Wiara i rozum. Stanisław Judycki

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Wiara i rozum. Stanisław Judycki"

Transkrypt

1 Stanisław Judycki A przechodząc ujrzał Jezus człowieka ślepego od urodzenia. I zapytali go uczniowie jego: Nauczycielu, kto zgrzeszył, on czy rodzice jego, że się ślepym urodził? Odpowiedział Jezus: Ani on nie zgrzeszył, ani rodzice jego, ale aby sprawy Boże na nim się okazały. Wiara i rozum J. 9, 1-4 Rozważania, które przedstawię, będą próbą ukazania, jak można rozumieć relację pomiędzy wiarą religijną, pojęciem rozumu oraz pojęciem racjonalności. W części pierwszej omówię trzy zasadnicze składniki wiary religijnej, za które chciałbym uznać przekonanie o istnieniu Boga, zaufanie do Boga oraz określoną postawę moralną. Cześć druga będzie poświęcona racjonalności przekonań dotyczących istnienia Boga, ze szczególnym uwzględnieniem odróżnienia pomiędzy racjonalnością poszukiwania i racjonalnością twierdzeń. W części trzeciej zajmę się teleologiczną argumentacją na rzecz istnienia Boga, natomiast w części czwartej, zatytułowanej Cel świata, zaprezentuję argument moralny na rzecz personalistycznego teizmu. Część piąta, pt. Charakter Boga, będzie dotyczyła kwestii kryteriów wyboru określnego systemu religijnego. W części szóstej postaram się ukazać, na czym polega wiara jako zaufanie do Boga, a to przez odwołanie się do biblijnego opisu próby, której został poddany Abraham. W odróżnieniu od interpretacji S. Kierkegaarda, przyjmującej istnienie skoku wiary, przekraczającego uniwersalne wymagania moralne, postawę Abrahama zinterpretuję za pomocą pojęć wglądu rozumu, miłości do Boga oraz zaufania. Zaufanie do Boga, wspierające się na wglądzie rozumu, uznaję za właściwą postawę w stosunku do tajemnicy świata, a szczególnie w odniesieniu do tajemnicy indywidualnych losów ludzkich, obarczonych cierpieniem, bólem i złem. Na zakończenie, w części siódmej, pt. Zbawienie aksjologiczne, będę dążył do ukazania, jakiej przemianie ulegną wiara, nadzieja i miłość w obrębie życia wiecznego. Zanim jednak przystąpię do tych wszystkich wielce trudnych zagadnień, chciałbym poruszyć element osobisty. Ludzi angażujących się w problematykę teodycealną, a więc w problematykę obrony Boga, często traktuje się albo jako apologetów nieczułych na cierpienia świata, którzy dowodzą tego, czego dowodzą, tylko dlatego, że mają jakieś interesy w tej działalności, albo jako zwykłych dogmatyków. Chciałbym jednak podkreślić, że w pewnym sensie ktoś zaangażowany w problematykę obrony czy usprawiedliwienia Boga bierze na siebie ból, cierpienie i zło w świecie, gdyż właśnie to on dąży do ich usprawiedliwienia. Egzystencjalnie patrząc, nie jest to zadanie ani łatwe ani przyjemne, i może być oskarżone o akademicką gadaninę w obliczu - jak się wydaje - bezcelowego cierpienia istot niewinnych, na przykład chorych i

2 umierających dzieci. W wypadku chrześcijaństwa jedyną odpowiedzią, jedyną niejako spontaniczną odpowiedzią, mogącą dać jakieś ukojenie, jest zwrócenie uwagi, że Jezus z Nazaretu, będący według chrześcijańskiego Credo Bogiem, cierpiał niewinnie, a więc był solidarny nawet z tym, co wywołuje w nas czasami najwyższe przerażenie i cofnięcie się do zawieszenia wiary, a więc był solidarny z cierpieniem niewinnych. Mimo to chcielibyśmy jakoś zrozumieć zasadę, która przenika cały niesłychanie skomplikowany kobierzec losów ludzkich. Chcielibyśmy zrozumieć na tyle, na ile jest to możliwe, jakie są racje za tą postacią świata, którą znamy, i temu również będą poświęcone poniższe rozważania. 1. PRZEKONANIA RELIGIJNE I WIARA Wiara religijna, wiara w Boga z jednej strony, z drugiej zaś pojęcie rozumu - próba choćby częściowego i w miarę uporządkowanego odniesienia do siebie tych dwóch sfer wymaga na wstępie ostrożnego postępowania. Mam tu na myśli to, iż łatwo można pójść za jednym aspektem tej złożonej relacji, zapominając o innych jej stronach. Onieśmielenie wywołuje też fakt, że każda próba systematycznego rozważenia kwestii wiary i rozumu powinna uwzględnić tradycję dyskusji na ten temat. Nie wolno jednak, jak sądzę, pozbywać się odpowiedzialności za jakieś w miarę jasne uporządkowanie tej problematyki za pomocą stwierdzenia, że dzieje dyskusji na ten temat są bogate a stanowiska zróżnicowane. 1 Tak więc, na początku, chciałbym wskazać na t r z y z a s a d n i c z e a s p e k t y zagadnienia wiary i rozumu. Będzie to wstępne ich określenie, potem postaram się przybliżyć zależności pomiędzy nimi. Po pierwsze, gdy ktoś podnosi kwestię relacji wiara - rozum, to najczęściej ma na myśli u z a s a d n i e n i e p r z e k o n a ń r e l i g i j n y c h, to znaczy stawia pytanie, czy w oparciu o same dane doświadczenia oraz o różnego rodzaju rozumowania da się uzasadnić przekonanie o istnieniu Boga, jak również przekonanie o Jego podstawowych atrybutach oraz Jego relacji do świata. Chodzi przy tym o takie uzasadnienie, które nie odwołuje 1 Literatura dotycząca wiary i rozumu jest bogata, zwłaszcza gdy uwzględni się, że nie obejmuje ona głównie tematu samej wiary, lecz dotyczy przede wszystkim argumentów teistycznych i antyteistycznych. Tutaj chciałbym wymienić następujące opracowania: P. Helm, Faith with Reason, Oxford: Oxford University Press 2000; P. Copan, P.K. Moser (red.), Rationality of Theism, London-New York: Routledge 2003; R. Swinburne, Faith and Reason. Second Edition, Oxford: Oxford University Press 2005; C.S. Evans, Faith and Revelation, w: W.J. Wainwright (red.), Philosophy of Religion, Oxford: Oxford University Press 2005, s ; H. McCabe OP, Faith Within Reason, New York: Continuum 2007; E.J. Wielenberg, God and the Reach of Reason. C.S. Lewis, David Hume and Bertrand Russell, Cambridge: Cambridge University Press 2008; W.L. Craig, Reasonable Faith. Christian Truth and Apologetics. Third Edition, Wheaton: Crossway Books 2008, cz. I: De Fide, s ; L.P. Pojman, Faith, Hope, and Doubt, w: L.P. Pojman, M. Rea (red.), Philosophy of Religion: An Anthology, Boston: Wadsworth 2012, s

3 się do żadnych danych, które w jakiejkolwiek określonej religii uznawane są za dane objawione. Oczywiście, same treści objawienia mogą służyć, i faktycznie służą, jako uzasadnienie wielu przekonań religijnych, lecz aby mogły spełniać tę rolę, wiarygodność określonego objawienia powinna zostać ustalona w oparciu o neutralną argumentację. Jeśli takie neutralne uzasadnienie przekonań religijnych jest możliwe, to przekonania te należy uznać za racjonalne. Po drugie, w pojęciu wiary religijnej nie chodzi wyłącznie o przekonanie o istnieniu Boga, posiadającego określone atrybuty i pozostającego w jakiejś relacji do świata, lecz przekonanie o istnieniu Boga staje się wiarą w Boga, gdy pojawia się e l e m e n t z a u f a n i a. Chodzi o zaufanie do Boga, o pokładanie w Nim nadziei. Tu, od razu, co będzie ważne dalej, chciałbym wskazać, że zaufanie to może się odnosić do dwóch sfer: najczęściej zaufanie to osoby wierzące odnoszą do sfery życia światowego, to znaczy ufają, że Bóg będzie się nimi opiekował w życiu doczesnym. W drugim aspekcie, mocniejszym, osoby ufają Bogu przede wszystkim w tym sensie, że On ostatecznie uratuje ich dusze przed złem i w ten sposób będą mogły dostąpić wiecznego z Nim życia. Jak dalej będę twierdził, nie tylko kwestia przekonań religijnych, lecz także ten drugi składnik wiary, którym jest zaufanie w obu wymienionych właśnie znaczeniach, dozwalają na racjonalną argumentację. Po trzecie, wiara religijna to nie tylko przekonanie, że Bóg o określonych atrybutach istnieje, to nie tylko zaufanie, którym się Go darzy, ale w skład wiary wchodzi także postawa życiowa, a w szczególności p o s t a w a m o r a l n a i związane z nią oczekiwania. Ten aspekt wiary religijnej można udobitnić poprzez mające posmak paradoksu pytanie: czy nikczemnik może być człowiekiem wierzącym? Intuicyjna odpowiedź, jak sądzę, brzmi: nie, nikczemnik nie może być człowiekiem wiary. 2 Może oczywiście stać się człowiekiem wierzącym, lecz wtedy musi przestać być nikczemnikiem. Dodatkowym uzasadnieniem tego składnika wiary jest przekaz, że duchy nieczyste wierzą, ale drżą, to znaczy są przekonane, że Bóg istnieje, mają na ten temat różnego rodzaje dane lub racje, lecz ich zamiary nie zgadzają się z zamiarami i z charakterem Boga, nie pokładają w nim żadnej nadziei, a stąd trwożą się. W obrębie drugiego i trzeciego 2 Tego rodzaju pytanie stawia R. Swinburne (Faith and Reason, s. 140) w kontekście dyskutowanej przez siebie interpretacji wiary Tomasza z Akwinu i Lutra. Swinburne twierdzi, że zgodnie z tomistyczną koncepcją wiary, według której do wiary wystarcza posiadanie prawdziwych przekonań religijnych, również nikczemnik, występujący w aspekcie moralnym przeciwko Bogu, lecz przekonany o Jego istnieniu, mógłby być nazwany człowiekiem wierzącym. Nie wydaje się to jednak o tyle trafne, że dla Tomasza wiara w Boga obejmuje nie tylko przekonanie dotyczące istnienia Boga, lecz także wiele innych prawd chrześcijańskich, a stąd ten, kto je uznaje, powinien również kierować się nimi tak, aby kształtowały jego postawę moralną. Nie można jednak wykluczyć takiej granicznej możliwości, iż ktoś, uznając artykuły wiary chrześcijańskiej za prawdziwe, mimo to jednak w działaniu pozostaje nikczemnikiem.

4 aspektu wiary religijnej sytuuje się tzw. zasługa wiary, to znaczy pozytywna wartość moralna, którą przypisuje się wierze w Boga. Wydawać by się mogło, że przekonania, których żywimy ogromną liczbę, nie podlegają d e c y z j o m n a s z e j w o l i, że nie są dobrowolne. Nie mogę na życzenie sprawić, abym był przekonany, że dwa dodać dwa równa się pięć, gdyż jest dla mnie oczywiste, iż dwa dodać dwa równa się cztery. Do pewnych przekonań możemy się, jak czasem mówimy, niejako sami nakłaniać, lecz w takich wypadkach są to najczęściej sytuacje samooszustwa. Matka, która przekonuje samą siebie, że jej syn nie jest złoczyńcą, w rzeczywistości, a przynajmniej najczęściej, nie nabiera przekonania, że syn jest uczciwy, lecz tylko próbuje sobie to wmówić, a więc oszukuje samą siebie. Jeśli tak jest, jeśli przekonania nie podlegają woli, to dotyczyłoby to również przekonań religijnych. Nie dałoby się sobie samemu wmówić przekonania, że istnieje Bóg, nie dałoby się więc za pomocą aktu woli, aktu postanowienia sprawić, abyśmy nabrali przekonań religijnych lub sprawić, abyśmy się pozbyli przekonań, które faktycznie mamy. A jednak św. Tomasz z Akwinu określał wiarę w ten sposób, że wierzyć to znaczy uznawać prawdę umysłem, ale z przyzwoleniem i pod wpływem woli (credere est cum assensione cogitare). 3 Jednocześnie Tomasz twierdził, iż wiara (fides), wiara jako zbiór przekonań religijnych sytuuje się pomiędzy wiedzą (scientia) a tylko opinią (opinio). Pewność przekonania wiary jest według Tomasza tak samo mocna jak w przypadku wiedzy, jednak w wypadku wiary nie wiemy, co sprawia, że jej przedmiot jest prawdziwy. Wiedza według Akwinaty jest czymś, co wymaga podania przyczyn, a nie możemy podać przyczyny istnienia Boga, a więc przyczyny przedmiotu wiary, gdyż tylko Bóg wie, dlaczego Bóg istnieje. Z drugiej strony, według Tomasza, wiara ma uzasadnienie w danych przekazanych przez świadków i w autorytecie, a więc jest czymś więcej niż pogłoską lub mniemaniem. Należy pamiętać, że gdy Tomasz mówił o wierze, to nie chodziło mu wyłącznie o przekonanie o istnieniu Boga, lecz o wszystkie zasadnicze tezy chrześcijaństwa. Jak zatem ma się rzecz z przekonaniami religijnymi, jeśli chodzi o ich relację do aktów woli? Nasze przekonania nie podlegają woli wtedy, gdy mamy do czynienia z przekonaniami oczywistymi, których dotyczył powyższy przykład matematyczny. Nawet jednak w tym wypadku istnieje przyzwolenie woli, co widać, gdy zapytam samego siebie: Czy naprawdę jestem przekonany, że dwa dodać dwa jest cztery?, i gdy stwierdzę, że tak, że tak właśnie jest - wtedy widać wyraźnie element woli w przekonaniu lub, w innej terminologii, element woli w wydawanym w ten sposób sądzie. W wypadku oczywistego fałszu, nie możemy nabrać przekonania o jego prawdziwości, lecz to nie zmienia faktu, że element woli obecny jest w 3 Summa Theologiae, 2-2 q. 2 a. 1.

5 stwierdzeniu tego fałszu: Nie jest tak, że dwa dodać dwa równa się pięć. Tak samo jest z powyższym przykładem matki rzekomo przekonanej, iż jej syn jest uczciwy: ona w rzeczywistości nie jest o tym przekonana, a więc nie spełnia aktu stwierdzania, że tak jest, lecz tylko życzy sobie, aby tak było lub ma nadzieję, że tak jest. Jednak w większości wypadków to, o czym jesteśmy przekonani, nie jest dla nas oczywiste, a stąd też element decyzji i składnik woli będzie wyraźnie widoczny od początku. Nasze przekonania nie są najczęściej kwestią tak lub nie, gdyż podlegają stopniowaniu, jak również możliwe są sytuacje, w których zawieszamy przekonanie na jakiś temat, w pewien sposób je neutralizujemy. Dzieje się tak dlatego, że nie mamy dostatecznych danych lub racji, aby sądzić w ten lub inny sposób. Dotyczy to również przekonań religijnych, przez co w tym momencie rozumiem przekonanie o istnieniu Boga. Choć niektórym naszym przekonaniom przypisujemy niewielki stopień prawdopodobieństwa, to jednak je uznajemy, albo dlatego, że przeciwne przekonanie ma również niski lub niedający się określić stopień prawdopodobieństwa, albo najczęściej dlatego, że wchodzą w grę inne czynniki, nasze interesy, uczucia, życzenia. We wszystkich tych sytuacjach widać, jak bardzo istotny jest udział decyzji woli w uznawaniu przekonań, wzgl. w wydawaniu określonych sądów. 4 I d e a l n i e r a c j o n a l n a o s o b a powinna formować swoje przekonania zawsze proporcjonalnie do racji na ich rzecz, którymi dysponuje. Większość z nas jednak nie jest idealnie racjonalna i żywi różne przekonania, albo bez większego zastanowienia, albo zadowala się niskim stopniem podbudowania określonych przekonań racjami i danymi. Nasza uwaga, nasza staranność w tym względzie wzrastają jednak tam, gdzie chodzi o ważne sprawy życiowe, o pieniądze, zdrowie, powodzenie - wtedy staramy się być idealnie racjonalni, to znaczy, dążymy do tego, aby przyjmować tylko takie przekonania, za którymi świadczy więcej dobrych racji. Wracając teraz do przekonań religijnych, nie jest trudno sobie wyobrazić osobę, które po namyśle dochodzi do przekonania, że Bóg 4 LP. Pojman sugestywnie argumentuje przeciwko temu, że przekonania mogą być wywoływane na życzenie woli, a więc że przekonania nie są dobrowolne, lecz z drugiej strony pisze, iż istnieje coś takiego jak akceptacje, które są przedmiotem woli: Acceptance is different from belief in that we have some direct control over our acceptances, whereas we don t over our beliefs. We may or may not believe our acceptances and we may or may not accept our beliefs (Faith, Hope, and Doubt, s. 414). Wydaje się jednak, że to, co Pojaman ma na myśli mówiąc o przekonaniach, są to rożne treści, które pojawiają się w naszym umyśle, treści, którym przypisujemy rożny stopień początkowej asercji, lecz sąd we właściwym sensie, a więc acceptance w terminologii Pojmana, jest już wynikiem zgody woli. Pojaman zresztą podkreśla, że sąd, np. w obrębie działalności prawniczej, tzn. tam, gdzie wchodzi w grę ważenie racji (evidence), zawsze musi polegać na decyzji, a więc na udziale woli. W dalszym ciągu będę jednak używał terminu przekonanie (belief), lecz będę go rozumiał jako sąd lub jako acceptance w sensie Pojmana.

6 istnieje, przypisuje więc temu przekonaniu większe prawdopodobieństwo niż przekonaniu przeciwnemu. Czy o takim kimś powiedzielibyśmy, że wierzy w Boga, skoro uznaje Jego istnienie? Przyjmijmy, że osoba ta przeglądnęła niejako swoje doświadczenie życiowe, zapoznała się z danymi dotyczącymi różnych tradycji religijnych, jak również zaznajomiła się z jakimiś wycinkami filozoficznej i teologicznej dyskusji na temat istnienia i natury Boga. Dochodząc w ten sposób do przekonania, że Bóg istnieje, nie dociera jednak do wiary w Boga. Wynika to z tego, że Bóg jako przedmiot jej przekonania jest zbyt nieokreślony. Owszem, jest On istotnie wyróżnionym przedmiotem, lecz jednocześnie jest wyłącznie Bogiem filozofii, Bogiem rozumu dyskursywnego, lecz nie Bogiem, do którego można byłoby mieć zaufanie, wchodzić z Nim w relację. Jest to być może Bóg tzw. d e i z m u, czyli wielki architekt świata, który jednak po stworzeniu świata pozostawił go swojemu biegowi. Nie byłby to Bóg religii również i z tego powodu, że nadal nie wiadomo byłoby, o jaką ze znanych religii chodziłoby w racjonalnie uzasadnionym przekonaniu o istnieniu Boga. Stąd chciałbym wyprowadzić wniosek, częściowo zbierając to, co zostało już przedstawione, że rola rozumu w odniesieniu do wiary nie polega tylko na poszukiwaniu racji dla przekonania, że Bóg o określonych atrybutach istnieje, lecz rozum musi również wybrać w sposób uzasadniony, która z empirycznych religii światowych prezentuje Boga, do którego doszliśmy za pomocą naturalnych danych. To jest zadanie niesłychanie doniosłe, które najczęściej przedstawiane jest za pomocą etykiety B ó g f i l o z o f i i B ó g r e l i g i i. Wchodzi tu w rachubę i taka również możliwość, że ktoś zatrzyma się w fazie przekonania, że Bóg istnieje, lecz nie będzie się zastanawiał, czy pojęcie Boga, do którego doszedł, jakoś łączy się z różnymi interpretacjami Boga, które ujawniły się w dziejach ludzkich kultur. W takim jednak wypadku nie będzie to człowiek wierzący, gdyż zabraknie na pewno zaufania do Boga, które poprzednio uznałem za element definiujący wiarę religijną. Gdy teraz wyobrazimy sobie kogoś, kto sam przed sobą stwierdza: Jestem pewny, że istnienie Boga jest bardziej prawdopodobne niż Jego nieistnienie, lub też stwierdza skromniej: Jestem pewny, że istnieniu Boga przysługuje pewne prawdopodobieństwo, lecz nie umiem stwierdzić, jakie ono jest, albo jeszcze bardziej oszczędnie Nieistnienie Boga jest bardziej prawdopodobne niż Jego istnienie, lecz nie jestem stanie wykluczyć Jego istnienia - we wszystkich tych wypadkach mamy do czynienia z przekonaniami religijnymi, lecz nie z wiarą. Co może przekształcić tego rodzaju przekonania w wiarę, w której występuje element zaufania? Sądzę, że wszystko zależy od s z c z e r o ś c i p o s z u k i w a n i a, jednak z tym istotnym zastrzeżeniem, iż wszystko zależy tu też od samego Boga. Wiara w tym sensie jest ł a s k ą, że jest odpowiedzią ze strony Boga na szczerość poszukiwania i nawet jeśli początkowe prawdopodobieństwo, które ktoś przypisuje istnieniu Boga, jest bardzo małe, to od decyzji tej osoby zależy

7 to, czy będzie nadal szczerze poszukiwała Boga. Jeśli tak będzie, to należy sądzić, iż otrzyma łaskę zaufania Bogu. To jest oczywiście teza, która przekracza czysto światowy dyskurs, gdyż przyjmuje istnienie Boga i Jego działanie, lecz wydaje się, że nie da się inaczej wyjaśnić zaufania jako składnika wiary. Patrząc jednak z punktu widzenia osoby szczerze poszukującej, to wszystko zależy od niej, nie ma tu żadnej predestynacji eliminującej tych, którzy nie dostąpili łaski. Wszystko znajduje się w obrębie wolnej decyzji szczerego poszukiwania Boga. Gdy dalej zagłębimy się w kwestię relacji pomiędzy wiarą a rozumem ukazują się, jak sądzę, następujące zagadnienia. Jeśli ktoś nie tylko jest przekonany, że Bóg o określonej naturze istnieje, lecz również ufa jemu, wtedy powstaje dopiero k w e s t i a s i l n e j l u b s ł a b e j w i a r y. W odniesieniu do samego przekonania, opatrzonego jakimś prawdopodobieństwem, nie powstaje pytanie o silną lub słabą wiarę, gdyż w takim wypadku nie ma wiary w ogóle. Silna wiara, a więc silne, całkowite zaufanie Bogu ma miejsce wtedy, gdy wiara, a wiec zaufanie przeszło test. Nie można wiedzieć, czy rzeczywiście ufa się Bogu, jeśli nie zostało się poddanym próbie. Nie oznacza to, że próba, która wykazała czyjąś słabą wiarę, nie może zostać ponowiona, nie oznacza to przekreślenia osoby, która nie podołała próbie, może ona ponownie zostać poddana próbie i przejść ją pozytywnie. P r ó b y w i a r y nie oznaczają jednak jakiegoś toru przeszkód ustawionego przez Boga, który chce utrudniać życie osobom uznającym Jego istnienie i ufającym mu. Spełniają one natomiast rolę uświadomienia w sposób wyraźny poszczególnym osobom, że ich życie, zarówno życie teraźniejsze jak i przyszłe, nie może być zawieszone na żadnym innym czynniku poza samym Bogiem. To z kolei nie jest wymaganiem tyrana, chcącego podporządkować sobie wszystko i wszystkich, lecz w próbach wiary chodzi o uświadomienie, że Bóg jest jedynym najwyższym dobrem. Jeśli ktoś nie może być człowiekiem wiary, gdy jest nikczemnikiem, to nie bycie nikczemnikiem jest minimalnym warunkiem wiary, minimalnym warunkiem dostępu do Boga, natomiast ludzie, którzy Mu zaufali, i tak mają bardzo silną tendencję, aby pokładać nadzieję w rzeczach, które Bogiem nie są: w zdrowiu, w zapewnieniu sobie bezpieczeństwa w tym życiu, w posiadaniu szacunku innych osób, czy nawet w wyobrażeniach życia przyszłego i jego wiecznych rozkoszy. Gdy tylko dochodzi do tego rodzaju urzeczowienia, do bałwochwalstwa w bardzo już wyrafinowanym sensie, wtedy pojawiają się próby wiary. Tak było z najsławniejszą w dziejach próbą, próbą, której został poddany Abraham, do czego wrócę w dalszym ciągu tych rozważań. 5 5 The first thing which the faith of the devils lack, in Aquinas s view, is that it does not come into being in the right way. It is not meritorious faith, because it is not a voluntary faith. Aquinas writes that the devils faith is, so to speak, forced from them by the evidence of signs. That they believe, then, is in no way to the credit of their wills. For the devils the signs of faith are so evident that they are forced to believe. By contrast, Aquinas holds that

8 W tym kontekście chciałbym twierdzić, że wszyscy wierzący są poddani w tym minimalnym sensie próbie zaufania Bogu, że muszą sobie poradzić z faktem cierpienia i zła w świecie. Ta ogólnie dostępna próba nie jest jednak wyłącznie tylko testem dla testu, lecz jej sens polega na p o k a z a n i u p r a w d y o tym, co istnieć może, a może istnieć zło i cierpienie, nienawiść i pogarda, oszustwo i mściwość, próba zaś polega na doświadczeniu na własnej skórze, w bezpośredni sposób, czym jest Bóg jako najwyższe dobro, niezawierające w sobie w najmniejszym stopniu żadnej złej rzeczy. Takiej próby prawdy nie da się wyłącznie tylko opowiedzieć, trzeba ją samemu przeżyć, aby wejść do królestwa, w którym cierpienie i zło po prostu nie istnieją. Gdy weźmiemy teraz pod uwagę trzeci z wymienionych składników wiary, to znaczy postawę moralną, to okazuje się, że możliwe jest, i często się zdarza, następujące rozwiązanie problemu wiary i rozumu. Cześć osób nie mogąc rozstrzygnąć sama dla siebie, czy Bóg istnieje, oraz nie mogąc rozstrzygnąć, którą religię wybrać, zawiesza przekonanie na ten temat, lecz w związku z tym, iż pragnie dobra, pragnie dobra moralnego dla siebie i innych, postanawia działać w życiu tak, jakby Bóg istniał. Może też być tak, iż przekonaniu, iż Bóg o określonych atrybutach istnieje, część ludzi przypisuje albo małe prawdopodobieństwo, albo nie umie określić tego prawdopodobieństwa, a jednak postanawia swoje działania ukierunkowywać tak, jakby Bóg istniał i jakby obwiązywały nakazy moralne przez Niego zalecone. Tę postawę można nazwać w i a r ą p r a g m a t y c z n ą. 6 Nie wynika ona jednak z kalkulacji, iż lepiej nie grzeszyć, gdyż po śmierci można za to ponieść karę, lecz tego rodzaju nastawienie jest motywowane autentycznym pragnieniem dobra, chęcią jego realizacji w życiu oraz jeszcze czymś - nadzieją. Ta nadzieja nie jest w takich przypadkach wyraźnie określona, lecz sądzę, że nie popełnię większego błędu, jeśli powiem, że chodzi tu o nadzieję, iż dobro ostatecznie humans can choose whether or not to have faith - the signs are not for us so evident that we have to believe; and so, if we do believe, it is to our credit that we do. (R. Swinburne, Faith and Reason, s. 140). Z takim poglądem Tomasza Swinburne nie zgadza się, gdyż według niego przekonania nie podlegają woli. 6 Odróżniając swoją koncepcję wiary pragmatycznej od koncepcji wiary Tomasza z Akwinu i Lutra i powołując się na W. Jamesa (The Will to Believe, in William James, The Will to Believe and Other Essays in Popular Philosophy, New York : Longmans, Green, 1897), R. Swinburne pisze: So, on Pragmatist view, a person has Christian faith if he acts on the assumption that there is a God who has the properties which Christians ascribe to him and seeks to do those good actions which the love of God (if there is a God) would lead him to do. He will, therefore, worship God; do those actions which are such that he believes that if there is a God, God has commanded them; and seek to live in a way and to get others to live in a way which would lead God, if there is a God, to give them eternal life with the Beatifc Vision of Himself. He does these actions because he believes it so worthwhile to attain the goals which they will attain if there is a God, much more worthwhile than to attain more mundane goals, that it is worth doing them in the hope that they will attain those goals (Faith and Reason, s. 148).

9 nie tylko zwycięży, lecz też, że nic, co jest dobre, nie zostanie utracone i w jakiś sposób będzie kontynuowane. Tu znowu chciałbym wrócić do zagadnienia relacji pomiędzy wolą a przekonaniami. Gdy matka zastanawia się nad uczciwością swojego syna, i gdy, mimo początkowych wątpliwości, dochodzi do wniosku, iż racje, jakie posiada, przeważają jej wątpliwości, to decyduje się, aby przyjąć przekonanie, iż jej syn jest uczciwy. Właśnie decyduje się, gdyż nie jest dla niej wykluczone, iż może się mylić. Byłoby z jej strony czymś niemądrym, a nawet negatywnym moralnie, gdyby ciągle się wahała nie mogąc wykluczyć, iż jest syn jest nieuczciwy. 7 Dla niej stawka jest zbyt duża, aby ciągle się wahać. Nawet gdyby przyjmowała, że prawdopodobieństwo uczciwości jej syna równa się 0.5, to może zdecydować się na przekonanie o jego uczciwości. Nie wmawia go sobie, lecz oczekuje, co zdarzy się dalej. Przyjmijmy, że syn w dalszym życiu, poprzez swoje czyny, utwierdza ją w przekonaniu, na które się zdecydowała, oraz przyjmijmy, że gdyby zaczęła okazywać w stosunku do niego nieufność, to on nigdy nie powiedziałby jej o tych swoich czynach, które świadczą o jego uczciwości. 8 Ten przykład ma pokazać dwie rzeczy. Po pierwsze, rola postawy moralnej w wierze jest w pewnym aspekcie decydująca. Do Boga mają przystęp grzesznicy, ale tylko wtedy, gdy próbują zmienić swoje postępowanie. Kolejność nie musi być jednak taka, iż najpierw grzesznik zwraca się do Boga, gdy chce zmienić swoją postawę, lecz często jest tak, że grzech i wina odczute poza przekonaniem o istnieniu Boga, kierują ludzi do Niego. Bywa i tak, że samo tylko d ą ż e n i e d o d o b r a kieruje do Boga i to ono wywołuje akceptację treści Bóg istnieje, nawet gdy początkowo treść ta, czysto teoretycznie patrząc, wydaje się mieć nieokreślone prawdopodobieństwo, choć prawdopodobieństwo wyższe od zera. Po drugie, jeśli taka osoba zaczyna działać w świetle istnienia Boga, to wtedy Bóg może jej udzielić łaski, jaką jest wiara w sensie zaufania. Można przypuszczać, iż udzielając tej łaski zaufania, nie daje jej od razu w pełni, lecz podda próbie to zaufanie i próby te mogą być ponawiane. Tak 7 It is a romantic myth that there is some kind of moral superiority about people who refuse to make up their minds because the evidence is not 100 per cent compelling. (H. McCabe, Faith Within Reason, s. 13). 8 L.P. Pojman używa terminu wiara eksperymentalna na określenie podobnej postawy, którą R. Swinburne okreśłał wiarą w pragmatycznym sensie: This is how I see religious hope functioning in the midst of doubt. The verific person recognizes the tragedy of existence, that unless there is a God and life after death, the meaning of life is less than glorious, but if there is a God and life after death, the meaning of that life is glorious. There is just enough evidence to whet his or her appetite, to inspire hope, a decision to live according to theism or Christianity as an experimental hypothesis, but not enough evidence to cause belief (Faith, Hope, and Doubt, s. 421). W świetle tego, co stwierdziłem dotąd, jeśli taka osoba wytrwa jakiś czas w tego rodzaju wierze eksperymentalnej, to można przypuszczać, iż pojawią się próby wiary.

10 działo się z Abrahamem, który zanim przeszedł ostateczną próbę na górze Moria, ostateczny test wiary jako zaufania oraz wiary jako miłości do Boga, był wcześniej wielokrotnie przez Boga wystawiany na próbę. Do tej kwestii powrócę osobno, gdy będę dyskutował postać Abrahama. Próby wiary, w paradoksalny sposób, dotyczą jednak również i tych, którzy szczerze poszukują Boga, choć Jemu nie mogą ufać, bo jeszcze go poszukują, jak również dotyczą tych, którzy postępują tak, jakby Bóg istniał, a to ze względu na dążenie do dobra. W obu tych wypadkach Bóg często sięga do instrumentu, jakim jest wstrząs egzystencjalny po to, aby przyciągnąć do siebie odnoszących się do Niego wyłącznie w t r y b i e t a k j a k b y. Są to próby, które nie dotyczą przekonania o istnieniu Boga, z założenia bowiem takiego przekonania jeszcze nie ma, lecz mają one sprawdzić, czy rzeczywiście ktoś dąży do dobra - jeśli tak to można ująć - czy dąży do dobra za wszelką cenę. Osoby chcące realizować dobro w swoim życiu często podskórnie są przekonane o istnieniu Boga, lecz różne wygody, różne błahostki życiowe lub względy społeczne powodują, iż nie chcą się do tego same przed sobą przyznać. Dopiero wstrząs egzystencjalny kieruje ludzi szczerze szukających oraz ludzi naprawdę chcących dobra do jakiegoś inicjalnego uznania istnienia Boga oraz do jakiegoś wstępnego zaufania do Niego - bo przecież nie można komuś ufać, gdy nie uznaje się istnienia tego kogoś. Nikczemnik, nawet gdyby był pewny co do istnienia Boga, nie będzie chciał Mu ufać, ani pokładać w nim nadziei, gdyż zamiary i dążenia, którymi kieruje się Bóg, go nie interesują RACJONALNOŚĆ POSZUKIWANIA I RACJONALNOŚĆ PRZEKONAŃ Dotychczas mówiłem o przekonaniach religijnych, a w szczególności o przekonaniu o istnieniu Bogu w ten sposób, jakby było oczywiste, że chodzi tu o Boga tzw. klasycznego teizmu, a więc o osobę doskonale dobrą, która stworzyła świat, która jest wszechmocna i wszechwiedząca. Jednakże ktoś, kto zastanawia się nad kwestią wiary w Boga, wcale nie musi dojść do takich wniosków. Świat albo przedstawia mu 9 P. Helm, w kontekście wiary pragmatycznej w rozumieniu Swinburn a, argumentuje na rzecz jeszcze innej interpretacji wiary jako zaufania: On the alternative view of trust that I am proposing trust ought to be proportioned to the strength of the corresponding belief. Anything less than this, and faith is weaker than it ought to be; anything more, and faith becomes hard to distinguish from credulity and foolhardiness. On this view what distinguishes trust from mere belief is not that it makes up for evidential deficiency but that it is an act of reliance upon the one whom, it is believed, can meet some need or fulfill some goal (Faith with Reason, s. 154). Gdyby przyjąć interpretację Helma, to musiałaby istnieć jakaś skala przekonania o istnieniu Boga oraz skorelowana z nią skala zaufania. Sądzę, że nie jest to dobra diagnoza tej sytuacji, gdyż oczywiście można ufać częściowo, lecz wtedy nie będzie to wiara w sensie właściwym, a ukazaniu tego miała służyć historia Abrahama. Można też zapytać, czy również proporcjonalnie do poziomu przekonania religijnego dana osoba powinna stopniować swoje dążenie do dobra, czy też raczej jest ono czymś: tak lub nie.

11 się jako zupełna zagadka, albo jako całość, która nie ma żadnego wytłumaczenia poza sobą, albo też sam świat uznaje za rodzaj boskiego jestestwa. Próba rozważenia kwestii religijnych może więc równie dobrze doprowadzić kogoś to panteizmu, do deizmu, do przekonania, że świat wprawdzie musiał mieć jakąś stwórczą przyczynę, lecz niewiele możemy powiedzieć na temat jej natury. Istnieją wprawdzie argumenty filozoficzne, należące do obrębu tzw. teologii naturalnej, zgodnie z którymi przyczyna świata musi być istotą najdoskonalszą, a stąd też musi być osobą. Oczywiste jest jednakże, że większość ludzi, którzy istnieli, istnieją i będą istnieć, nie zajmowało się, nie zajmuje się i nie będzie się zajmowało filozofią i teologią, a w tym w szczególności kwestią uzasadniania przekonań religijnych, a jeszcze bardziej szczegółowo, pytaniem, czy przekonanie o istnieniu Boga, Boga tzw. klasycznego teizmu, da się tak uzasadnić, aby spełniało różnie formułowane standardy racjonalności. Większość ludzi nabiera pojęcia Boga w trakcie edukacji, wchodząc w relacje społeczne, asymilując treści kulturowe. Różne też czynniki decydują o tym, czy ludzie nabierają przekonania o istnieniu Boga, czy też raczej skłaniają się do przeciwnego przekonania. Nie znaczy to jednak, że rozważania filozoficzne nie mogą pełnić jakiejś roli w tym procesie, jak również, wraz ze wzrastającym poziomem upowszechnienia edukacji, tego typu analizy stają się coraz bardziej obecne w kulturze. Choć sama argumentacja filozoficzna, czy to pozytywna czy negatywna, może wywołać lub anulować przekonanie o istnieniu Boga, to jednak na pewno czysty dyskurs, czysty rozum, różne argumenty nie mogą wywołać wiary jako zaufania. 10 Chciałbym twierdzić, że gdy wielu ludzi zastanawia się, czym jest Bóg, czy jest osobą, która stworzyła świat i ludzi, czy też Bóg jest raczej jakąś stwórczą siłą, która się nami nie interesuje, elementem uzasadniającym wybór przekonania o istnieniu osobowego Boga może być n a d z i e j a : istnienie istot rozumnych, ponoszących wysiłek, dążących do dobra, nie może nie mieć adekwatnej przyczyny i celu. Czy to jednak nie jest zbytnie zaufanie do świata, zbytnia jego racjonalizacja? Nie widać jednakże powodów, aby tego typu rozumowanie uznać za zbytni racjonalizm, gdyż nigdzie w świecie, który znamy, a mam przy tym na myśli zarówno świat przedmiotów nieożywionych, jak i świat roślin i zwierząt, nie widać przykładów, aby cokolwiek działo się na próżno. Jest 10 Ciekawą diagnozę dalszych dziejów wiary i rozumu, diagnozę sformułowaną z punktu widzenia chrześcijaństwa oraz z punktu widzenia potrzeby argumentacji filozoficznej formułuje R. Swinburne: we are now all of us aware of the widespread support for creeds of the great religions which rival Christianity, which suggests that each of them has some evidence in its favour. This makes it less plausible to hold that Christianity is certainly true, and so rules out a possible argument against the need to investigate. In future centuries such investigation into the relative probabilities of creeds may again become less necessary, for prolonged investigation may have convinced so many people of the falsity of all creeds except one that few people believe them. (Faith and Reason, s. 263).

12 wręcz odwrotnie, całe nasze życie codzienne, wszystkie należące do niego bardzo użyteczne praktyki, jak również wszystkie dotychczasowe odkrycia naukowe, ciągle potwierdzają, że nic nie dzieje się bez przyczyny, a stąd dlaczego miałoby być tak, że nasza ludzka nadzieja na życie wieczne miałaby być czymś nadmiernie racjonalnym, dlaczego miałoby być nadmiernym racjonalizmem przekonanie, że sami będąc osobami, zostaliśmy stworzeni do życia wiecznego przez Boga, który również jest osobą. Ludzka racjonalność polega na zdolności do poszukiwania uzasadnień dla żywionych przekonań, na zdolności do wyprowadzania wniosków i zdolności do krytyki siebie samego. Tego rodzaju zdolności muszą być jednakże czymś normowane, muszą się odbywać się według jakichś zasad, reguł lub praw. O jakie zasady, reguły czy prawa może tu chodzić? Te zasady, reguły lub prawa muszą mieć charakter ogólny, aby właśnie mogły być zasadami, regułami lub prawami. My ludzie faktycznie mamy dostęp do ogólnych zasad, reguł i praw, jesteśmy w stanie je uchwycić (rozpoznać). Ogólność, którą mam tu na myśli, można podzielić na ogólność o charakterze ogółu apodyktycznego, czyli koniecznościowego (ogółu twardego ) i ogólność o charakterze ogółu probabilistycznego (ogółu miękkiego ). W wypadku ogółu twardego mamy do czynienia z trzema jego odmianami. Po pierwsze, być racjonalnym, to mieć dostęp poznawczy do ogółu wyrażanego przez prawa l o g i k i d e d u k c y j n e j. Być racjonalnym, to być na przykład w stanie wnioskować według prawa logiki nazywanego modus ponendo ponens, którego przykładem może być następujące wnioskowanie: Jeżeli pada, to ulice są mokre i Pada, a stąd z konieczności wynika wniosek: Ulice są mokre. W tym wypadku czymś irracjonalnym byłby wniosek: Ulice nie są mokre. Podobnie ma się z drugą odmianą twardego ogółu, to znaczy ogółu wyrażanego przez p r a w a m a t e m a t y c z n e. I tu wnioskowanie przeciw temu, co one stwierdzają, jest czymś irracjonalnym. Tak też jest w trzecim wypadku, to znaczy wypadku ogółu wynikającego ze znaczenia słów, które nie należą ani do słownika logicznego ani do słownika matematycznego. Ten rodzaj ogółu nazywany jest o g ó ł e m a n a l i t y c z n y m. Jeżeli na przykład stwierdzamy, że ktoś jest kawalerem, to trzeba uznać wniosek, iż jest on mężczyzną nieżonatym. Konieczność tego wniosku opiera się na równoważności znaczeniowej w języku polskim wyrażeń kawaler i mężczyzna nieżonaty. Wnioski należące do tych trzech grup reprezentują twardą, koniecznościową ogólność, a więc taką, co do której nie dadzą się pomyśleć sytuacje, które falsyfikowałyby wyrażone w nich treści. Ludzka racjonalność nie definiuje się jednak wyłącznie przez posiadanie zdolności do wnioskowań logiczno-dedukcyjnych, matematycznych i analitycznych, lecz także przez posiadanie zdolności do podporządkowania naszego umysłu p r a w o m p r o b a b i l i s t y c z n y m.

13 Wnioskowanie probabilistyczne również posiada swoje prawa i postępowanie zgodne z nimi należy uznać za racjonalne, natomiast postępowanie przeciw nim za irracjonalne. Jest czymś irracjonalnym wnioskowanie, że jeżeli x pali i jeżeli 70 % palaczy umiera przed 70 rokiem życia, to x umrze przed 70 rokiem życia, w grę bowiem mogą wchodzić inne czynniki, które zachowają x-a przy życiu, mimo że właśnie kończy 70 lat. Racjonalne jest także poleganie na pewnych faktycznych generalizacjach (jeżeli chodnik jest mokry, to znaczy, że padało), jak też na hipotezach, a w tym prawach naukowych, które przeszły odpowiednie testy sprawdzające. Mimo że w tych wypadkach brakuje pewności, jak to było w przypadku racjonalności odnoszącej się do ogółu koniecznościowego, to uznanie prawdopodobieństwa czegoś jest także czymś racjonalnym. Jeśli istotną cechą człowieka jest rozumność, której podstawami są zdolność do odniesienia się do tego, co ogólne, oraz zdolność do poszukiwania uzasadnień dla żywionych przekonań, to nie widać powodów, dlaczego poszukiwanie pierwszej przyczyny świata, poszukiwanie stwórcy widzialnego porządku, poszukiwanie Boga nie miałoby być czymś racjonalnym. Można nawet powiedzieć, że właśnie w tym ujawnia się kwintesencja ludzkiej racjonalności, gdyż zdolność do odniesienia się do ogółu umożliwia nam nie tylko formułowanie zwykłych życiowych i użytecznych generalizacji, odkrywanie praw naukowych, lecz także umożliwia ogarnięcie całego naszego doświadczenia świata i zapytania o jego przyczynę. Czy możemy sobie wyobrazić istoty wyposażone w zdolność do odnoszenia się do ogółu, czy to matematycznego czy przyrodniczego, które nie byłyby zdolne do stawiania pytań o przyczynę istnienia świata? Wydaje się, że gdyby istniały istoty z tak ograniczonym rozumem, to musielibyśmy, paradoksalnie, powiedzieć, że nie są one racjonalne. W tym sensie na pewno ludzkie poszukiwanie ostatecznych przyczyn świata jest racjonalne w najwyższym stopniu. Pytanie jednak jest następujące: czy ta racjonalność poszukiwania gwarantuje również racjonalność odpowiedzi, czy odpowiedzi zaspokajające racjonalność poszukiwania mogą być nazwane odpowiedziami racjonalnymi? Na pierwszy rzut oka nie widać powodów, aby rezultaty czynności, która sama jest racjonalna, a wręcz którą można nazwać k o r o n ą l u d z k i e j r a c j o n a l n o ś c i, należałoby uznać za nieracjonalne. Okazuje się jednak, że namysł nad tą kwestią doprowadził niektórych filozofów do werdyktu odmiennego niż tu sugerowany. I. Kant, filozof Oświecenia, twierdził, że wprawdzie zasadnicze pytania metafizyczne są racjonalne i sensowne, ale już odpowiedzi na te pytania nie są racjonalne, a to dlatego, iż odpowiedzi te wymagają przekroczenia w s z e l k i e g o m o ż l i w e g o d o ś w i a d c z e n i a. Nauki przyrodnicze formułują nie tylko racjonalne pytania, lecz także mogą udzielić takich samych odpowiedzi, gdyż ich tezy dadzą się potwierdzić lub odrzucić za pomocą doświadczenia, takiej natomiast możliwości nie ma w wypadku twierdzeń metafizycznych. Twierdzenia te są według Kanta najbardziej

14 ogólnymi ideami rozumu ludzkiego, mającymi scalać całość doświadczenia, lecz ich rozstrzygnięcie nie jest możliwe. Ten pogląd Kanta uznawała duża część kierunków neokantowskich w XIX i XX w. Bardziej radykalną tezę wygłosił w pierwszych dekadach XX w. kierunek filozoficzny logicznym empiryzmem. 11 Uznano tam, że same problemy metafizyczne, nie zaś tylko ich rozwiązania, są nieracjonalne, gdyż, tak jak chciał, Kant, nie da się ich konkluzywnie rozstrzygnąć za pomocą doświadczenia. Stwierdzono, że tego rodzaju problemy są zatem bezsensowne, jeżeli za sensowne przyjmiemy tylko to, co da się potwierdzić lub odrzucić za pomocą danych doświadczenia. Przedstawiciele logicznego empiryzmu dość szybko wycofali się z tych radykalnych tez, gdy zwrócono uwagę, że sama zasada głosząca racjonalność wyłącznie tego, co da się potwierdzić lub odrzucić za pomocą doświadczenia, nie da się w ten właśnie sposób ani potwierdzić ani odrzucić. Zauważono też, że nawet twierdzenia nauk przyrodniczych nie są konkluzywnie potwierdzalne przez doświadczenie, gdyż prawa przyrodnicze odnoszą się do nieograniczonych klas przedmiotów i ich własności, a stąd żaden skończony ciąg doświadczeń nie może ich ostatecznie potwierdzić. 12 Z tego fragmentu dziejów filozofii współczesnej chciałbym wyciągnąć następujący wniosek. Na pewno nie da się istotnie zakwestionować racjonalności poszukiwania przez umysł ludzki ostatecznych rozstrzygnięć, co do natury świata ludzkiego i pozaludzkiego, gdyż poszukiwanie to jest istotnie związane z cechą definiującą ludzką racjonalność, a jest nią zdolność odnoszenia się do tego, co ogólne. Podobnie nie da się zakwestionować racjonalności odpowiedzi na tego rodzaju pytania, odpowiedzi, które tradycyjnie nazywa się odpowiedziami metafizycznymi, gdyż nie widać żadnych powodów, poza czystą konwencją, aby tego rodzaju odpowiedzi uznać za irracjonalne czy bezsensowne. Jednak cała trudność leży w samej dyskusji na te tematy, to znaczy, tylko rozważenie argumentów za określoną odpowiedzią lub przeciw niej może pokazać, która odpowiedź 11 Por. A. Richardson, Th. Uebel (red.), The Cambridge Companion to Logical Empiricism, Cambridge: Cambridge University Press W.P. Alston, polemizując z tezą logicznego empiryzmu, że nie dadzą się pomyśle takie doświadczenia, które sfalsyfikowałyby chrześcijańskie przekonanie o istnieniu dobrego Boga, chwyta, jeśli w tym kontekście można tak powiedzieć, byka za rogi i pisze: For example, a crucial part of traditional Christianity, found, for example, in the Nicene Creed, is that Christ (the incarnate second person of the divine Trinity) will return to earth at some point in glory to judge mankind. The creeds are not explicit about just how all this will be observable, but the doctrine would make no sense unless it were assumed to be manifest to humanity generally at some time. After all, this is supposed to be a BIG DEAL, the biggest deal in human history. So at least that part of the theology is disconfirmed if this never happens (Religious Language and Verificationism, w: P. Copan, P.K. Moser (red.), Rationality of Theism, s. 23).

15 jest bardziej racjonalna. Przypomnieć tu trzeba, wymienioną już wyżej, f u n d a m e n t a l n ą z a s a d ę r a c j o n a l n o ś c i głoszącą, że należy dostosowywać swoje przekonania do ilości i siły racji, które posiadamy na ich rzecz, a więc należy przyjmować te przekonania, na rzecz których mamy więcej doniosłych świadectw. Jeżeli uznajemy tę bardzo intuicyjną zasadę racjonalności, to czy na rzecz przekonań teistycznych świadczy więcej doniosłych racji, czy też ta przewaga leży po stronie tezy przeciwnej? Czy ludzie, gdy zastanawiają się nad kwestią istnienia Boga, są wyłącznie powodowani czystą ciekawością teoretyczną? Czy istoty rozumne, gdy zadają ostateczne pytania metafizyczne są wyłącznie poszukiwaczami racji, powodów, przyczyn? Sądzę, że tak nie jest, nie czysta ciekawość racjonalnych istot, którymi jesteśmy, powoduje postawienie tych pytań i poszukiwanie odpowiedzi na nie, lecz jest to przede wszystkim p o s z u k i w a n i e d o b r a i to nie byle jakiego dobra, lecz dobra ostatecznego, dobra nadającego sens istnienia nie tylko nam ludziom, lecz także wszystkim istotom żyjącym, a nawet udzielającego sensu istnienia całości widzialnego i niewidzialnego wszechświata. Z tego punktu widzenia chciałbym teraz naświetlić niektóre argumenty na rzecz istnienia Boga, bo to one są głównym przykładem mającym ukazywać racjonalność wiary religijnej w ten sposób, że to, co wiemy z religii objawionej, da się w pewnej mierze wykazać rozumowo, a więc rozumowo dałyby się wykazać istnienie Boga oraz Jego podstawowe atrybuty. Ze względu jednak na to, że dyskusja na te tematy trwa od wieków, jak również ze względu na to, że istnieje współcześnie ogromna ilość profesjonalnych filozoficznych publikacji wielostronnie omawiających te kwestie, jest oczywiste, iż nie da się w ramach tego tekstu podjąć chociażby tylko małej części tych zagadnień. Tak więc, ograniczę się wyłącznie do tego, co w tych dowodach lub argumentach łączy się z pojęciem dobra i z pojęciem sensu istnienia. Stąd też to, co przedstawię dalej, nie będzie standardową prezentacją argumentów za i przeciw teizmowi. 3. CEL ŚWIATA Zacznę od a r g u m e n t a c j i t e l e o l o g i c z n e j, zwanej także argumentacją z projektu. 13 Tutaj wnioskowanie jest dość proste: obserwowana przez nas misterna organizacja świata, stwierdzane regularności przyrody, dające się ująć w prawa, prowadzić mają do wniosku, że przyczyną tej organizacji jest zewnętrzny wobec świata, stwórczy umysł Boga. Przeciwnicy tej argumentacji wskazują, że jest to 13 Por. L.L. Gracia, Teleological and Design Arguments, w: Ch. Taliaferro P. Draper, Ph. L. Quinn (red.), A Companion to the Philosophy of Religion. Second Edition, Oxford: Willey-Blackwell 2010, s

16 rozumowanie obarczone błędem a n t r o p o m o r f i z m u w tym sensie, że ogromny kosmos tylko w dalekim sensie da się porównać do wytworów ludzkiego umysłu, a stąd uznać za pochodny od umysłu Boga. Twierdzą również, że w ten sposób osiągamy przekonanie o istnieniu jakiegoś umysłu, który stworzył świat, lecz nie wiemy, czy umysł ten nami się interesuje, a być może nie jest to jeden umysł, lecz jakaś niedająca się ustalić ich liczba. Do tego dochodzi i to, że właśnie ogrom kosmosu fizycznego miałby ukazywać, że nie możemy być jego celem. Przekonanie, że moglibyśmy być celem wszechświata, świadczyłoby nie tylko o tendencji do antropomorfizacji, lecz także o naszej ludzkiej zarozumiałości. W ten sposób teza teistyczna, wspierająca się na silnych racjach analogizujących świat i cały kosmos z wytworami ludzkiego działania, uzyskuje równowagę w tezie przeciwnej, sceptycznej, agnostycznej czy wręcz antyteistycznej. Rzeczy jednak są w tej kwestii bardziej skomplikowane. Regularności świata wyrażane są przez nauki przyrodnicze w j ę z y k u m a t e m a t y k i, stąd zaś powstaje problem, czym jest sama matematyka, oraz, jak to dzieje, że świat nie tylko jest regularny, lecz także jest do pewnego stopnia matematyzowalny. Matematykę, jak również logikę, możemy pojąć na dwa zasadnicze sposoby. Pierwszy, nawiązujący do Platona, uznaje, że matematyka dotyczy swoistego rodzaju obiektów, przedmiotów idealnych, które są niezależne od umysłu ludzkiego i jako takie są przez ten umysł odkrywane w myśleniu matematycznym. To przekonanie przeważa zarówno wśród samych matematyków, jak też wśród filozofów zajmujących się tą problematyką. Według drugiej interpretacji matematyka jest wytworem umysłu ludzkiego i polega na ustanowieniu znaczeń terminów pierwotnych i aksjomatów, reszta zaś, w ten lub inny sposób, jest z tych pierwocin wyprowadzana. Gdy trzymamy się platońskiej interpretacji matematyki, to w odniesieniu do obserwowanego przez nas kosmosu fizycznego nasuwają się przynajmniej trzy możliwości. Mogłoby w ogóle nie być żadnego kosmosu fizycznego, a mimo to istniałby sfera idealnych przedmiotów matematycznych, a więc, na przykład, mimo że nie istniałyby żadne fizyczne trójkąty, to byłoby prawdą, że suma kątów wewnętrznych w trójkącie równałaby się 180 stopni. Po drugie, mogłyby wprawdzie istnieć przedmioty fizyczne, ale nie byłyby one żadnym porządkiem, a więc kosmosem, lecz całkowitym chaosem, lub prawie całkowitym, gdyż w rzeczywistości nie jesteśmy w stanie pomyśleć z u p e ł n e g o c h a o s u, to bowiem kłóci się z samym pojęciem przedmiotu: być przedmiotem, to mieć jakąś określoną naturę, a z kolei natury przedmiotów powodują, że muszą się one w jakiś sposób regularnie zachowywać w stosunku do innych przedmiotów. Trzecia możliwość jest możliwością, którą faktycznie obserwujemy: istnieje kosmos poddany regularnościom matematycznym. Wydaje się, że

17 tę możliwość ktoś musiał wybrać, jak również musiał spowodować, że przedmioty fizyczne nie są chaotyczne, a ich regularności są poddane prawidłowościom matematycznym. Ten umysł nie mógł być byle jakim umysłem, gdyż matematyka to duża rzecz, zawierająca wiele możliwości i konieczności, z których tylko część dotąd odkryliśmy. 14 Gdy jednak matematyka jest wyłącznie wytworem ludzkich konwencji, to stajemy przed absolutną zagadką, jak to możliwe, aby świat pasował do naszych konwencji matematycznych. W ten sposób okazuje się, że argumentacja z projektu nie jest tak łatwa do zbycia wskazaniem, iż polega ona na nieuzasadnionych analogiach pomiędzy wytworami naszego umysłu a widzialnym kosmosem. Kosmos, który znamy, przeniknięty jest związkami przyczynowymi. Istnienie powiazań przyczynowych umożliwia, zarówno w życiu codziennym jak i w naukach, formułowanie przewidywań. I s t n i e n i e p o r z ą d k u k a u z a l n e g o jest jednak wyłącznie surowym faktem, który nigdy nie da się wytłumaczyć naukowo, gdyż nasza nauka może funkcjonować tylko dlatego, że istnieje taki właśnie porządek. Istnienie tego porządku sprawia, iż możliwie jest p o s i a d a n i e e t h o s u. Co to znaczy? Gdyby nie ten porządek niczego nie moglibyśmy przewidywać, nie moglibyśmy funkcjonować jako osoby stawiające sobie cele i próbujące je realizować. Gdy uwzględnimy poprzednio wymienione trzy możliwości, a więc istnienie wyłącznie sfery przedmiotów idealnych bez przedmiotów fizycznych, istnienie prawie całkowitego chaosu oraz nasz kosmos, to widać, że tylko ta trzecia możliwość wnosi istotne dobro, którym jest możliwość działania w świecie świadomych istot, dążących do różnych celów. Stąd nasz świat jest w tym sensie dobry. My to wiemy, problem polega jednakże na tym, że również wiele rzeczy w świecie jest złych i chcielibyśmy pozostać istotami racjonalnymi w tym świecie, lub podobnym do tego, lecz takim, w którym nie wszystko byłoby takie, jakie jest teraz. W obiegu dyskusji na temat argumentacji z projektu na rzecz istnienia Boga w ostatnich czasach pojawiła się spekulatywna hipoteza, że być może nasz kosmos jest jednym z wielu istniejących światów. Zgodnie z tą hipotezą właściwie istnieje nie uniwersum, lecz multiwersum, w i e l o ś w i a t. Ten wieloświat jest być może aż tak liczny, iż sięga nieskończoności. Nasz dający się ująć matematycznie kosmos, kosmos pozwalający na istnienie istot duchowych posiadających ethos, będących w stanie stawiać sobie cele i je realizować - to wszystko byłoby tylko jedną z nieskończenie wielu możliwości, które istnieją równolegle. Inaczej to ujmując, ten nieskończony tygiel światów w końcu doprowadził do powstania naszego kosmosu. 14 Por. S. Shapiro (red.), The Oxford Handbook of Philosophy of Mathematics and Logic, Oxford: Oxford University Press 2005.

18 Po pierwsze, należy zauważyć, że mamy tu do czynienia z hipotezą spekulatywną, gdyż nie jest to hipoteza posiadająca, nawet bardzo słabą, empiryczną podbudowę. Po drugie, nawet tego rodzaju wieloświat staje przed trybunałem pytania, d l a c z e g o i s t n i e j e r a c z e j c o ś n i ż n i c? Po trzecie, nie da się w rzeczywistości pomyśleć wieloświata, gdyż i tak musimy przyjąć że wszystkie te światy istnieją w jakimś wspólnym czasie i wspólnej przestrzeni - nawet gdyby trzeba było uznać, że metaczas i meta-przestrzeń wieloświata posiada inne własności niż czas i przestrzeń znanego nam kosmosu. Jeśli tak jest, to w rzeczywistości hipoteza wieloświata nic nowego nie wnosi do dyskusji. Po czwarte, nawet ciągle dokonująca się ewolucja w tyglu wieloświata nie jest w stanie wytworzyć przedmiotów matematycznych, gdy przyjmiemy ich platońską interpretację, a stąd ciągle zagadką pozostanie istnienie tych przedmiotów. Czy na tle hipotezy wieloświata czymś bardziej racjonalnym jest przyjęcie, że nasz świat, z jego misterną i matematycznie dającą się ująć strukturą, jest produktem ewolucji kosmicznej, czy też bardziej racjonalne jest przypuszczenie, że nasz świat, nasz kosmos pochodzi od umysłu Boga. Gdybyśmy podróżując po pustyni znaleźli wyrafinowany szwajcarski zegarek, to czy bardziej racjonalne byłoby założenie, że znalazł się on tam w wyniku ewolucji kosmicznej, czy też bardziej racjonalne byłoby przypuszczenie, że został zgubiony, a więc że ostatecznie jego twórcą jest pewien umysł, w tym wypadku umysł ludzki. Myślę, że odpowiedź jest oczywista, choć również oczywiste jest, że ta pierwsza hipoteza jest możliwa, możliwa w tym sensie, iż nie jest sprzeczna wewnętrznie. Myślę, że gdybyśmy musieli postawić własne pieniądze na którąś z tych hipotez, co jest często uważane za prawdziwy test naszych przekonań, to większość z nas postawiłby na hipotezę, że jednak ten szwajcarski zegarek nie powstał na pustyni w wyniku naturalnych procesów przyrodniczych. Sądzę, że gdybyśmy musieli zagrać o tę stawkę w k a s y n i e P a s c a l a, to nasz ruch byłby tylko jeden. Racjonalność bowiem nie oznacza przede wszystkim zdolności do rozważenia wszystkich możliwych hipotez, lecz łączy się z intuicyjnym wyczuciem, co jest rzeczywiście racjonalną hipotezą, a co jest wyłącznie czystą możliwością. Z kwestii, które zazwyczaj zalicza się do obrębu argumentacji z projektu, chciałbym na zakończenie tej części rozważań poruszyć p r o b l e m p i ę k n a ś w i a t a. 15 To jest, jak się wydaje, najsłabszy argument, najbardziej ulotny - tak jak ulotne jest samo piękno. Piękno świata i całego kosmosu jest z pewnością dobre, jest dobre dla istot takich jak my, ludzie: możemy się nim cieszyć, daje wytchnienie, ale także jest czymś zagadkowym. Najbardziej znana antynomia piękna 15 Por. P. Sherry, Beauty, w: Ch. Taliaferro P. Draper, Ph. L. Quinn (red.), A Companion to the Philosophy of Religion. Second Edition, Oxford: Willey-Blackwell 2010, s

19 wyraża się w pytaniu, czy jest ono czymś obiektywnym, czy też raczej czymś subiektywnym, a więc czymś istniejącym wyłącznie w spojrzeniu obserwatora. Subiektywność w tym wypadku może oznaczać bądź określonego człowieka, bądź odnosić się do wszystkich ludzi jako istot zdolnych do reagowania na świat za pomocą uczuć estetycznych. Być może należałoby tu odróżnić piękno intelektualne od piękna uczuciowego. Przez piękno intelektualne rozumiem piękno konstrukcji, a więc inne istoty niż my, powiedzmy przysłowiowi Marsjanie, nie reagowałyby na wiele rzeczy uznawanych przez nas za piękne, lecz zarówno one jak i my bylibyśmy w stanie dostrzec piękno określonych konstrukcji, np. konstrukcji znanego nam kosmosu jako całości. Nie ta jednak kwestia jest w interesującym nas tu aspekcie najważniejsza. Jeśli nawet piękno jest czymś czysto subiektywnym, subiektywnym jednostkowo i gatunkowo, i jako takie znajduje się wyłącznie w spojrzeniu obserwatora, to powstaje pytanie, skąd wziął się w nas zmysł piękna? Jedynym naturalnym wyjaśnieniem wydaje się być to, że zmysł piękna musiał stanowić jakąś k o r z y ś ć e w o l u c y j n ą. Chodzi teraz nie o ewolucję kosmiczną, jak to było poprzednio, lecz o ewolucję biologiczną. Zatem do piękna, jak do wielu innych rzeczy, musiałby dać się wygłosić jakiś komentarz ewolucyjny: na przykład w ten sposób, że istoty wyposażone w zmysł piękna miałyby większe szanse na przeżycie, gdyż tego typu doświadczenia dawałyby dodatkową motywację w walce o przetrwanie. Gdy jednak w ten sposób zuniwersalizujemy metodę komentarzy ewolucyjnych, to widać, że nie będzie istniała na świecie rzecz, do której nie dałoby się sformułować takiego komentarza, a jeśli tak miałoby być, to i same komentarze ewolucyjne traciłyby jakąkolwiek funkcję wyjaśniającą. Ewolucyjne podejście do piękna, jak też do wielu innych tzw. własności mentalnych, trudne jest do pogodzenia z ogólnym materializmem, do którego skłaniają się z w o l e n n i c y u n i w e r s a l n e g o e w o l u c j o n i z m u. Jeśli bowiem, jak twierdzi materializm, świadomy umysł jest identyczny z mózgiem, to świadome stany mentalne w żaden sposób nie były w stanie odgrywać jakiejkolwiek roli w procesie ewolucji, gdyż tę rolę mogły spełniać wyłącznie stany fizyczne mózgu i systemu nerwowego. 16 Stąd i doświadczenia piękna, wzięte jako świadome 16 This evolutionary epistemology seems to give a fairly plausible account of the development of cognitive states, at least in cases where those states have some fairly direct relationship to survival and biological success. However, when it is combined with the materialist doctrine of the closure of the physical domain, a startling result emerges: no explanation whatsoever has been given, or indeed can be given, for the fact that our states of conscious awareness correspond even approximately to the actual situation in the world in which we are living. The reason for this is found in the point, noted just above, that the consciously experienced psychological and conceptual content of an experience cannot be a physical cause. And because this is so, the mental content is irrelevant to behavior; it is not the explanation for anything a person says or does. (W. Hasker, Souls Beastly and Human, w: M.C. Baker, S. Goetz (red.), The Soul Hypothesis. Investigations into the Existence of

20 doświadczenia, nie mogły stanowić żadnej korzyści ewolucyjnej. Co zatem jest bardziej racjonalne: czy przyjęcie, że zdolność do przeżywania piękna powstała z niczego, bo, jak właśnie wskazałem, nie mogła ona mieć żadnej doniosłości ewolucyjnej, czy przyjęcie, że zdolność do przeżywania piękna została nam wszczepiona przez Stwórcę kosmosu, który również jest zdolny do takich przeżyć. Na jaki wynik postawilibyśmy w kasynie Pascala? Tu jednak ta kwestia nie kończy się, bo piękno, a mam ciągle na myśli piękno natury, jak również takie określenia estetyczne jak majestat, wspaniałość, ale też wdzięk, elegancja, harmonia, to są tylko genera, to znaczy, są to ogólne określenia, podczas gdy każda rzecz z dziedziny natury jest piękna jedynością, której żadne pojęciowe określenia nie są w stanie oddać. Stąd też piękna jest ogromna ilość. Można jednak iść jeszcze dalej, a mianowicie, piękne są nie tylko rzeczy, które są wspaniałe, majestatyczne, eleganckie, harmonijne, czy po prostu wdzięczne, lecz piękne są wszystkie składniki natury, jeśli tylko przyjmiemy odpowiedni punkt widzenia. Mam tu na myśli taki punkt widzenia, w ramach którego wybieramy jakąś całkowicie niepozorną rzecz, kawałek skały, źdźbło trawy, pojedynczy żywy organizm i umieszczamy ją w wyobraźni na tle całkowicie ciemnego horyzontu. Wtedy widać, jak każda rzecz jest piękna poprzez swoją misterną konstrukcję oraz poprzez to, że stanowi kontrast z prawie całkowitą nicością ciemnego i niezróżnicowanego tła. A więc, nie tylko majestatyczne gwiaździste niebo może nas napełniać zachwytem. Majestat i - jeśli można tak powiedzieć - artystyczna genialność Stwórcy wszechświata przejawia się nie tylko w wielkich widokach zachodzącego słońca, lecz dotknięcie Jego artystycznego geniuszu widoczne jest w każdej rzeczy. 4. ARGUMENT Z FAKTU ISTNIENIA MORLANOŚCI W dziejach myśli filozoficznej pojawiły dwie zasadnicze drogi myślowe biorące pod uwagę fakt moralności i w ten sposób dążące do wykazania istnienia Boga. 17 Pierwsza z nich to argumentacja przedstawiona przez I. Kanta. Według Kanta istnienie Boga musi zostać założone jako tzw. postulat praktycznego rozumu. Kant twierdził, że istnienie Boga należy założyć, aby uczynić sensowną, a więc celową całą moralną sferę życia ludzi. Tylko istnienie Boga może zapewnić, że poświęcenia i wysiłek, ponoszone przez poszczególne jednostki, będą mogły uzyskać właściwą odpłatę. Odpłata ta nastąpi w życiu wiecznym. 18 Ten rodzaj powiązania pomiędzy moralnością a The Soul, New York: Continuum 2011, s ). 17 C.S. Evans, Moral Arguments, w: Ch. Taliaferro, P. Draper, Ph.L. Quinn (red.), A Companion to the Philosophy of Religion., s Etyka wiedzie zatem nieodzownie ku religii, przez co rozrasta się w swym zasięgu [i otwiera się na] ideę władczego moralnego prawodawcy poza człowiekiem, w którego to woli to właśnie jest celem ostatecznym (stworzenia świata), co zarazem może i powinno być ostatecznym celem człowieka (I. Kant, Religia w obrębie samego rozumu (1793),

ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych

ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE. Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych ARGUMENTY KOSMOLOGICZNE Sformułowane na gruncie nauk przyrodniczych O CO CHODZI W TYM ARGUMENCIE Argument ten ma pokazać, że istnieje zewnętrzna przyczyna wszechświata o naturze wyższej niż wszystko, co

Bardziej szczegółowo

Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.

Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii

Bardziej szczegółowo

UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA

UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA UJĘCIE SYSTEMATYCZNE ARGUMENTY PRZECIWKO ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY PRZECIW ISTNIENIU BOGA ARGUMENTY ATEISTYCZNE 1 1. Argument z istnienia zła. (Argument ten jest jedynym, który ateiści przedstawiają jako

Bardziej szczegółowo

Rodzaje argumentów za istnieniem Boga

Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. Wstęp 3.

SPIS TREŚCI. Wstęp 3. SPIS TREŚCI Wstęp 3 I. ROZWAŻANIA WSTĘPNE 23 1. Luteranizm i jego znaczenie dla filozofii 23 1.1. Główne założenia doktrynalne luteranizmu 24 1.2. Luter i filozofia 33 2. Reakcja na Reformację - racjonalizacje

Bardziej szczegółowo

Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie

Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,

Bardziej szczegółowo

Etyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk

Etyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza

Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza Filozofia, Historia, Wykład IX - Filozofia Kartezjusza 2010-10-01 Plan wykładu 1 Krytyka nauk w Rozprawie o metodzie 2 Zasady metody Kryteria prawdziwości 3 Rola argumentów sceptycznych Argumenty sceptyczne

Bardziej szczegółowo

Czy możemy coś powiedzieć o istocie Boga?

Czy możemy coś powiedzieć o istocie Boga? Przymioty Boga Czy możemy coś powiedzieć o istocie Boga? dowody na istnienie Boga ustaliły, że On jest, ale czy poza wiedzą o Jego istnieniu możemy coś wiedzieć o Jego istocie? Św. Tomasz twierdzi, że

Bardziej szczegółowo

IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA

IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że

Bardziej szczegółowo

Weronika Łabaj. Geometria Bolyaia-Łobaczewskiego

Weronika Łabaj. Geometria Bolyaia-Łobaczewskiego Weronika Łabaj Geometria Bolyaia-Łobaczewskiego Tematem mojej pracy jest geometria hiperboliczna, od nazwisk jej twórców nazywana też geometrią Bolyaia-Łobaczewskiego. Mimo, że odkryto ją dopiero w XIX

Bardziej szczegółowo

Etyka problem dobra i zła

Etyka problem dobra i zła Etyka problem dobra i zła Plan wykładu Definicje i podstawowe odróżnienia Problem dobrego życia w klasycznej etyce Arystotelesowskiej Chrześcijańska interpretacja etyki Arystotelesowskiej Etyka - problem

Bardziej szczegółowo

Wiara nadawanie dużego prawdopodobieństwa prawdziwości twierdzenia w warunkach braku wystarczającej wiedzy.

Wiara nadawanie dużego prawdopodobieństwa prawdziwości twierdzenia w warunkach braku wystarczającej wiedzy. Uważam, iż w publicystyce nawet tej bardziej naukowej nadużywany jest dosyć wieloznaczny termin wiara i to pomimo istniejących słów takich jak przekonanie lub przeświadczenie często bardziej adekwatnych

Bardziej szczegółowo

PODSTAWY PROBLEMATYKI ARGUMENTACJI ZA ISTNIENIEM BOGA

PODSTAWY PROBLEMATYKI ARGUMENTACJI ZA ISTNIENIEM BOGA PODSTAWY PROBLEMATYKI ARGUMENTACJI ZA ISTNIENIEM BOGA I) Problem relacji: Wiara rozum (fides ratio), Wiara Wiedza (Fides Scientia) - Czy treści przekonań religijnych można tak uzasadnić, aby stały się

Bardziej szczegółowo

KLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII

KLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII KLASYCZNA KONCEPCJA RELIGII Różnice w koncepcjach religii człowiek Bóg człowiek doświadcza Boga człowiek doświadcza Boga i odnosi się do Niego nie za bardzo wiadomo, czy jakiś przedmiot istnieje można

Bardziej szczegółowo

Klasyfikacja światopoglądów

Klasyfikacja światopoglądów Bóg Wszechświat Klasyfikacja światopoglądów Zebranie obrazków i przemyśleń Jesień 2018 wojtek@pp.org.pl http://wojtek.pp.org.pl Klasyfikacja światopoglądów Od pewnego czasu przekonany jestem, że istnieją

Bardziej szczegółowo

SSW1.1, HFW Fry #20, Zeno #25 Benchmark: Qtr.1. Fry #65, Zeno #67. like

SSW1.1, HFW Fry #20, Zeno #25 Benchmark: Qtr.1. Fry #65, Zeno #67. like SSW1.1, HFW Fry #20, Zeno #25 Benchmark: Qtr.1 I SSW1.1, HFW Fry #65, Zeno #67 Benchmark: Qtr.1 like SSW1.2, HFW Fry #47, Zeno #59 Benchmark: Qtr.1 do SSW1.2, HFW Fry #5, Zeno #4 Benchmark: Qtr.1 to SSW1.2,

Bardziej szczegółowo

Jak zasada Pareto może pomóc Ci w nauce języków obcych?

Jak zasada Pareto może pomóc Ci w nauce języków obcych? Jak zasada Pareto może pomóc Ci w nauce języków obcych? Artykuł pobrano ze strony eioba.pl Pokazuje, jak zastosowanie zasady Pareto może usprawnić Twoją naukę angielskiego. Słynna zasada Pareto mówi o

Bardziej szczegółowo

Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II

Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Wojciech Kosek Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Bielsko-Biała, 10. kwietnia 2014 r. Konferencja Personalistyczna koncepcja wychowania

Bardziej szczegółowo

Ankieta. Instrukcja i Pytania Ankiety dla młodzieży.

Ankieta. Instrukcja i Pytania Ankiety dla młodzieży. Ankieta Instrukcja i Pytania Ankiety dla młodzieży www.fundamentywiary.pl Pytania ankiety i instrukcje Informacje wstępne Wybierz datę przeprowadzenia ankiety w czasie typowego spotkania grupy młodzieżowej.

Bardziej szczegółowo

Wojewodztwo Koszalinskie: Obiekty i walory krajoznawcze (Inwentaryzacja krajoznawcza Polski) (Polish Edition)

Wojewodztwo Koszalinskie: Obiekty i walory krajoznawcze (Inwentaryzacja krajoznawcza Polski) (Polish Edition) Wojewodztwo Koszalinskie: Obiekty i walory krajoznawcze (Inwentaryzacja krajoznawcza Polski) (Polish Edition) Robert Respondowski Click here if your download doesn"t start automatically Wojewodztwo Koszalinskie:

Bardziej szczegółowo

nego wysiłku w rozwiązywaniu dalszych niewiadomych. To, co dzisiaj jest jeszcze okryte tajemnicą, jutro może nią już nie być. Poszukiwanie nowych

nego wysiłku w rozwiązywaniu dalszych niewiadomych. To, co dzisiaj jest jeszcze okryte tajemnicą, jutro może nią już nie być. Poszukiwanie nowych Od Autora Rozwój jakiejkolwiek dziedziny wiedzy polega na umiejętności rozwiązywania jej niewiadomych i wyjaśniania często zawiłych zagadek. Cieszy nas pokonywanie kolejnych barier i zdobywanie coraz to

Bardziej szczegółowo

Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana?

Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana? Bóg a prawda... ustanawiana czy odkrywana? W skali od 1 do 10 (gdzie 10 jest najwyższą wartością) określ, w jakim stopniu jesteś zaniepokojony faktem, że większość młodzieży należącej do Kościoła hołduje

Bardziej szczegółowo

Argument teleologiczny

Argument teleologiczny tekst Argument teleologiczny i piąta droga św. Tomasza z Akwinu Argument z celowości 1. W świecie obserwujemy celowe działanie rzeczy, które nie są obdarzone poznaniem (np. działanie zgodnie z prawami

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 7

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 7 391 SPIS TREŚCI WPROWADZENIE... 7 KSIĘGA CZWARTA 1. Wstęp... 15 2. W Bogu jest rodzenie, ojcostwo i synostwo... 20 3. Syn Boży jest Bogiem... 22 4. Pogląd Fotyna o Synu Bożym i jego odparcie... 23 5. Pogląd

Bardziej szczegółowo

Tychy, plan miasta: Skala 1: (Polish Edition)

Tychy, plan miasta: Skala 1: (Polish Edition) Tychy, plan miasta: Skala 1:20 000 (Polish Edition) Poland) Przedsiebiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne (Katowice Click here if your download doesn"t start automatically Tychy, plan miasta: Skala 1:20 000

Bardziej szczegółowo

David Hume ( )

David Hume ( ) David Hume (1711-1776) Chciał być Newtonem nauk o człowieku. Uważał, że wszystkie nauki (oprócz matematyki i logiki), również filozofia, powinny kierować się metodą eksperymentalną, opartą na doświadczeniu.

Bardziej szczegółowo

Stargard Szczecinski i okolice (Polish Edition)

Stargard Szczecinski i okolice (Polish Edition) Stargard Szczecinski i okolice (Polish Edition) Janusz Leszek Jurkiewicz Click here if your download doesn"t start automatically Stargard Szczecinski i okolice (Polish Edition) Janusz Leszek Jurkiewicz

Bardziej szczegółowo

Karpacz, plan miasta 1:10 000: Panorama Karkonoszy, mapa szlakow turystycznych (Polish Edition)

Karpacz, plan miasta 1:10 000: Panorama Karkonoszy, mapa szlakow turystycznych (Polish Edition) Karpacz, plan miasta 1:10 000: Panorama Karkonoszy, mapa szlakow turystycznych (Polish Edition) J Krupski Click here if your download doesn"t start automatically Karpacz, plan miasta 1:10 000: Panorama

Bardziej szczegółowo

5. Rozważania o pojęciu wiedzy. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016

5. Rozważania o pojęciu wiedzy. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 5. Rozważania o pojęciu wiedzy Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Wiedza przez znajomość [by acquaintance] i wiedza przez opis Na początek

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład VIII - Kartezjusz

Filozofia, Germanistyka, Wykład VIII - Kartezjusz 2013-10-01 Plan wykładu 1 Krytyka nauk w Rozprawie o metodzie 2 Idea uniwersalnej metody Prawidła metody 3 4 5 6 Krytyka Kartezjusza Podstawą wiedzy jest doświadczenie Krytyka nauk Kartezjusz - krytyka

Bardziej szczegółowo

USPRAWIEDLIWIENIE WYŁĄCZNIE PRZEZ WIARĘ

USPRAWIEDLIWIENIE WYŁĄCZNIE PRZEZ WIARĘ USPRAWIEDLIWIENIE WYŁĄCZNIE PRZEZ WIARĘ Lekcja 4 na 22 lipca 2017 Z Chrystusem jestem ukrzyżowany; żyję więc już nie ja, ale żyje we mnie Chrystus; a obecne życie moje w ciele jest życiem w wierze w Syna

Bardziej szczegółowo

Argument teleologiczny

Argument teleologiczny tekst Argument teleologiczny i piąta droga św. Tomasza z Akwinu Tekst piątej drogi (z celowości): Piąta Droga wywodzi się z faktu kierowania rzeczami. Stwierdzamy bowiem, że pewne rzeczy, które są pozbawione

Bardziej szczegółowo

TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW.

TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW. TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW. TOMASZA 399 0 1274 2012 PLAN PRACY I. Etyka Sokratesa II. System

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna

Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna 2009-09-04 Plan wykładu 1 Jońska filozofia przyrody - wprowadzenie 2 3 Jońska filozofia przyrody - problematyka Centralna problematyka filozofii

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk

Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie

Bardziej szczegółowo

SKALA ZDOLNOŚCI SPECJALNYCH W WERSJI DLA GIMNAZJUM (SZS-G) SZS-G Edyta Charzyńska, Ewa Wysocka, 2015

SKALA ZDOLNOŚCI SPECJALNYCH W WERSJI DLA GIMNAZJUM (SZS-G) SZS-G Edyta Charzyńska, Ewa Wysocka, 2015 SKALA ZDOLNOŚCI SPECJALNYCH W WERSJI DLA GIMNAZJUM (SZS-G) SZS-G Edyta Charzyńska, Ewa Wysocka, 2015 INSTRUKCJA Poniżej znajdują się twierdzenia dotyczące pewnych cech, zachowań, umiejętności i zdolności,

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. Część pierwsza KRYTYKA ESTETYCZNEJ WŁADZY SĄDZENIA

SPIS TREŚCI. Część pierwsza KRYTYKA ESTETYCZNEJ WŁADZY SĄDZENIA SPIS TREŚCI Przedmowa tłumacza................. XI KRYTYKA WŁADZY SĄDZENIA Przedmowa do pierwszego wydania............ 3 Wstęp...................... 11 I. O podziale filozofii............... 11 II. O suwerennej

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Historia, Wykład IV - Platońska teoria idei

Filozofia, Historia, Wykład IV - Platońska teoria idei Filozofia, Historia, Wykład IV - Platońska teoria idei 2010-10-01 Tematyka wykładu 1 Metafora jaskini 2 Świat materialny - świat pozoru Świat idei - świat prawdziwy Relacja między światem idei i światem

Bardziej szczegółowo

Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018

Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018 Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018 Do czego odnoszą się poniższe stwierdzenia? Do tego, czym jest matematyka dla świata, w

Bardziej szczegółowo

MIND-BODY PROBLEM. i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii

MIND-BODY PROBLEM. i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii MIND-BODY PROBLEM i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii CZŁOWIEK JEST MASZYNĄ (THOMAS HOBBES) Rozumienie człowieka znacząco zmienia się wraz z nastaniem epoki nowożytnej. Starożytne i średniowieczne

Bardziej szczegółowo

GWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda

GWSP GIGI. Filozofia z aksjologią. dr Mieczysław Juda GWSP Filozofia z aksjologią dr Mieczysław Juda GIGI Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm Hume a Filozofia z aksjologią [5] Systemy nowożytne: empiryzm Locke a i sceptycyzm

Bardziej szczegółowo

Dlaczego matematyka jest wszędzie?

Dlaczego matematyka jest wszędzie? Festiwal Nauki. Wydział MiNI PW. 27 września 2014 Dlaczego matematyka jest wszędzie? Dlaczego świat jest matematyczny? Autor: Paweł Stacewicz (PW) Czy matematyka jest WSZĘDZIE? w życiu praktycznym nie

Bardziej szczegółowo

Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87

Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe. Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności prawa a derywacyjne argumenty systemowe Studenckie Zeszyty Naukowe 9/13, 84-87 2006 Katarzyna Wojewoda-Buraczyńska Koncepcja multicentryczności

Bardziej szczegółowo

Czym jest religia i czy filozofia może ją badać. Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii

Czym jest religia i czy filozofia może ją badać. Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii Czym jest religia i czy filozofia może ją badać Problem wiary, rozumu i logiki Definicja religii Wiara i rozum Czy rozum potrafi udowodnić wszystkie prawdy religijne, czy tylko niektóre, czy może nie jest

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.

Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie. 2010-10-01 Plan wykładu 1 Czym jest filozofia Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady 3 Metafizyka Ontologia Epistemologia

Bardziej szczegółowo

Hugo Grotius ( ) Franciszek Suarez ( ) Samuel Pufendorf ( )

Hugo Grotius ( ) Franciszek Suarez ( ) Samuel Pufendorf ( ) Hugo Grotius (1583-1645) Franciszek Suarez (1548-1617) Samuel Pufendorf (1632-1694) Tomistyczna koncepcja prawa jako rozumnego urządzenia świata (Hugo Grotius) Woluntarystyczna wizja prawa, którego źródłem

Bardziej szczegółowo

Spór o poznawalność świata

Spór o poznawalność świata ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.

Bardziej szczegółowo

Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową.

Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową. Wymagania do przedmiotu Etyka w gimnazjum, zgodne z nową podstawą programową. STANDARDY OSIĄGNIĘĆ: Rozwój osobowy i intelektualny uczniów wynikający z ich uczestnictwa w zajęciach etyki podążając za przyjętymi

Bardziej szczegółowo

Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997

Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 Św. Augustyn, Wyznania, przekład Z. Kubiak, Znak, Kraków 1997 ks. XI 1. Wyznania nie informują Boga, o czym i tak wie, lecz są wyrazem miłości Augustyna do Boga jako Ojca. 2. Augustyn pragnie poznać Prawo

Bardziej szczegółowo

Zakopane, plan miasta: Skala ok. 1: = City map (Polish Edition)

Zakopane, plan miasta: Skala ok. 1: = City map (Polish Edition) Zakopane, plan miasta: Skala ok. 1:15 000 = City map (Polish Edition) Click here if your download doesn"t start automatically Zakopane, plan miasta: Skala ok. 1:15 000 = City map (Polish Edition) Zakopane,

Bardziej szczegółowo

Koncepcja Opatrzności w Platońskim Timajosie

Koncepcja Opatrzności w Platońskim Timajosie Koncepcja Opatrzności w Platońskim Timajosie Dialog czy monolog? Timajos jest monologiem zawierającym opowiadanie o powstaniu świata człowieka (opowiadanie fantastyczne?) Akcja rozgrywa się pomiędzy fikcyjnym

Bardziej szczegółowo

3. Zasady moralne są obiektywnie prawdziwe. Musi istnieć ich stwórca. Jest nim bóg.

3. Zasady moralne są obiektywnie prawdziwe. Musi istnieć ich stwórca. Jest nim bóg. Czołowy amerykański apologeta, teolog i filozof, profesor William Lane Craig często uczestniczy w publicznych debatach powtarzając swoje argumenty dowodzące, że założenie istnienia boga jest bardziej rozsądne

Bardziej szczegółowo

Wiesław M. Macek. Teologia nauki. według. księdza Michała Hellera. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Wiesław M. Macek. Teologia nauki. według. księdza Michała Hellera. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Wiesław M. Macek Teologia nauki według księdza Michała Hellera Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2010 Na początku było Słowo (J 1, 1). Książka ta przedstawia podstawy współczesnej

Bardziej szczegółowo

Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności

Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Rozdział II Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za powszechnie prawodawczą, by z

Bardziej szczegółowo

1. Dyscypliny filozoficzne. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016

1. Dyscypliny filozoficzne. Andrzej Wiśniewski Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 1. Dyscypliny filozoficzne Andrzej Wiśniewski Andrzej.Wisniewski@amu.edu.pl Wstęp do filozofii Materiały do wykładu 2015/2016 Pochodzenie nazwy filozofia Wyraz filozofia pochodzi od dwóch greckich słów:

Bardziej szczegółowo

Zdecyduj: Czy to jest rzeczywiście prześladowanie? Czasem coś WYDAJE SIĘ złośliwe, ale wcale takie nie jest.

Zdecyduj: Czy to jest rzeczywiście prześladowanie? Czasem coś WYDAJE SIĘ złośliwe, ale wcale takie nie jest. Zdecyduj: Czy to jest rzeczywiście prześladowanie? Czasem coś WYDAJE SIĘ złośliwe, ale wcale takie nie jest. Miłe przezwiska? Nie wszystkie przezwiska są obraźliwe. Wiele przezwisk świadczy o tym, że osoba,

Bardziej szczegółowo

Odzyskajcie kontrolę nad swoim losem

Odzyskajcie kontrolę nad swoim losem Odzyskajcie kontrolę nad swoim losem Mocno wierzę w szczęście i stwierdzam, że im bardziej nad nim pracuję, tym więcej go mam. Thomas Jefferson Czy zadaliście już sobie pytanie, jaki jest pierwszy warunek

Bardziej szczegółowo

Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki. Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki. Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Profesora Mieczysława Gogacza ujęcie etyki Dawid Lipski Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Definicja etyki : Etykę stanowi ustalenie, które działania ludzkie chronią zgodne z prawdą dobro osób

Bardziej szczegółowo

żyjący Odkupiciel Odkupiciel stał się człowiekiem. godny naśladowania Odkupiciel ukrzyżowany Odkupiciel cierpiący Odkupiciel zwycięski Odkupiciel

żyjący Odkupiciel Odkupiciel stał się człowiekiem. godny naśladowania Odkupiciel ukrzyżowany Odkupiciel cierpiący Odkupiciel zwycięski Odkupiciel Lekcja 12 na 17 grudnia 2016 Pod koniec historii Joba Bóg przedstawia się jako Wielki Stworzyciel i cierpienia Joba kończą się. Niemniej jednak konflikt między Bogiem a szatanem, który spowodował ten

Bardziej szczegółowo

Jerzy Lukierski NAUKA I RELIGIA CZY MOŻNA POGODZIĆ?

Jerzy Lukierski NAUKA I RELIGIA CZY MOŻNA POGODZIĆ? Jerzy Lukierski NAUKA I RELIGIA CZY MOŻNA POGODZIĆ? Relacja między nauką i religią jest dość złożona. Wyrazem tego jest debata pomiędzy nauką i religią, w której szczególnie w przeszłości było wiele pasji

Bardziej szczegółowo

Czy więc zakon unieważniamy przez wiarę? Wręcz przeciwnie, zakon utwierdzamy (Rzymian 3:31)

Czy więc zakon unieważniamy przez wiarę? Wręcz przeciwnie, zakon utwierdzamy (Rzymian 3:31) Lekcja 5 na 4 listopada 2017 Czy więc zakon unieważniamy przez wiarę? Wręcz przeciwnie, zakon utwierdzamy (Rzymian 3:31) W dniu 31 października 1517 r. Marcin Luter zawiesił swoje dziewięćdziesiąt pięć

Bardziej szczegółowo

Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości.

Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. N. Hartmann: Materia jest tylko tworem treściowym, który posiada wartościowość.

Bardziej szczegółowo

Egzamin maturalny na poziomie. i właściwie je uzasadnić?

Egzamin maturalny na poziomie. i właściwie je uzasadnić? Egzamin maturalny na poziomie podstawowym. Jak sformułować stanowisko i właściwie je uzasadnić? PODSTAWOWE INFORMACJE Rozprawka na poziomie podstawowym jest formą wypowiedzi pisemnej na podany temat, która

Bardziej szczegółowo

O argumentach sceptyckich w filozofii

O argumentach sceptyckich w filozofii O argumentach sceptyckich w filozofii - Czy cokolwiek można wiedzieć na pewno? - Czy cokolwiek można stwierdzić na pewno? Co myśli i czyni prawdziwy SCEPTYK? poddaje w wątpliwość wszelkie metody zdobywania

Bardziej szczegółowo

Baruch Spinoza ( )

Baruch Spinoza ( ) Baruch Spinoza (1632-1677) Dla jednych: najszlachetniejszy i najbardziej godny miłości z wielkich filozofów (B. Russell). Dla innych: Największy heretyk XVII wieku. Obrońca diabła. Duchowy sabotaŝysta.

Bardziej szczegółowo

Jesper Juul. Zamiast wychowania O sile relacji z dzieckiem

Jesper Juul. Zamiast wychowania O sile relacji z dzieckiem Jesper Juul Zamiast wychowania O sile relacji z dzieckiem Dzieci od najmłodszych lat należy wciągać w proces zastanawiania się nad różnymi decyzjami i zadawania sobie pytań w rodzaju: Czego chcę? Na co

Bardziej szczegółowo

Składa się on z czterech elementów:

Składa się on z czterech elementów: Asertywność umiejętność powiedzenia nie, odmowy lub obrony własnych postaw, granic, psychologicznych w taki sposób, aby z jednej strony nie odczuwać wyrzutów sumienia, że sie powidzialo nie, kiedy ktoś

Bardziej szczegółowo

KRZYSZTOF WÓJTOWICZ Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego

KRZYSZTOF WÓJTOWICZ Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego KRZYSZTOF WÓJTOWICZ Instytut Filozofii Uniwersytetu Warszawskiego wojtow@uw.edu.pl 1 2 1. SFORMUŁOWANIE PROBLEMU Czy są empiryczne aspekty dowodów matematycznych? Jeśli tak to jakie stanowisko filozoficzne

Bardziej szczegółowo

Filozofia przyrody - Filozofia Eleatów i Demokryta

Filozofia przyrody - Filozofia Eleatów i Demokryta 5 lutego 2012 Plan wykładu 1 Filozofia Parmenidesa z Elei Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej filozofii 2 3 4 Materializm Ontologia Parmenidesa Epistemologiczny aspekt Parmenidejskiej

Bardziej szczegółowo

Darmowy artykuł, opublikowany na: www.fluent.com.pl

Darmowy artykuł, opublikowany na: www.fluent.com.pl Copyright for Polish edition by Bartosz Goździeniak Data: 4.06.2013 Tytuł: Pytanie o czynność wykonywaną w czasie teraźniejszym Autor: Bartosz Goździeniak e-mail: bgozdzieniak@gmail.com Darmowy artykuł,

Bardziej szczegółowo

Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant

Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant Filozofia, Germanistyka, Wykład IX - Immanuel Kant 2011-10-01 Plan wykładu 1 Immanuel Kant - uwagi biograficzne 2 3 4 5 6 7 Immanuel Kant (1724-1804) Rysunek: Immanuel Kant - niemiecki filozof, całe życie

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI Wstęp... 9 Wykaz skrótów... 13 Rozdział 1. Prawo podatkowe w systemie prawa... 15 1.1. Uwagi wprowadzające... 16 1.2. Prawo podatkowe jako gałąź prawa... 16 1.2.1. Przesłanki uzasadniające

Bardziej szczegółowo

EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA

EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Zadanie 1. (0 4) Obszar standardów Opis wymagań Znajomość i rozumienie

Bardziej szczegółowo

PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU

PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU PROJEKT NAUKOWEJ ETYKI ETYKA OSIEMNASTEGO WIEKU ETYKA I METODA NAUKOWA Metoda naukowa uniwersalne narzędzie poznania prawdy. pozwala ustalić prawdę ponad wszelką wątpliwość powoduje bardzo dynamiczny rozwój

Bardziej szczegółowo

Pomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu.

Pomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu. Pomyślny los, o traf szczęśliwy. W takim znaczeniu, i tylko w takim, przysłowie mówi o szczęściu, że łut jego więcej wart niż funt rozumu. Rodzaj przeżycia Arystoteles określał, że być szczęśliwym to

Bardziej szczegółowo

Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk

Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk Doświadczenie mistyczne w filozofii i teologii Wydaje się, iż ujęcie doświadczenia mistycznego zarazem

Bardziej szczegółowo

Czym jest zło? Materiały do lekcji z podstawowych zagadnieo z etyki

Czym jest zło? Materiały do lekcji z podstawowych zagadnieo z etyki Czym jest zło? Materiały do lekcji z podstawowych zagadnieo z etyki Rodzaje zła według Leibniza: Zło moralne grzech Czyn nieetyczny Zło Zło fizyczne cierpienie ból Zło metafizyczne niedoskonałośd Wybrakowanie

Bardziej szczegółowo

Dzięki ćwiczeniom z panią Suzuki w szkole Hagukumi oraz z moją mamą nauczyłem się komunikować za pomocą pisma. Teraz umiem nawet pisać na komputerze.

Dzięki ćwiczeniom z panią Suzuki w szkole Hagukumi oraz z moją mamą nauczyłem się komunikować za pomocą pisma. Teraz umiem nawet pisać na komputerze. Przedmowa Kiedy byłem mały, nawet nie wiedziałem, że jestem dzieckiem specjalnej troski. Jak się o tym dowiedziałem? Ludzie powiedzieli mi, że jestem inny niż wszyscy i że to jest problem. To była prawda.

Bardziej szczegółowo

Johann Gottlieb Fichte

Johann Gottlieb Fichte Johann Gottlieb Fichte 1762-1814 Fichte i kant Kant odniósł tylko częściowy sukces szukając transcendentalnej jedności naszego poznania, ponieważ był pod zbytnim wpływem empiryzmu. Treść nie jest nam po

Bardziej szczegółowo

Konspekt do wykładu z Logiki I

Konspekt do wykładu z Logiki I Andrzej Pietruszczak Konspekt do wykładu z Logiki I (z dnia 24.11.2006) Poprawność rozumowania. Wynikanie Na wykładzie, na którym omawialiśmy przedmiot logiki, powiedzieliśmy, że pojęcie logiki wiąże się

Bardziej szczegółowo

wiecznie samotny, bo któreż ze stworzonych serc mogłoby nasycić Jego miłość? Tymczasem Bóg jest całą społecznością w wiecznym ofiarowywaniu się z

wiecznie samotny, bo któreż ze stworzonych serc mogłoby nasycić Jego miłość? Tymczasem Bóg jest całą społecznością w wiecznym ofiarowywaniu się z TRUDNY TEMAT Nauczyliśmy się słuchać łatwych kazań. Wygłaszanych, jak to się mówi, pod publiczkę. Nieraz kokieteryjnych, zalotnych, brzdąkających w bardzo serdeczną i łatwą strunę budzenia miłości do bliźniego.

Bardziej szczegółowo

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy. Wartości w wychowaniu

Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy. Wartości w wychowaniu Ekonomiczny Uniwersytet Dziecięcy Wartości w wychowaniu prof. Ewa Chmielecka Szkoła Główna Handlowa w Warszawie 20 października 2009 r. EKONOMICZNY UNIWERSYTET DZIECIĘCY WWW.UNIWERSYTETDZIECIECY.PL O czym

Bardziej szczegółowo

RACJONALIZM. w szerokim znaczeniu czyli

RACJONALIZM. w szerokim znaczeniu czyli RACJONALIZM w szerokim znaczeniu czyli ANTYIRRACJONALIZM Racjonalista potocznie uporządkowany logiczny ważący różne racje rozsądny krytyczny znający i wykorzystujący wyniki różnych nauk mało uczuciowy

Bardziej szczegółowo

Jak mam uwielbiać Boga w moim życiu, aby modlitwa była skuteczna? Na czym polega uwielbienie?

Jak mam uwielbiać Boga w moim życiu, aby modlitwa była skuteczna? Na czym polega uwielbienie? Jak mam uwielbiać Boga w moim życiu, aby modlitwa była skuteczna? Na czym polega uwielbienie? UWIELBIAJ DUSZO MOJA PANA!!! ZANIM UWIELBISZ PRAWDZIWIE ZAAKCEPTUJ SYTUACJĘ, KTÓRĄ BÓG DOPUSZCZA UWIELBIANIE

Bardziej szczegółowo

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH

Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół ponadpodstawowych: liceum, technikum oraz szkół zawodowych. Katechezy

Bardziej szczegółowo

Podobno lepiej jest rozmawiać z piękną kobietą i myśleć przy tym o Panu Bogu, niż modlić się do Boga i myśleć o pięknej kobiecie (K. Wójtowicz).

Podobno lepiej jest rozmawiać z piękną kobietą i myśleć przy tym o Panu Bogu, niż modlić się do Boga i myśleć o pięknej kobiecie (K. Wójtowicz). wstęp Podobno lepiej jest rozmawiać z piękną kobietą i myśleć przy tym o Panu Bogu, niż modlić się do Boga i myśleć o pięknej kobiecie (K. Wójtowicz). W pierwszym wypadku, widząc piękno kobiety, można

Bardziej szczegółowo

Emilka szuka swojej gwiazdy / Emily Climbs (Emily, #2)

Emilka szuka swojej gwiazdy / Emily Climbs (Emily, #2) Emilka szuka swojej gwiazdy / Emily Climbs (Emily, #2) Click here if your download doesn"t start automatically Emilka szuka swojej gwiazdy / Emily Climbs (Emily, #2) Emilka szuka swojej gwiazdy / Emily

Bardziej szczegółowo

116. Czy są Duchy, które wiecznie pozostaną na niższych stopniach rozwoju?

116. Czy są Duchy, które wiecznie pozostaną na niższych stopniach rozwoju? Rozwój Duchów Bóg stworzył wszystkie Duchy prostymi i nie posiadającymi wiedzy. Każdemu z nich wyznaczył misję, by mógł się uczyć i krok po kroku osiągać doskonałość poprzez poznawanie prawdy i zbliżanie

Bardziej szczegółowo

Katowice, plan miasta: Skala 1: = City map = Stadtplan (Polish Edition)

Katowice, plan miasta: Skala 1: = City map = Stadtplan (Polish Edition) Katowice, plan miasta: Skala 1:20 000 = City map = Stadtplan (Polish Edition) Polskie Przedsiebiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. Eugeniusza Romera Click here if your download doesn"t start automatically

Bardziej szczegółowo

dr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań

dr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań dr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań Systemy przekonań Dlaczego mądrzy ludzie podejmują głupie decyzje? Odpowiedzialne są nasze przekonania. Przekonania, które składają się

Bardziej szczegółowo

Aktywni na start. Podkowa Leśna 6-8 stycznia 2012r.

Aktywni na start. Podkowa Leśna 6-8 stycznia 2012r. Aktywni na start Podkowa Leśna 6-8 stycznia 2012r. Bo ziemia sama z siebie owoc wydaje, najpierw trawę, potem kłos, potem pełne zboże w kłosie. A gdy owoc dojrzeje, wnet się zapuszcza sierp, bo nadeszło

Bardziej szczegółowo

Wstęp Komentarze jako metoda wyjaśniania oraz interpretacji w średniowieczu Komentarz Akwinaty do Etyki nikomachejskiej krótka prezentacja Próba

Wstęp Komentarze jako metoda wyjaśniania oraz interpretacji w średniowieczu Komentarz Akwinaty do Etyki nikomachejskiej krótka prezentacja Próba Izabella Andrzejuk Wstęp Komentarze jako metoda wyjaśniania oraz interpretacji w średniowieczu Komentarz Akwinaty do Etyki nikomachejskiej krótka prezentacja Próba analizy fragmentu Komentarza według reguł

Bardziej szczegółowo

MaPlan Sp. z O.O. Click here if your download doesn"t start automatically

MaPlan Sp. z O.O. Click here if your download doesnt start automatically Mierzeja Wislana, mapa turystyczna 1:50 000: Mikoszewo, Jantar, Stegna, Sztutowo, Katy Rybackie, Przebrno, Krynica Morska, Piaski, Frombork =... = Carte touristique (Polish Edition) MaPlan Sp. z O.O Click

Bardziej szczegółowo

Ogólnopolski Próbny Egzamin Ósmoklasisty z OPERONEM. Język angielski Kartoteka testu. Wymagania szczegółowe Uczeń: Poprawna odpowiedź 1.1.

Ogólnopolski Próbny Egzamin Ósmoklasisty z OPERONEM. Język angielski Kartoteka testu. Wymagania szczegółowe Uczeń: Poprawna odpowiedź 1.1. Język angielski Kartoteka testu Rozumienie ze słuchu 1.1. I.6) żywienie II. Rozumienie wypowiedzi. Uczeń rozumie proste wypowiedzi ustne artykułowane wyraźnie, w standardowej odmianie języka 1.2. II.5)

Bardziej szczegółowo

Wojewodztwo Koszalinskie: Obiekty i walory krajoznawcze (Inwentaryzacja krajoznawcza Polski) (Polish Edition)

Wojewodztwo Koszalinskie: Obiekty i walory krajoznawcze (Inwentaryzacja krajoznawcza Polski) (Polish Edition) Wojewodztwo Koszalinskie: Obiekty i walory krajoznawcze (Inwentaryzacja krajoznawcza Polski) (Polish Edition) Robert Respondowski Click here if your download doesn"t start automatically Wojewodztwo Koszalinskie:

Bardziej szczegółowo

FILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie

FILOZOFOWIE UMYSŁU. Angielskie oświecenie FILOZOFOWIE UMYSŁU Angielskie oświecenie JOHN LOCKE (1632-1704) NOWY ARYSTOTELES Locke w 1690 roku wydaje swoje podstawowe dzieło filozoficzne: En essay concerning the human understanding (Rozważania dotyczące

Bardziej szczegółowo

1. Filozoficzna obrona wolnej woli. 2. Prezentacja Tomaszowej nauki o predestynacji. 3. Nierozwiązane aporie. Wnioski

1. Filozoficzna obrona wolnej woli. 2. Prezentacja Tomaszowej nauki o predestynacji. 3. Nierozwiązane aporie. Wnioski 1. Filozoficzna obrona wolnej woli 2. Prezentacja Tomaszowej nauki o predestynacji 3. Nierozwiązane aporie Wnioski Zadanie postawione przed teologią krytyczna ocena filozofii włączonej do teologii S. Th.

Bardziej szczegółowo

Koncepcja etyki E. Levinasa

Koncepcja etyki E. Levinasa Koncepcja etyki E. Levinasa Fragment wypowiedzi Jana Pawła II z: Przekroczyć próg nadziei : Skąd się tego nauczyli filozofowie dialogu? Nauczyli się przede wszystkim z doświadczenia Biblii. Całe życie

Bardziej szczegółowo