PROCESY ZMIAN SPOŁECZNYCH W PRZESTRZENI WARSZAWY GENTRYFIKACJA, EMBOURGEOISEMENT CZY REDEVELOPMENT?

Transkrypt

1 Full version of this paper in: Górczyńska M., 2012, Procesy zmian społecznych w przestrzeni Warszawy. Gentryfikacja, embourgeoisement czy redevelopment?, Procesy gentryfikacji w mieście. Cz. I. XXV Konwersatorium Wiedzy o Mieście. Red. Jolanta Jakóbczyk-Gryszkiewicz. Łódź: Wydaw. UŁ, s Magdalena Górczyńska Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polska Akademia Nauk mgor@twarda.pan.pl PROCESY ZMIAN SPOŁECZNYCH W PRZESTRZENI WARSZAWY GENTRYFIKACJA, EMBOURGEOISEMENT CZY REDEVELOPMENT? 1. WPROWADZENIE Struktury społeczno-przestrzenne miast opisywane jako rozmieszczenie i charakterystyczne współwystępowanie poszczególnych grup zawodowych, warunków mieszkaniowych, podział ludności na grupy wieku, prestiż, dochody, dostęp do władzy i wykształcenie (Węcławowicz 1988 s.39) ewoluują na skutek wzajemnego oddziaływania struktury społecznej i przestrzennej (Morgan 1984). Struktury społeczne będące odzwierciedleniem systemu relacji społecznych pomiędzy zróżnicowanymi częściami pewnej wspólnoty (Radcliffe-Brown 1940), są uznawane za układy dość stabilne i trwałe (Nadel 1957, Domański 2007), w których zmianom ulegają jedynie poszczególne, tworzące je elementy. Jednocześnie struktura przestrzenna wzmacnia i wpływa na ewolucję struktury społecznej (Morgan 1984). Zmiany w strukturze społeczno-przestrzennej jako wynik ewolucji miasta industrialnego w kierunku miasta postmodernistycznego są inicjowane zarówno przez czynniki ekonomiczne (np. związanych z przemianami bazy ekonomicznej miasta, struktury 1

2 zatrudnienia, dostępności określonych typów pracy, zmiany cen nieruchomości), jak i społeczno-demograficzne (m.in. zmiany struktury gospodarstw domowych, preferencji mieszkaniowych, starzenia się społeczeństwa) oraz kulturowe (m.in. zmiany stylu życia) (por. Smith 1996). Prowadzą one do nowej społeczno-przestrzennej konfiguracji miejskiej (Bell, Jayne 2004). Wśród procesów kształtujących zmiany w istniejącej strukturze społecznoprzestrzennej należy wymienić proces gentryfikacji, obejmujący zarówno zmiany w kompozycji społecznej jak i w zasobach mieszkaniowych (m.in. struktura własności, ceny, warunki mieszkaniowe) (Smith 1987, Hamnett 1991). Proces ten obserwowany od lat 1960 w miastach zachodnioeuropejskich, zaczyna nabierać znaczenia również w postsocjalistycznych miastach Europy Środkowej (Kovács 1998, Sýkora 2005). Niemniej jednak specyfika rozwoju tych drugich sprawia, że niezbędne jest dokonanie przeglądu i weryfikacji istniejących koncepcji, które wyjaśniają proces gentryfikacji przede wszystkim w kontekście miast zachodnioeuropejskich i amerykańskich. W poniższym artykule przedstawiono wybrane koncepcje gentryfikacji, które w opinii autorki współtworzą podstawę do opisania i wyjaśnienia zmian społecznych zachodzących w przestrzeni Warszawy po 1989 roku. Ponadto, wskazano uwarunkowania stanowiące o specyfice procesu gentryfikacji w Stolicy. Pierwsze wzmianki na temat gentryfikacji w Warszawie pojawiły się już w kilku opracowaniach (m.in.: Śleszyński 2004, Węcławowicz 2007, 2008, Smętkowski 2009, Górczyńska 2012), jednak proces ten nie został do tej pory szczegółowo zbadany. 2. PODEJŚCIA W BADANIACH GENTRYFIKACJI W artykule skoncentrowano się na dwóch grupach definicji wyjaśniających proces gentryfikacji, definicjach restrykcyjnych i inkluzywnych (Bourne 1993). 2

3 W grupie definicji restrykcyjnych zwraca się szczególną uwagę na procesy wymiany mieszkańców poprzez zastąpienie osób o niższych dochodach osobami o wyższych dochodach. W tym ujęciu, gentryfikacja jest postrzegana jako proces zachodzący przeważnie w sposób spontaniczny 1, w osiedlach robotniczych, jednorodnych, które poprzez wymianę mieszkańców podlegają istotnym zmianom, zarówno jeśli chodzi o skład społeczny jak i o ich fizjonomię. Nowi mieszkańcy inwestują, przyczyniają się do rehabilitacji zabudowy, rewitalizacji bądź też do regeneracji danego osiedla, poprawiając jakość zamieszkania w starych budynkach (por. Hamnett 1984, Johnston et al. 1994). Gentryfikacja może jednak również zachodzić w dzielnicach, które były już wcześniej zamożne. W przypadku postępującej waloryzacji obszarów dotychczas elitarnych, można mówić o procesie, określanym przez francuskie środowisko naukowe mianem embourgeoisement (pl. uburżuazyjnienie, uszlachetnienie). E. Préteceille (2007) czy też A. Clerval (2008) opisują wzmocnienie udziału najwyższych kategorii społeczno-zawodowych w paryskich dzielnicach tradycyjnie zamieszkiwanych przez arystokrację jako proces uburżuazyjnienia tzw. pięknych dzielnic (fr. beaux quartiers) (Pinçon, Pinçon-Charlot 1989, 2004), czasem związany z odnową miejską. W tym przypadku nie następuje wymiana mieszkańców a jedynie napływ wyższych kategorii społecznych. Ponadto, E. Préteceille (2007) proponuje stosowanie dwóch odmiennych pojęć: uburżuazyjnienia lub gentryfikacji, zależnie od tego, które kategorie społeczno-zawodowe dokonują inwazji: - osoby prowadzące działalność gospodarczą, wolne zawody inwazję tych kategorii społecznych należy uznać za prawdziwy przejaw uburżuazyjnienia; - osoby o zawodach inteligenckich mniej klasyczne ujęcie uburżuazyjnienia; 1 A. Clerval (2008) wyróżnia także gentryfikację zaprogramowaną, związaną z realizacją przez władze lokalne programów odnowy miejskiej. 3

4 - osoby o zawodach inteligenckich oraz przedstawiciele mediów, artyści (mniejszy udział kadr zarządzających oraz osób prowadzących działalność gospodarczą) w tym przypadku zamiast o uburżuazyjnieniu należy mówić o gentryfikacji. Druga grupa definicji ma charakter inkluzywny, traktując proces gentryfikacji bardzo szeroko. Mniejszy nacisk kładzie się na wymianę i wyparcie starych mieszkańców, należących do kategorii robotniczych. W tym podejściu, gentryfikacja może dotyczyć dzielnic uprzednio zamieszkanych przez średnie i wyższe kategorie społeczne lub też słabo zaludnionych dzielnic peryferyjnych lub podmiejskich (Davidson, Lees 2005). Ta forma procesu gentryfikacji, określana często mianem redevelopment (pl. przebudowy dzielnicy), może być również wynikiem zmiany dotychczasowej funkcji danego terenu (dawne budynki przemysłowe np. magazyny, etc.) czy też realizacji projektów odnowy miejskiej i powstaniem luksusowej zabudowy mieszkaniowej. Zmiana społeczna dokonuje się w tym przypadku poprzez zasiedlenie mieszkań nowo wybudowanych lub też mieszkań zrealizowanych w budynkach pełniących uprzednio funkcje niemieszkalne. Wymienione formy procesu gentryfikacji: klasyczna gentryfikacja, embourgeoisement i redevelopment można również wiązać ze szczególną lokalizacją w przestrzeni miejskiej, to znaczy z występowaniem w dzielnicach centralnych bądź też peryferyjnych. Cecha ta jest jednak ściśle związana ze strukturą społeczno-przestrzenną i funkcjonalną danego miasta, opisującą położenie określonych typów funkcjonalnych i społecznych dzielnic. Proces gentryfikacji można zatem rozpatrywać sensu largo jako proces inwazji wyższych kategorii społecznych, która przybiera trzy formy (Rys. 1) w zależności od: - struktury społecznej dzielnicy, w której występują (dzielnice elitarne, robotnicze lub słabo zaludnione względnie wcale), - procesu, poprzez który następuje zmiana (wymiana mieszkańców, napływ mieszkańców, zasiedlenie ternu dotychczas słabo zaludnionych), 4

5 - rodzaju zabudowy mieszkaniowej (stara zabudowa podlegająca odnowie, nowa zabudowa lub zabudowa mieszkaniowa w budynkach pełniących pierwotnie inne funkcje) i jej lokalizacji (w dzielnicach centralnych lub peryferyjnych). Powiązania pomiędzy poszczególnymi formami procesu gentryfikacji są dość istotne a dodatkowe modyfikacje mogą być związane z lokalną specyfiką danego miasta. Należy również podkreślić, że proces zmiany społecznej i inwazji wyższych kategorii społecznych mimo swego zróżnicowania niekoniecznie występuje lub wystąpi w każdej dzielnicy robotniczej, elitarnej czy też słabo zaludnionej. Warunkiem niezbędnym do zaistnienia procesu są pewne impulsy związane ze zmianami popytu (konsumpcji) i podaży (produkcji), jednak geneza procesu gentryfikacji nie jest jednak przedmiotem niniejszego artykułu. Rys. 1. Struktura procesów gentryfikacji. Źródło: opracowanie własne. Przyjmując założenie o trójdzielności procesu gentryfikacji można zastanawiać się, które z zaproponowanych typów inwazji wyższych kategorii społecznych wyjaśniają zmiany społeczno-przestrzenne dokonujące się w Warszawie po 1989 roku. 5

6 3. WARSZAWA: W KIERUNKU GENTRYFIKACJI? Uwarunkowania Historyczne etapy rozwoju Warszawy związane z odbudową po II wojnie światowej, wprowadzeniem zasad gospodarki centralnie sterowanej, a następnie po 1989 roku, z powrotem mechanizmów rynkowych i znaczenia renty gruntowej (por. np. Węcławowicz 2002, 2005), utworzyły specyficzne warunki dla rozwoju zasobów mieszkaniowych a w efekcie także dla procesu gentryfikacji. Budownictwo mieszkaniowe realizowane przez spółdzielnie i prywatnych deweloperów od początku lat 1990, oferowało lepsze warunki mieszkaniowe niż wiele osiedli wybudowanych w okresie Ponadto, w latach , liczba mieszkań oddawanych do użytku wzrastała szybciej w dzielnicach peryferyjnych (ponad 5,7 tys. mieszkań rocznie oddanych do użytku w latach , BDL, GUS) niż w dzielnicach tworzących dawną Gminę Centrum (ponad 2,8 tys. mieszkań rocznie oddanych do użytku w latach , BDL, GUS). Współcześnie, nowe luksusowe osiedla oraz apartamentowce są wznoszone także w bezpośrednim sąsiedztwie centrum, w najbardziej atrakcyjnych punktach miasta (Jałowiecki et al. 2004). W ostatnich latach dokonuje się również odnowy istniejącej tkanki mieszkaniowej, w ramach realizacji programów rewitalizacji oraz poprzez działania prywatnych właścicieli (osób fizycznych i deweloperów). Poza tym, należy wymienić rehabilitację i renowację przedwojennych kamienic, skomunalizowanych 2 dekretem Bieruta w 1945 roku, które współcześnie są odzyskiwane przez dawnych właścicieli a odnowione mieszkania przeznaczane na sprzedaż. 2 Właścicielem stała się gmina Warszawa a w 1950 roku (po zniesieniu samorządu) Skarb Państwa. 6

7 Zmiany w strukturze zasobów mieszkaniowych zachodziły równoległe do zmian w strukturze demograficznej. W okresie , liczba ludności Warszawy wzrosła przy czym zmiana ta była widoczna w peryferyjnych dzielnicach (Bemowo, Białołęka, Rembertów, Ursynów, Ursus, Wawer, Wilanów, Włochy) podczas gdy w dzielnicach centralnych nastąpił spadek (Stępniak et al. 2009). Zmiany te należy wyjaśniać ubytkiem naturalnym zwłaszcza w paśmie śródmiejskim, charakteryzującym się wysokim udziałem osób powyżej 65 roku życiu i jednocześnie zrównoważonym bilansem migracyjnym oraz dodatnim bilansem migracyjnym w przypadku dzielnic peryferyjnych (Ursynów, Wawer, Białołęka, Ursus, Włochy), w których notowano zdecydowanie wyższy udział osób w wieku produkcyjnym (por. Potrykowska, Śleszyński 1999, Stępniak et al. 2009). Gentryfikacja, embourgeoisement czy redevelopment? Wyjaśniając zmiany społeczno-przestrzenne w Warszawie w niniejszym artykule, posłużono się zmienną opisującą kategorie zawodowe w Narodowych Spisach Powszechnych z 1988 i z 2002 roku w dezagregacji na rejony urbanistyczne. Dodatkowo, w celu operacjonalizacji pojęcia gentryfikacji policzono wskaźnik gentryfikacji przedstawiający relację pomiędzy liczbą osób zajmujących najwyższe stanowiska (kierownicze oraz specjalistów) a liczbą osób zajmujących stanowiska robotnicze (robotnicy, operatorzy maszyn i urządzeń oraz pracownicy przy pracach prostych). Wartości wskaźnika powyżej 1 opisują obszary, na których występuje nadreprezentacja najwyższych kategorii społecznozawodowych czyli potencjalna gentryfikacja, natomiast wartości poniżej 1 te tereny gdzie występuje nadreprezentacja kategorii robotniczych. W latach zanotowano spadek udziału osób zajmujących stanowiska robotnicze w Warszawie (z 36,9% do 19,5%, NSP 1988, 2002). Ta ewolucja struktury zawodowej odpowiada światowym trendom zmian w miastach i jest wyjaśniana rosnącą rolą 7

8 przedsiębiorstw w sektorze usług oraz wzrostem zapotrzebowania na wyspecjalizowanych pracowników. W 1988 roku zaobserwowano wysoki udział najwyższych kategorii społecznozawodowych w Warszawie w paśmie śródmiejskim z północy na południe (Rys. 2). Struktura ta stanowi pewną kontynuację rozmieszczenia wyższych kategorii społecznych 3 w Warszawie od początku XX wieku (por. Węcławowicz 1975, 1979). W 2002 roku nastąpiło wzmocnienie odsetka osób zajmujących najwyższe stanowiska w pasie śródmiejskim. Poza tym, pojawiły się enklawy zamieszkane przez najwyższe kategorie społeczne (Rys. 3), zwłaszcza w peryferyjnych dzielnicach Warszawy oraz w niektórych częściach dzielnic sąsiadujących ze śródmieściem. Należy przypuszczać, że nowe (często luksusowe) inwestycje mieszkaniowe oraz wolny wybór miejsca zamieszkania przyczyniły się do zwiększenia mobilności mieszkaniowej zwłaszcza wyższych kategorii społecznych oraz do ekspansji tej grupy na tereny położone poza tradycyjną, elitarną strefą śródmiejską. Rys. 2. Udział osób zajmujących stanowiska kierownicze i specjalistów w Warszawie w 1988 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 1988, GUS. Rys. 3. Udział osób zajmujących stanowiska kierownicze i specjalistów w Warszawie w 2002 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 2002, GUS. 3 We wcześniejszych badaniach pozycję społeczną opisywano zazwyczaj poziomem wykształcenia. 8

9 Policzenie wskaźników gentryfikacji pozwoliło na wskazanie tych obszarów, na których nastąpiła najsilniejsza zmiana struktury społecznej w latach (Rys. 4, Rys. 5). W 1988 roku zanotowano wyższe wartości wskaźnika jedynie w pasie śródmiejskim z północy na południe, charakteryzującym się nadreprezentacją osób zajmujących stanowiska kierownicze i specjalistów w stosunku do robotników. W 2002 roku wartości wskaźnika gentryfikacji znacznie wzrosły w pasie śródmiejskim oraz w peryferyjnych dzielnicach, charakteryzujących się wysokim udziałem nowej zabudowy mieszkaniowej. Warto podkreślić, że nieznaczny wzrost wskaźnika gentryfikacji zanotowano w dawnej przemysłowej dzielnicy Wola, co świadczy o dokonujących się zmianach w strukturze funkcjonalnej i społecznej. W 2002 roku, kategorie robotnicze stanowiły nadreprezentację jedynie w kilku rejonach, charakteryzujących się specyficznymi, historycznymi uwarunkowaniami lub współcześnie zróżnicowanym użytkowaniem terenu. W pierwszej grupie znalazły się: dzielnica Praga Północ (największa liczba zachowanych przedwojennych kamienic w Warszawie, ponad 40% stanowią mieszkania komunalne) oraz Targówek Fabryczny (dawne osiedla robotnicze, fabryki i podmiejskie gospodarstwa rolne). Do drugiej kategorii można zakwalifikować dzielnice charakteryzujące się współwystępowaniem zabudowy mieszkaniowej oraz terenów produkcyjno-usługowych (rejon Huty ArcelorMittal na Bielanach dawna Huta Lucchini, południowa część Białołęki), obiektów i urządzeń transportu kolejowego (północno-wschodnia część dzielnicy Praga Południe, południowa Wola) oraz użytków rolnych (wschodnia część Białołęki, część dzielnicy Włochy). Na podstawie wykorzystanych danych statystycznych, trudno określić w jakim stopniu nastąpiła wymiana mieszkańców (zastąpienie kategorii robotniczych) a w jakim napływ wyższych kategorii społecznych. Zgodnie z wcześniej przedstawionymi danymi na temat 9

10 zmian liczby ludności, należy przypuszczać, że częściowa wymiana mieszkańców opisuje bardziej zmiany dokonujące się w paśmie śródmiejskim. Należy jednak również pamiętać o potencjalnej waloryzacji dokonującej się wskutek zdobywania wykształcenia i zajmowania stanowisk kierowniczych i specjalistów przez kolejne pokolenie mieszkańców tego terenu. Jeśli nastąpiła wymiana mieszkańców, nierozstrzygnięta pozostaje kwestia sposobu w jaki ona zaszła: poprzez wypełnienie luki po ubytku naturalnym czy świadome wyparcie dawnych mieszkańców? Istotnych informacji w tym zakresie mogą dostarczyć dane na temat ewentualnych przesiedleń najemców lokali komunalnych w budynkach odzyskanych przez dawnych właścicieli. Rys. 4. Wskaźnik gentryfikacji w Warszawie w 1988 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 1988, GUS. Rys. 5. Wskaźnik gentryfikacji w Warszawie w 2002 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie NSP 2002, GUS. 4. PODSUMOWANIE Celem artykułu była próba wyjaśnienia procesów zmian społecznych zachodzących w przestrzeni Warszawy przy wykorzystaniu istniejących koncepcji gentryfikacji. Wstępne, 10

11 ilościowe badania gentryfikacji w Warszawie w latach pozwoliły na wskazanie przynajmniej trzech różnych form tego procesu. Do wyjaśnienia zmian dokonujących się w tradycyjnie elitarnym paśmie śródmiejskim, w którym zanotowano wzrost wartości wskaźnika gentryfikacji można zastosować francuską koncepcję uszlachetnienia (embourgeoisement). Należy przypuszczać, że po 2002 roku, proces napływu wyższych kategorii społecznych nadal postępuje co jest związane m.in. z realizacją kolejnych, nowych inwestycji mieszkaniowych (w tym luksusowych apartamentowców) oraz stopniową odnową przedwojennej zabudowy, w tym w ramach inwestycji deweloperów w odzyskanych kamienicach, z których wyrugowano lokatorów komunalnych. Proces uszlachetnienia zachodzi tu równoległe z procesem klasycznej gentryfikacji, którą można określić w tym przypadku mianem powrotu właścicieli do miasta. Proces zbliżony do klasycznej gentryfikacji dzielnic robotniczych w ujęciu restrykcyjnym można prawdopodobnie obserwować na Woli a w ostatnich latach (tj. po 2002 roku) również na Pradze Północ. Oszacowanie skali wymiany ludności jest jednak skomplikowane bez bardziej szczegółowych informacji na temat rzeczywistej mobilności mieszkaniowej dawnych mieszkańców. Ponadto, należy zakładać, że jednym z głównych motorów zmian społecznych jest i będzie powstająca nowa zabudowa mieszkaniowa oraz planowane nowe zagospodarowanie budynków pofabrycznych 4. W przypadku terenów położonych w peryferyjnych częściach warszawskich dzielnic, mamy niewątpliwie do czynienia z procesem opisywanym jako redevelopment. Nowa zabudowa mieszkaniowa, zarówno jednorodzinna jak i wielorodzinna staje się czynnikiem przyciągającym nowych mieszkańców, dokonujących zasiedlenia (inwazji) tych terenów. 4 Na Pradze Północ zaplanowano realizację m.in. zabudowy mieszkaniowej w dawnej wytwórni wódek Koneser oraz w ramach projektu Port Praski. 11

12 Podsumowując, badania gentryfikacji w Warszawie należy uzupełnić i rozszerzyć poprzez dokładne badania terenowe, które umożliwią weryfikacje hipotez i założeń postawionych w niniejszym artykule. BIBLIOGRAFIA: Bell D., Jayne M., 2004, Conceptualizing the City of Quarters, [w:] D. Bell, M. Jayne (red.), City of Quarters, Urban Villages in the Contemporary City, Ashgate. Bourne L. S., 1993, The Demise of Gentrification? A Commentary and Prospective View, Urban Geography, 14(1), s Clerval A., 2008, La gentrification à Paris intra-muros: dynamiques spatiales, rapports sociaux et politiques publiques, doctorat de géographie, d aménagement et d urbanisme, maszynopis rozprawy doktorskiej, Université de Paris 1, Paris. Davidson M., Lees L., 2005, New-built gentrification and London s riverside renaissance, Environment and Planning A, 37, 7, s Domański H., 2007, Struktura społeczna, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Górczyńska M., 2012, Zmiany zróżnicowań społecznych i przestrzennych w wybranych dzielnicach Warszawy i aglomeracji paryskiej: dynamika i aktorzy, IGiPZ PAN, Université Paris I, maszynopis rozprawy doktorskiej. Hamnett Ch., 1984, Gentrification and residential location theory: a review and assessment, [w:] D. T. Herbert, R.J. Johnston (red.), Geography and the urban environment: progress in research and applications, vol. 6, Wiley and Sons, London, s Hamnett Ch., 1991, The blind man and the elephant: the explanation of gentrification, Transactions of the Institute of British Geographers, New Series, 16(2), s Hamnett, Ch., Whitelegg D., 2007, Loft conversion and gentrification in London: from industrial to postindustrial land use, Environment and Planning A, Vol. 39, s Jałowiecki B., Krajewska M., Olejniczak K., 2004, Klasa metropolitalna w przestrzeni Warszawy, [w:] J. Grzelak, T. Zarycki (red.), Społeczna mapa Warszawy. Interdyscyplinarne studium metropolii warszawskiej, SCHOLAR, Warszawa, s Kovács Z. 1998, Ghettoization or gentrification? Post-socialist scenarios for Budapest, Netherlands Journal of Housing and the Built Environment, No 13(1), s Ley D., 1980, Liberal ideology and post-industrial city, Ann. Ass. Am. Geogr. 70, s

13 Ley D., 1986, Alternative explanations for inner city gentrification: A Canadian assessment, Ann. Ass. Am. Geogr. 76, s Morgan B.S., 1984, Social geography, spatial structure and social structure, GeoJournal, 9, 3, s Nadel S. F., 1957, The Theory of Social Structure, Glencoe, III: Free Press. Potrykowska A., Śleszyński P., 1999, Migracje wewnętrzne w Warszawie i województwie warszawskim, Atlas Warszawy z. 7, IGiPZ PAN, Warszawa. Pinçon M., Pinçon-Charlot M., 1989, Dans les beaux quartiers, Seuil, Paris. Pinçon M., Pinçon-Charlot M., 2004, Sociologie de Paris, La Découverte, Paris. Préteceille E., 2007, Is gentrification a useful paradigm to analyze social changes in the Paris metropolis?, Environment and Planning A, Vol. 39, s Radcliffe-Brown A.R., 1940, On social structure, The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 70, No. 1, s Smętkowski M., 2009, Miasto deweloperów?, [w:] B. Jałowiecki, E. A. Sekuła, M. Smętkowski, A. Tucholska (red.), Warszawa, czyje jest miasto?, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa, s Smith N., 1987, Gentrification and the rent gap, Ann. Ass., Am. Geogr. 77, s Smith N., 1996, Gentrification, the Frontier, and the Restructuring of Urban Space, [w:] N. Smith, P. Williams (red.), Gentrification of the City, Boston: Allen and Unwin. Stępniak M., Węcławowicz G., Górczyńska M., Bierzyński A., 2009, Warszawa w świetle Narodowego Spisu Powszechnego 2002, Atlas Warszawy z. 11, IGiPZ PAN, Warszawa. Sýkora L. 2005, Gentrification in post-communist cities, [w:] R. Atkinson, G. Bridge (red.), Gentrification in a Global Context. The new urban colonialism, New York London: Routledge, s Śleszyński P., 2004, Kształtowanie się zachodniej części centrum Warszawy, Prace Geograficzne, 196, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa. Węcławowicz G., 1975, Struktura przestrzeni społeczno-gospodarczej Warszawy w latach 1931 i 1970 w świetle analizy czynnikowej, Prace Geograficzne IGiPZ PAN, 116, Ossolineum, Wrocław. Węcławowicz G., 1979, The structure of socio-economic space in Warsaw in 1931 and 1970: a study in factorial ecology, [w:] R.A. French, F.E.I. Hamilton (red.) The Socialist City, Spatial Structure and Urban Policy, Chichester: John Wiley & Sons, s

14 Węcławowicz G., 1988, Struktury społeczno-przestrzenne w miastach Polski, Prace habilitacyjne IGiPZ PAN, Ossolineum, Wrocław. Węcławowicz G., 2002, Przestrzeń i społeczeństwo współczesnej Polski, studium z geografii społeczno-gospodarczej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Węcławowicz G., 2005, The Warsaw Metropolitan Area on the eve of Poland s integration into the European Union, [w:] F.E. Ian Hamilton, K.D. Andrews, N. Pichler-Milanović (red.), Transformation of cities in central and Eastern Europe: Towards globalization, United Nations University Press, Tokyo, New York, Paris, s Węcławowicz G., 2007, Geografia społeczna miast, PWN, Warszawa. Węcławowicz G., 2008, Ludność z wykształceniem wyższym w strukturze społecznoprzestrzennej Warszawy, Instytut Problemów Współczesnej Cywilizacji XL Warszawa Akademicka Seminarium. Zukin S., 1982, Loft living as historic compromise in the urban core: the New York experience, International Journal of Urban and Regional Research, 6, s