowego. Rysunek 7: Wymóg posiadania wykształcenia wyższego (przynajmniej trzyletnie studia licencjackie) przez pracowników zinstytucjonalizowanych form WEiO, 2012/13 Przez cały okres WEiO Tylko w placówkach dla starszych dzieci (3latki i starsze) Brak kadry, która ukończyła 3 lata edukacji na poziomie ISCED 5 Brak danych Źródło: Eurydice Uwagi dotyczące krajów: Patrz pełny raport (Komisja Europejska/EACEA/Eurydice /Eurostat, 2014, str. 102). Ustanowienie wymogów dotyczących wykształcenia kadry pracującej z dziećmi jest tylko punktem wyjścia dla zapewnienia wykwalifikowanego personelu. Doskonalenie zawodowe to ważny środek, za pomocą którego pracownicy mogą podnosić poziom wiedzy i rozwijać umiejętności przez cały czas trwania kariery zawodowej. W określonych przypadkach uczestnictwo w szkoleniach umożliwia również pracownikom podnoszenie kwalifikacji. Jednak doskonalenie zawodowe jest obowiązkiem pracowników placówek wczesnej edukacji i opieki dla dzieci w wieku poniżej 3 lat tylko w połowie krajów europejskich. W przypadku pracowników placówek dla starszych dzieci obowiązek taki, który jest warunkiem awansu zawodowego, występuje w każdym kraju europejskim, z wyjątkiem Danii, Irlandii, Cypru, Szwecji i Norwegii. Doskonalenie zawodowe stanowi sposobność poszerzania wiedzy i umiejętności pracowników przez cały okres kariery zawodowej. 16

19 Liczba dzieci przypadających na jednego pracownika i liczebność grup dzieci odpowiednia dla ich wieku często są postrzegane jako czynniki mające kluczowy wpływ na zmniejszenie rotacji pracowników i umożliwienie nawiązania kontaktu z dziećmi. Inni pracownicy placówek WEiO rzadko mają takie same możliwości doskonalenia zawodowego jak nauczyciele w szkołach. Dlaczego obciążenie pracą ma znaczenie? Korzystne warunki pracy stanowią kolejny zestaw ważnych czynników mających wpływ na jakość wczesnej edukacji i opieki. Obciążenie pracą, wyrażone jako liczba dzieci przypadających na jednego pracownika, ma tu ogromne znaczenie. Stosunek liczby dzieci przypadających na jednego pracownika oraz liczebność grup dzieci odpowiednia dla ich wieku często są postrzegane jako czynniki mające kluczowy wpływ na zmniejszenie rotacji pracowników i umożliwienie nawiązania kontaktu z dziećmi. Dlatego większość krajów europejskich ustanowiło przepisy na poziomie centralnym dot. maksymalnej liczby dzieci przypadających na jednego pracownika oraz liczby dzieci w grupie. Choć w praktyce rzeczywista liczba dzieci może być niższa niż określone maksima, poziomy ustalone w przepisach zapewniają przydatną wskazówkę w zakresie standardów obowiązujących w Europie. Rysunek 8: Maksymalna liczba dzieci przypadających na pracowników i liczba dzieci w grupach dwulatków i czterolatków w zinstytucjonalizowanych formach WEiO,2012/13 Liczba dzieci na jednego pracownika : BE fr BE de BE nl BG CZ DK DE EE FR ES EL IE HR CY IT LV LU LT HU MT NL AT RO PT PL SK SI SE FI UK-ENG UK-WLS UK-NIR UK-SCT NO LI TR IS CH : Liczba dzieci w grupie wiek 4 wiek 2 brak przepisów : brak danych Uwagi dotyczące krajów: Patrz pełny raport (Komisja Europejska/EACEA/Eurydice /Eurostat 2014, str. 45-6). 17

20 Limity liczby dzieci przypadających na dorosłego opiekuna lub dzieci w grupie zwykle są określane z uwzględnieniem wieku dzieci. Gdy dzieci stają się starsze i bardziej samodzielne, maksymalna liczba dzieci na pracownika wzrasta. Ilustruje to Rysunek 8 przedstawiający wskaźniki i liczebność grup dwulatków i czterolatków. Zróżnicowanie w poszczególnych krajach europejskich jest duże. W Grecji, Finlandii i w znacznej części Wielkiej Brytanii, jeden pracownik może opiekować się maksymalnie 4 dzieci w wieku 2 lat, podczas gdy na Cyprze i Litwie limit ten wynosi 16 i 15 dzieci. Liczebność grup wynosi od 10 dzieci w Niemczech i Słowacji do 26 w Wielkiej Brytanii (Irlandia Północna). Zazwyczaj zespół kilku pracowników wczesnej edukacji i opieki pracuje z grupą młodszych dzieci. Maksymalna liczba dzieci przypadających na opiekuna często wzrasta dwukrotnie, gdy dzieci kończą trzy lata. Maksymalna liczba czterolatków przypadających na jednego pracownika wynosi od 7 w Finlandii do 25 na Cyprze. Maksymalna liczebność grup wynosi ok. 20 dzieci i sięga 30 dzieci w kilku krajach. Zazwyczaj dwóch opiekunów pracuje z grupą czterolatków, natomiast tylko jeden pracownik jest wymagany na Cyprze, Litwie, Malcie i w Słowacji. Badanie przypadku: Zapewnianie wysokiej jakości personelu w Norwegii We wszystkich placówkach w formach zinstytucjonalizowanych i formach opieki domowej, w każdym zespole musi pracować przynajmniej jeden pracownik, który ukończył co najmniej trzyletnie studia wyższe (licencjackie). Łącznie 35,4% wszystkich pracowników sektora WEiO posiada kwalifikacje na poziomie licencjata. Pracują oni wraz z asystentami, wobec których nie obowiązują wymogi dot. kwalifikacji. Niemniej jednak 12% asystentów posiada świadectwo szkoły średniej 2. stopnia w zakresie opieki nad dziećmi i pracy z młodzieżą. Przepisy w zakresie stosunku liczby dzieci do opiekunów stanowią, że w formach zinstytucjonalizowanych jeden nauczyciel przedszkolny posiadający stopień licencjata powinien opiekować się 7-9 dzieci w wieku poniżej 3 lat i starszymi dziećmi. Łącznie z asystentami średnia liczba dzieci przypadających na pracownika wynosi 4,9 (BASIL 2012/13). W przypadku opieki domowej, jeden nauczyciel przedszkolny posiadający stopień licencjata zwykle dzieli swoje obowiązki pracując w kilku placówkach, gdzie łączny stosunek liczby pracowników do dzieci wynosi 1:5. Doskonalenie zawodowe jest opcjonalne. Jednak w najnowszej strategii w zakresie kompetencji i rekrutacji w sektorze WEiO (Kunnskapsdepartementet, 2013) podkreśla się potrzebę doskonalenia zawodowego wszystkich pracowników oraz potrzebę podniesienia statusu zawodu. Norwegia jest jednym z krajów znajdujących się w czołówce zapewniania równouprawnienia płci we wczesnej edukacji i opiece: mężczyźni stanowią niemal 10 % asystentów i 7 % pracowników posiadających stopień licencjata. Obowiązujące przepisy stanowią, że mężczyzna, który ma takie same kwalifikacje lub niemal równie wysokie co kobieta, musi zostać wybrany do pracy w placówce WEiO. W ramach Planu Działań na rzecz Równości 2014, Norwegia zamierza zapewnić, że mężczyźni będą stanowić przynajmniej 20% pracowników sektora WEiO (BLD, 2011). 18

21 W jaki sposób wpływać na jakość nauczania i uczenia się? Efektywność procesu nauczania i uczenia się w dużej mierze wpływa na jakość usług WEiO. Efektywność procesu nauczania i uczenia się w dużej mierze wpływa na jakość usług wczesnej edukacji i opieki. Odpowiednie metody nauczania, zajęcia edukacyjne oparte na wyraźnie określonych celach, dobra komunikacja pomiędzy dziećmi a personelem, monitorowanie postępów z myślą o osiągnięciu celów uczenia się oraz zaangażowanie interesariuszy takich jak rodzice i społeczność lokalna mają wkład w zapewnienie wysokiej jakości wczesnej edukacji i opieki (patrz EACEA/ Eurydice, 2009 i Komisja Europejska, 2014). Na poziomie krajowym, osoby odpowiedzialne za tworzenie polityki wpływają na jakość nauczania i uczenia się poprzez opracowywanie centralnych wytycznych edukacyjnych dot. WEiO, poświęconych zróżnicowanym zagadnieniom. Definicja wytycznych edukacyjnych Oficjalne wytyczne dotyczą zróżnicowanych zagadnień i mają na celu wspieranie usługodawców w sektorze WEiO w świadczeniu wysokiej jakości usług. Wytyczne edukacyjne mogą obejmować treści i cele uczenia się, podejścia dydaktyczne i zajęcia edukacyjne, a także metody oceny. Jaką formę mogą przybierać wytyczne edukacyjne? Placówki WEiO często mogą samodzielnie opracowywać programy nauczania i dobierać metody kształcenia. W niektórych krajach wytyczne edukacyjne są uwzględnione w przepisach prawa i stanowią element programu nauczania, podczas gdy w innych są publikowane jako ramowe struktury odniesienia w zakresie umiejętności, opieki oraz planów i standardów edukacyjnych, a także kryteriów opracowywania lokalnych programów nauczania lub wytycznych dla praktyków wczesnej edukacji i opieki. Zalecenia są na ogół dość ogólne i często placówki mogą opracowywać własne programy nauczania i wybierać własne metody kształcenia. W wielu krajach europejskich centralne wytyczne edukacyjne zawierają zasady i cele ogólne wczesnej edukacji i opieki, które mogą służyć jako podstawa dla wytycznych opracowanych na poziomie regionalnym lub lokalnym. W systemach federalnych, gdzie regiony cieszą się znaczną autonomią, jak na przykład w Niemczech i Hiszpanii, władze edukacyjne landów i wspólnot autonomicznych są odpowiedzialne za opracowywanie bardziej szczegółowych programów nauczania w sektorze WEiO, zawierających cele, treści i metody oceny itd. W innych krajach (np. Estonia, Dania, Litwa (grupy młodsze niż oddziały przedszkolne), Szwecja i Finlandia), wytyczne i zasady uchwalone w krajowych strukturach ramowych stanowią punkt odniesienia dla opracowywania lokalnych programów nauczania na poziomie gmin lub przez poszczególne placówki wczesnej edukacji i opieki. 19

22 Które kraje publikują wytyczne edukacyjne? Coraz powszechniej akceptuje się fakt, że wczesna edukacja i opieka stanowi podwalinę uczenia się przez całe życie, w związku z czym wszystkie kraje europejskie obecnie publikują centralne wytyczne edukacyjne, aby wspierać placówki w podnoszeniu jakości świadczonych przez nie usług. Jednak w niemal połowie krajów europejskich wytyczne te ograniczają się do placówek dla dzieci w wieku powyżej 3 lat (patrz Rysunek 9). Wytyczne dot. placówek dla młodszych dzieci często podkreślają aspekty opieki i zagadnienia BHP. W połowie krajów europejskich nie obowiązują wytyczne dot. placówek dla młodszych dzieci. W kilku systemach edukacji, w których prawo oświatowe nie ma zastosowania do młodszych dzieci, placówki wczesnej edukacji i opieki musza opracowywać własne plany dydaktyczno-opiekuńcze, aby otrzymać akredytację. Od placówek tych wymaga się, aby opisywały np. proponowane zajęcia społeczno-pedagogiczne, kształcenie i wsparcie zapewniane dzieciom, oraz formy współpracy z rodzicami. W krajach, w których wczesna edukacja i opieka w domu stanowi istotną część sektora WEiO i w których obowiązują wytyczne edukacyjne, zwykle dotyczą one zarówno opieki domowej jak i zinstytucjonalizowanej. Rysunek 9: Występowanie w centralnych dokumentach prawnych zaleceń dotyczących zinstytucjonalizowanej WEiO,2012/13 Zalecenia dotyczą całego okresu WEiO Zalecenia dotyczą tylko starszych dzieci (=>3 lata) Brak danych Uwagi dotyczące krajów: Patrz pełny raport (Komisja Europejska/EACEA/Eurydice /Eurostat, 2014, str. 119). Źródło: Eurydice 20

23 Co obejmują krajowe wytyczne edukacyjne? Wymogi dot. umiejętności czytania, liczenia i myślenia logicznego oraz przygotowania do życia szkolnego częściej dotyczą dzieci starszych. Wszystkie kraje, które opublikowały wytyczne edukacyjne czy to dla starszych dzieci czy te dot. całego okresu WEiO, wymieniają cele uczenia się dot. rozwoju osobistego, emocjonalnego i społecznego, umiejętności językowych i komunikacyjnych, oraz sztuki i rozwoju kreatywności. Rozwój fizyczny i edukacja zdrowotna, oraz rozumienie świata są również uwzględniane niemal we wszystkich wytycznych dla obu grup (patrz Rysunek 10). Wymogi dot. umiejętności czytania, liczenia i myślenia logicznego oraz przygotowania do życia szkolnego częściej dotyczą dzieci starszych. W niemal połowie krajów europejskich wytyczne obejmują wczesne nauczanie dzieci starszych języków obcych/drugiego języka. Rysunek 10: Obszary nauki i rozwoju w wytycznych edukacyjnych w krajach europejskich Starsze dzieci Mniej krajów Język obcy Przygotowanie do życia szkolnego Czytanie Liczenie i myślenie logiczne Rozumienie świata Rozwój fizyczny i edukacja zdrowotna Dzieci w każdym wieku Sztuka i rozwój kreatywności Umiejętności językowe i komunikacyjne Rozwój osobisty, emocjonalny i społeczny Wszystkie kraje Zalecane podejścia do nauczania zazwyczaj odnoszą się do zapewnienia równowagi pomiędzy zajęciami prowadzonymi przez dorosłych a tymi inicjowanymi przez dzieci. Większość krajów zaleca typ podejścia do edukacji, jaki powinny przyjąć placówki. Zazwyczaj podejścia te odnoszą się do zapewnienia równowagi pomiędzy zajęciami prowadzonymi przez dorosłych a tymi inicjowanymi przez dzieci, oraz pomiędzy zajęciami w grupie a pracą z indywidualnym uczniem. Zasada swobodnej zabawy jest podkreślana w około połowie krajów. Dokumenty centralne mogą również obejmować wytyczne dot. metod oceny, gdzie najczęściej stosowana jest ciągła obserwacja. W przypadku starszych dzieci obserwacja często stanowi podstawę dla oceny na piśmie. Testy i samoocena rzadko są stosowane. Jednak znaczenie samooceny wzrasta w krajach skandynawskich. 21

24 Badanie przypadku: Síolta Krajowe Ramy Zapewniania Jakości w sektorze Wczesnej Edukacji i Opieki w Irlandii Wytyczne edukacyjne są wyrażone w formie standardu programu nauczania w Krajowych Ramach Zapewniania Jakości w sektorze Wczesnej Edukacji i Opieki Síolta. Określają one, że promowanie holistycznego rozwoju każdego dziecka i uczenia się wymaga wdrożenia możliwych do zweryfikowania, szeroko udokumentowanych i elastycznych programów nauczania. Następnie wymieniono sześć komponentów programu nauczania w formie wskazówek do refleksji, które mają wspierać praktyków w placówkach WEiO w ich pracy z dziećmi. Struktury ramowe zostały opublikowane w 2006 r. jako rezultat 3-letniego procesu, który obejmował konsultacje z ponad 50 organizacjami reprezentującymi pracowników sektora WEiO, nauczycieli, rodziców, twórców polityki, badaczy i pozostałych interesariuszy. Cele Síolta obejmują zdefiniowanie, ocenę i wspieranie prac na rzecz podnoszenia jakości, z uwzględnieniem wszystkich aspektów praktyki zawodowej w placówkach WEiO dla dzieci od urodzenia do wieku lat sześciu. Struktury ramowe skierowane są do usługodawców w sektorze WEiO: z uwzględnieniem placówek opieki dziennej w pełnym i niepełnym wymiarze godzin, opiekunów domowych, klubów dziecięcych i oddziałów przedszkolnych w szkołach podstawowych. Strona internetowa ( została opublikowana w celu zaangażowania pracowników WEiO w realizację Struktur ramowych, we współpracy z kolegami z danej placówki oraz jako wsparcie dla tworzenia sieci z innymi praktykami. W jaki sposób zapewniane jest dodatkowe wsparcie w nauce? Uczestnictwo we wczesnej edukacji i opiece od najmłodszych lat zwiększa prawdopodobieństwo, że dzieci z defaworyzowanych środowisk odniosą sukces w nauce i tym samym zmniejsza ryzyko ich wykluczenia społecznego. Jednak, aby mogły osiągnąć swój pełny potencjał, dzieci te potrzebują dodatkowego wsparcia. Dlatego wszystkie kraje europejskie, bez wyjątku, podjęły działania mające na celu zapewnienie wsparcia tym dzieciom, które mają dodatkowe potrzeby edukacyjne i/lub rozwojowe. Stosowane są dwa podejścia do identyfikacji takich dzieci: przedmiotem zainteresowania mogą być określone grupy, które spełniają zdefiniowane kryteria; lub może być stosowane podejście zindywidualizowane, tam gdzie zidentyfikowano i oceniono specjalne potrzeby konkretnych dzieci. Dzieci potrzebujące dodatkowego wsparcia są identyfikowane za pomocą kryteriów grupowych lub indywidualnie. 22

25 Większość systemów edukacji stosuje kryteria kulturowe i/lub językowe w celu identyfikacji najbardziej zagrożonych grup. Aby zidentyfikować dzieci, które mogą mieć trudności w nauce ze względu na pochodzenie społeczne, większość systemów edukacji stosuje kryteria kulturowe i/lub językowe, co pozwala określić najbardziej zagrożone grupy. Kryteria społeczno-ekonomiczne i geograficzne również uważane są za ważne w wielu krajach europejskich. Jedna trzecia krajów łączy takie podejście do grupy docelowej z oceną indywidualnych potrzeb dziecka. Samo zindywidualizowane podejście jest rzadko stosowane. Rysunek 11: Podejścia do identyfikacji dzieci z dodatkowymi potrzebami, 2012/13 Podejście grupowe Pochodzenie kulturowe i/lub językowe Pochodzenie społeczno-ekonomiczne Położenie geograficzne BE fr/ BE nl BG CZ IE FR CY LT HU PL RO SK UK-ENG/WLS/ NIR NO HR TR BE de DK DE EE EL ES LV PT, SI FI SE LI CH IT LU MT AT UK-SCT IS Podejście zindywidualizowane Istnieją trzy zasadnicze sposoby udzielania dodatkowego wsparcia dzieciom defaworyzowanym. Są to: określone metody wspierające rozwój, naukę i osiągnięcia dzieci, szczególnie rozwój umiejętności językowych; zapewnianie dodatkowej lub specjalistycznej kadry; specjalne rozwiązania organizacyjne i finansowe. Wsparcie językowe jest najczęściej stosowaną formą scentralizowanej pomocy dla dzieci defaworyzowanych. Wsparcie językowe jest najczęściej stosowaną formą scentralizowanej pomocy dla dzieci defaworyzowanych i zwykle jest skierowane do dzieci migrantów lub pochodzących z mniejszości etnicznych. Większość krajów, w których żyje wiele dzieci posiadających obce obywatelstwo lub urodzonych za granicą, opracowało rekomendacje na poziomie centralnym w sprawie programów wsparcia językowego. Jednak rzadko obserwuje się zaangażowanie personelu wywodzącego się z mniejszości etnicznych lub grup imigranckich w działania mające na celu wspieranie dzieci z trudnościami językowymi. 23

26 Badanie przypadku: Słowenia W Słowenii od wielu lat działają dwujęzyczne placówki wczesnej edukacji i opieki, na mocy prawa mniejszości do edukacji w ich języku, do poznania własnej kultury oraz do rozwoju tożsamości narodowej. Tak więc na terenach, gdzie żyje mniejszość włoskojęzyczna, WEiO zapewniana jest na jeden z dwóch sposobów: językiem nauczania jest słoweński, a dzieci uczą się włoskiego jako języka drugiego lub odwrotnie. Dwujęzyczne placówki również działają na terenach, gdzie żyje mniejszość węgierskojęzyczna i tam również edukacja ma miejsce w języku węgierskim i słoweńskim. Łącznie w roku szkolnym 2012/13 około 1 % dzieci uczęszczało do placówek WEiO, gdzie językiem nauczania jest włoski lub do dwujęzycznych słoweńsko-węgierskich placówek. Władze edukacyjne wydały Suplement do programu nauczania dot. zagadnień dwujęzycznych. Dokument ten określa zasady, szczegółowe cele i przykłady zajęć, które mogą być pomocne dla pracowników placówek dwujęzycznych. Pracownicy ci nie mają specjalnego przeszkolenia do nauczania w środowisku dwujęzycznym, jednak wymaga się od nich, by mówili po włosku (w placówkach, gdzie włoski jest językiem nauczania) lub by byli dwujęzyczni (język słoweński i węgierski). Placówki dwujęzyczne uprawnione są do dodatkowych funduszy na doskonalenie zawodowe kadry. Ponadto placówki te mogą tworzyć mniejsze grupy uczniów, zatrudniać dodatkowych pracowników oraz nauczycieli posiadających wyższy poziom wykształcenia. Placówkom zapewnia się dodatkowe fundusze na organizację nowego naboru, nawet jeśli nie osiągnięto minimalnej wymaganej liczby dzieci. W jaki sposób placówki WEiO są monitorowane i poddawane ewaluacji? Najważniejszym aspektem zarządzania jakością jest zakres, w jakim standardy i przepisy są egzekwowane przez odpowiednie organy władzy. Ogromna większość krajów stosuje dwa odrębne procesy w celu zapewnienia, że wszystkie placówki WEiO spełniają wymagane standardy. Nowe placówki muszą przejść proces akredytacji, a istniejące podlegają regularnym ocenom, które niemal w każdym przypadku są prowadzone przez władze spoza placówki (ewaluacja zewnętrzna). Niemal wszystkie kraje europejskie stosują systemy akredytacji i ewaluacji zewnętrznej placówek WEiO. Procesy monitoringu i ewaluacji Akredytacja to proces oceny, czy placówki mające zamiar świadczyć usługi WEiO przestrzegają obowiązujących przepisów, tj. określonego zestawu zasad i minimalnych standardów. Ewaluacja zewnętrzna to proces kontroli jakości realizowany przez osoby indywidualne lub zespoły spoza placówki, który ma na celu ocenę i monitorowanie działania placówek WEiO, raportowanie nt jakości usług i proponowanie sposobów podniesienia jakości ich działania. 24