Ja uzależnione: źródło słabości czy siły? Obraz siebie osób uzależnionych od alkoholu analiza porównawcza

Transkrypt

1 Ewa Morawiecka Ja uzależnione: źródło słabości czy siły? Obraz siebie osób uzależnionych od alkoholu analiza porównawcza Obraz ja jest osiową częścią struktury osobowości, której funkcją jest zapewnienie stabilności i integracji zachowań człowieka. W przypadku osób uzależnionych następuje zaburzenie funkcji regulacyjnej ja, odpowiedzialnej za ocenę własnych możliwości, w tym przypadku w odniesieniu do picia alkoholu. Można zatem przyjąć, że ja uzależnione ma specyficzne właściwości (będące źródłem lub skutkiem nadużywania alkoholu), które są źródłem zaburzeń samoregulacji. J. G. Hull, R. W. Levenson, R. D. Young i K. J. Sher wykazali, że alkohol prowadzi do obniżenia samoświadomości: ludzie pod wpływem alkoholu tracą zdolność do myślenia o sobie, oceniania samych siebie, porównywania z normą dotyczącą zachowania i myślenia o implikacjach obecnych wydarzeń (Baumeister, Heatherton, Tice 2000, s. 29). Autorzy wykazali również, że związek między samooceną (pomiar SES Rosenberga) i samoświadomością (SCS Fenigsteina, Scheiera, Bussa) jest istotny statystycznie dla wyników niskich. Chociaż osoby o niskiej samoocenie mają tendencję do silniejszej autorefleksji (selfreflectiveness), to jednak nie są bardziej świadome swoich myśli i uczuć (Conway i Giannopoulos, 1993). Obniżenie samoświadomości może prowadzić do zmiany zachowania, co zgodnie z koncepcją samoregulacji przedstawioną przez R. F. Baumeistera, T. F. Heathertona i D. M. Tice (2000) prowadzi do osłabienia procesu monitorowania zachowania, prowadzącego do utraty kontroli. Badacze powołując się na S. A. Browna, M. S. Goldmana i B. A. Christiansen (ibidem) wskazują, że farmakologiczne działanie alkoholu nie wyjasnia w pełni różnic w zachowaniu ludzi używających tej substancji. Czynnikiem pozwalającym przewidywać u osoby skłonność do nadużywania alkoholu są oczekiwane przez nią pozytywne skutki działania alkoholu (Baumeister, Heatherton, Tice, 2000). E. Trucco, H. Smith Connery, H. Griffin i S. Greenfield (2007) zbadali związek samooceny i poczucia skuteczności u osób, które ukończyły program leczenia uzależnień. Wprawdzie ani samoocena, ani poczucie skuteczności nie korelowały z nawrotem choroby, jednak wystąpił istotny związek między poczuciem skuteczności a pierwszym napiciem się alkoholu. Autorzy na podstawie badań formułują interesującą konkluzję, co do istotnej roli różnic w różnych aspektach percepcji siebie w procesie zdrowienia.

2 M. Pryer i K. Distefano (1977) zbadali korelaty umiejscowienia poczucia kontroli (LOC) u alkoholików. Wyniki ich badań wskazują, iż bez względu na wiek i poziom inteligencji, osoby wewnątrzsterowne są bardziej zorientowane na sukces, mniej dogmatyczne i bardziej optymistycznie nastawione wobec przyszłości. Podobne rezultaty otrzymali w badaniach M. Łaguna, J. Trzebiński i M. Zięba (2005). Autorzy ujawnili istotną korelację pomiędzy poziomem nadziei na sukces i zachowaniami prozdrowotnymi osób uzależnionych od alkoholu. W analizie dotyczącej wzorców picia (Antonovsky, Hankin, Stone, 1987) wykorzystano 4 pytania ze skali LOC Rottera jako miernik poczucia bezsilności oraz 7 pytań z kwestionariusza SOC-29 A. Antonovsky ego do pomiaru poczucia koherencji. Poczucie bezsilności okazało się najlepszym predyktorem problemów z piciem. W grupie osób pijących codziennie (heavy-drinkers) 2/3 badanych miało niskie poczucie koherencji i wysokie wyniki w skali bezsilności. Osoby te czuły się społecznie wyizolowane, nie utrzymywały kontaktów z sąsiadami i z rodziną oraz często piły w samotności. Picie alkoholu nie zawsze prowadzi do zachowań problemowych. K. Nilsson, B. Starrin, B. Simonsson i J. Leppert (2007) stwierdzają, że występuje korelacja pomiędzy poczuciem koherencji i zachowaniami problemowymi związanymi z używaniem alkoholu przez adolescentów. Okazuje się, że wraz ze zmniejszaniem się wyników w skali SOC rosną problemy z zachowaniami dotyczącymi nadużywania alkoholu. Według badaczy, wysokie poczucie koherencji jest mechanizmem chroniącym przed zachowaniami problemowymi osoby nadużywające alkoholu. B. Mroziak, B. Woronowicz i S. Wójtowicz (1999) wykazali, iż u osób, które przeszły podstawowy program leczenia uzależnienia - w sposób istotny wzrosło ogólne poczucie koherencji oraz poziom jego elementów składowych. Odnotowano również istotny spadek tendencji do wykorzystywania w działaniu stylu skoncentrowanego na emocjach (CISS) na rzecz bardziej konstruktywnego stylu zadaniowego oraz poszukiwania kontaktów z ludźmi. W innym badaniu S. Wójtowicz, J. Jastrzębska, B. Habrat, B. Mroziak (1999) porównali wyniki baterii testów osób po detoksykacji decydujących się na dalsze leczenie uzależnienia (grupa 1) i osób, które takiego leczenia nie podjęły (grupa 2). Osoby z grupy 1 miały istotnie wyższe wyniki w skalach agresji, depresji z zahamowaniem, nadwrażliwości interpersonalnej oraz natręctw. Osoby decydujące się na leczenie miały istotnie słabsze poczucie sterowności (SOC-29) niż osoby z grupy 2. Grupa 1 miała silniejszą tendencję do spostrzegania sytuacji stresowej jako straty. Nie stwierdzono różnic w stylu radzenia sobie ze stresem (CISS). Można przypuszczać, że istotny wpływ na decyzję o podjęciu leczenia ma

3 różnica w postrzeganiu siebie i swojej sytuacji. Jest to bliska konkluzja do funkcjonującego pojęcia dna, które alkoholik musi osiągnąć, aby zacząć proces zdrowienia. Celem badania, którego rezultaty są zaprezentowane w tekście pracy jest porównanie wybranych elementów obrazu ja osób uzależnionych (U) i nieuzależnionych (NU), są to: samoocena (wyniki testu SES), poczucie koherencji (wyniki testu SOC-29), nadzieja na sukces (wyniki testu KNS) i umiejscowienie poczucia kontroli (wyniki testu LOC). Materiał i metoda Materiał badawczy zebrałam w okresie od czerwca do sierpnia 2008 roku. Dobór grup jest celowy. Pierwszą grupę stanowią osoby uzależnione od alkoholu uczestniczące w podstawowym programie leczenia (grupa U). Grupą porównawczą są osoby nieuzależnione (grupa NU). W badaniu wzięło udział 60 osób, w tym 28,3% kobiet oraz 71,6% mężczyzn (w grupie U odpowiednio: 26,6% i 73,3%, w grupie NU: 30% i 70%). Przedział zmienności wieku w grupie U zawiera się pomiędzy 29 a 55 r. ż. (średnia 42,5), zaś w grupie NU pomiędzy r. ż. (średnia 41,7). W badaniu uwzględniłam poziom wykształcenia uczestników. Liczebność osób z wykształceniem średnim, zawodowym oraz wyższym jest podobna (po ok. 30%). Osoby z wykształceniem podstawowym stanowią w badanej populacji 5%. Różnice między grupami pod względem zmiennych: płeć, wiek i poziom wykształcenia nie są istotne statystycznie. W badaniu zastosowano następujące narzędzia: 1. Skala Samooceny SES Morrisa Rosenberga - mierząca ogólny poziom samooceny, traktowany bardziej statycznie niż dynamicznie: jako względnie stała cecha osobowości (prace normalizacyjne nad testem podjęły w Polsce Łaguna, Lachowicz- Tabaczek, Dzwonkowska, 2007). 2. Kwestionariusz Nadziei na Sukces (Łaguna M., Trzebiński J., Zięba M, 2005) służący do pomiaru nadziei na sukces rozumianej jako względnie stała dyspozycja związana z przekonaniami, które składają się na dwa komponenty mierzonej cechy: przekonanie o posiadaniu silnej woli oraz przekonanie o umiejętności znajdowania rozwiązań. 3. Kwestionariusz I-E J. Rottera przeznaczony do pomiaru zmiennej, jaką jest umiejscowienie poczucia kontroli. Wyniki w teście mogą wskazywać na wewnątrzsterowność lub zewnątrzsterowność, oznaczającą bądź to przypisywanie kontroli nad wydarzeniami czynnikom wewnętrznym (własnym decyzjom, zachowaniom), bądź czynnikom zewnętrznym (sile wyższej, innym osobom, losowi) (Drwal, 1995).

4 wyniki surowe SES PREPRINT 4. Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 A. Antonovskiego narzędzie służące do badania poczucia koherencji, oznaczającego taką orientację życiową, w której spostrzegany świat jest zrozumiały, sterowalny i sensowny (Czabała, 2001). Wynik uzyskany w kwestionariuszu dotyczy zarówno ogólnego poziomu poczucia koherencji, jak i jej elementów składowych. Problem badawczy dotyczy porównania wybranych komponentów obrazu siebie osób uzależnionych (U) i nieuzależnionych (NU). Dobór celowy zastosowany w tym przypadku pozwala na analizę porównawczą percepcji siebie osób o podobnym wieku oraz statusie społecznym, których różni jedynie diagnoza zespołu zależności alkoholowej. Przypuszcza się, że osoby uzależnione będą miały ogólnie niższe wyniki w badanych obszarach ja. Wyniki i analiza Samoocena porównanie grup Analiza statystyczna MANOVA wskazuje na statystycznie istotne różnice między grupami w zakresie samooceny (p=0,000004). Przedział możliwych wyników w teście zawiera się pomiędzy 10 a 40 punktów. Typowy przedział zmienności poziomu samooceny w grupie (NU) zawiera się od 29,1 do 36,02 punktów (średnia 32,56), zaś w grupie (U) od 22,88 do 31,78 (średnia 27,33). Na rycinie 1 zilustrowano rozkład wyników osób badanych w grupach: U i NU. W grupie osób uzależnionych występuje większe zróżnicowanie wyników. Minimalne i maksymalne wyniki zawierają się w przedziale znacznie szerszym niż w przypadku osób nieuzależnionych NU U Ryc.1. Zmienność wyników w teście SES dla grup (NU) i (U) Źródło: Wszystkie tabele i wykresy w opracowaniu własnym.

5 Nadzieja na sukces porównanie grup Grupy nie różnią się istotnie jeśli chodzi o ogólny poziom nadziei na sukces (p=0,06). W obu grupach ponad 70% osób miało wyniki przeciętne. Wyniki w skali umiejętności znajdowania rozwiązań również nie wskazują na istotne statystycznie różnice (p=0,15), większość osób uzyskała wyniki średnie. Wymiar przekonania o sile woli różnicuje grupy istotnie statystycznie (p=0,0004). Tab. 1. Zróżnicowanie wyników w grupach badanych w Kwestionariuszu Nadziei na Sukces Pomiar w świetle Kwestionariusza Nadziei na Sukces Kategorie badanych Umiejętność znajdowania Wynik ogólny rozwiązań Siła woli W P N W P N W P N Uzależnieni N % 6,7 38,3 5,0 6,7 38,3 5,0 5,0 36,7 8,3 Nieuzależnieni N % 13,3 36,7 0,0 10,0 30,0 10,0 23,3 26,7 - Analiza wyników w Kwestionariuszu Nadziei na Sukces (tab. 1) ujawnia wyraźne różnice w ocenie siły woli między grupami. Osoby z grupy NU w tej skali uzyskały wyniki przeciętne (53,33%) lub wysokie (46,67%) podczas, gdy w grupie U większość badanych ma wyniki przeciętne (73,33%) zaś 16,67% osób uzyskało wyniki niskie i 10% - wyniki wysokie. Umiejscowienie poczucia kontroli porównanie grup Tab. 2. Umiejscowienia poczucia kontroli w Kwestionariuszu I-E. Umiejscowienie poczucia kontroli Kategoria badanych Zewnątrzsterowność Wewnątrzsterowność Razem N Uzależnieni % 33,3 16,7 50,0 N Nieuzależnieni % 8,3 41,7 50,0 Grupy różnią się istotnie pod względem umiejscowienia poczucia kontroli (p=0,0001). W grupie U, 66,67% osób charakteryzuje zewnętrznie zlokalizowana kontrola zachowania. Dla porównania, w grupie NU jest tylko 16,67% takich osób. Szczegółowe wyniki przedstawia tabela 2.

6 Orientacja życiowa porównanie grup Rezultaty analizy wyników w Kwestionariuszu SOC-29 A. Antonovskiego dotyczących zarówno ogólnego poziomu poczucia koherencji, jak i skal szczegółowych wskazują, że nie ma istotnych statystycznie różnic pomiędzy grupami w obrębie poczucia sensowności (p=0,95). W pozostałych wymiarach różnice między grupami U i NU są istotne. Tabela liczebności (tab. 4) pokazuje charakter różnic między grupami w analizowanych wymiarach. Tab. 3. Badane wymiary w Kwestionariuszu SOC-29 A. Antonovskiego (N =30) Statystyki rozkładu Kategorie badanych Odchylenie Średnia Mediana Minimum Maksimum standardowe Wynik ogólny Uzależnieni 101,1 102,0 77,0 121,0 12,0 Nieuzależnieni 115,9 117,5 101,0 132,0 9,0 Poczucie Uzależnieni 39,3 41,0 22,0 57,0 9,1 zrozumiałości Nieuzależnieni 48,5 46,5 30,0 61,0 8,6 Poczucie Uzależnieni 32,8 33,0 23,0 42,0 4,9 zaradności Nieuzależnieni 38,2 37,0 32,0 51,0 4,2 Poczucie Uzależnieni 29,0 29,0 20,0 39,0 5,0 sensowności Nieuzależnieni 29,2 29,0 24,0 39,0 3,2 Grupy najsilniej różnią się pod względem ogólnego poziomu poczucia koherencji (p=0,0000). Zgodnie z przewidywaniami osoby nieuzależnione (grupa NU) mają istotnie wyższe poczucie koherencji: typowy przedział zmienności 106,84 125,54 (średnia 115,9) w porównaniu z osobami uzależnionymi (grupa U), u których odpowiednio przedział zmienności zawiera się pomiędzy 89,18 113,08 (średnia 101,13). Kolejnym wymiarem istotnie różnicującym grupy jest poczucie zrozumiałości (p=0,0001). Podobnie, jak w przypadku poczucia koherencji badani nieuzależnieni (grupa NU) uzyskali istotnie wyższe wyniki: przedział zmienności 39,9 57,1 (średnia 48,5); niż uzależnieni (grupa U): 30,17 48,43 (średnia 39,3). Wyniki w skali poczucia zaradności są istotnie wyższe u badanych w grupie NU, typowy przedział zmienności wyników 33,93 42,47, przy średniej 38,2, niż w grupie U: 27,92 37,74, średnia 32,83.

7 Dyskusja Wyniki analizy wskazują, że osoby uzależnione mają istotnie niższą samoocenę, poczucie koherencji (z wyjątkiem poczucia sensowności), mają zróżnicowany obraz poczucia siły woli i częściej są zewnątrzsterowne. Poniekąd koresponduje to z wnioskami S. Wójtowicza, J. Jastrzębskiej, B. Habrata i B. Mroziaka (1999), którzy stwierdzili, że osoby podejmujące leczenie uzależnienia osiągnęły swoje dno. Można przypuszczać, że dla osób uzależnionych jest to istotny czynnik motywujący do dokonania zmiany w życiu i pozwalający na pozytywne rokowanie. W dalszym etapie terapii uzależnienia jest szansa wzmacniania deficytowych obszarów osobowości badanych w oparciu o realistyczną ocenę własnej skuteczności. R. Baumeister, T. Heatherton i D. Tice (2000) opisują specyficzne schematy poznawcze stosowane przez osoby nadużywające alkoholu: przypisywanie piciu alkoholu wielu znaczeń (często będących ze sobą w sprzeczności), przecenianie, w jakim stopniu standard picia i zachowania jaki sobie wyznaczyli funkcjonuje w ogólnej populacji tzw. efekt fałszywego porozumienia. Zjawisko, które znalazło potwierdzenie w wyniku umiejscowienia poczucia kontroli: osoby pijące dużo twierdzą, że najczęściej zmusza je do tego presja społeczna lub robią tak, gdy się dobrze czują (Baumeister, Heatherton i Tice, 2000, s.182). Brak istotnych różnic między grupami w Kwestionariuszu Nadziei na Sukces pozwala wysunąć przypuszczenie, że trudności badanych w kontrolowaniu picia w znacznym stopniu dotyczą poziomu siły ich woli. Uzależnieni i nieuzależnieni badani nie różnili się istotnie pod względem przekonania o umiejętności znajdywania rozwiązań, jednak istotna różnica wystąpiła w percepcji własnej skuteczności w stosowaniu rozwiązań, które są dostępne. Elementem, który utrudnia interpretację różnic w wymiarze siły woli jest brak informacji o kategoriach sytuacji, które osoby badane oceniały w kwestionariuszu. Przypuszczalnie osoby uzależnione przywołujące z pamięci sytuacje związane z alkoholem będą miały niższe wyniki w skali siły woli, niż osoby, które oceniały się w odniesieniu do sytuacji innych kategorii, niekoniecznie związanych ze spożywaniem alkoholu ale np. realizowaniem własnych zamierzeń. Model A. Antonovsky ego został pozytywnie zweryfikowany na gruncie polskim przez T. Pasikowskiego (2001). Poczucie koherencji zgodnie z założeniami koncepcji jest właściwością względnie stałą, która buduje się na bazie doświadczeń jednostki i jest właściwie ukształtowana w okresie wczesnej dorosłości. Osoby uzależnione od alkoholu w opisanym badaniu uzyskały istotnie niższe wyniki w wymiarach zaradności i poczucia

8 zrozumiałości oraz w ogólnym poczuciu koherencji w porównaniu do osób nieuzależnionych. W badaniu przeprowadzonym na nastolatkach K. Nilsson, B. Starrin, B. Simonson, J. Leppert (2007) wykazali, że występuje istotny związek między SOC a zachowaniami problemowymi związanymi z alkoholem. Silne poczucie koherencji jest mechanizmem chroniącym przed występowaniem zachowań problemowych związanych z alkoholem. Obniżone wyniki w grupie osób uzależnionych (U) częściowo potwierdzają powyższe dane. Kolejnym argumentem są wyniki badań B. Mroziak, B. Woronowicza i S. Wójtowicza (1999), które pokazują, że u osób kończących terapię uzależnienia poziom poczucia koherencji wzrósł. Prowadzi to do dwóch konkluzji: problemy związane z nadużywaniem alkoholu mogą być czynnikiem wpływającym na zmianę SOC, a po drugie w procesie zdrowienia możliwe jest zwiększenia poczucia koherencji. Przypuszczalnie ma tutaj znaczenie kilka aspektów leczenia związanego z nabywaniem wiedzy (poczucie zrozumiałości), przeformułowaniem pewnych przekonań (poczucie sensowności) oraz nabywaniem nowych doświadczeń w związku z korektą zachowań (poczucie zaradności). Warto zwrócić uwagę na zróżnicowanie wyników: grupa osób nieuzależnionych okazała się bardziej homogeniczna pod względem uzyskanych wyników w testach. U uzależnionych wystąpiło większe zróżnicowanie wyników w obrębie grupy. Może mieć to związek z różnicami w aktualnej sytuacji życiowej poszczególnych osób a także z głębokością samego uzależnienia. Ma to szczególne znaczenie w aspekcie funkcjonujących mechanizmów m.in. wybiórczej oceny siebie. Badanie zostało przeprowadzone między 1 a 2 tygodniem leczenia. Istnieje prawdopodobieństwo, że osoby będące dłużej w terapii - z racji zwiększonej samoświadomości - w inny sposób oceniają siebie. Podsumowanie Rezultaty opisanych badań wskazują, iż ja uzależnione jest istotnie słabsze niż ja nieuzależnione. W większości badanych obszarów osoby z grupy uzależnionych (U) miały istotnie niższe wyniki w zakresie: samooceny, umiejscowienia poczucia kontroli (w większości zewnątrzsterowność), poczucia siły woli, poczucia koherencji i w dwóch skalach składowych: poczucia zrozumiałości i zaradności. Jedynie w przypadku ogólnego wyniku dotyczącego nadziei na sukces oraz poczucia umiejętności znajdowania rozwiązań i wymiaru SOC, jakim jest poczucie sensowności nie odnotowano istotnych statystycznie różnic pomiędzy grupami.

9 Ze względu na wielkość i dobór próby, nieuprawnione jest uogólnianie wniosków poza zbadaną populację. Wyniki częściowo korespondują z innymi badaniami dotyczącymi osób uzależnionych. Szczególnie istotną informacją z perspektywy praktycznej jest fakt, iż możliwa jest zmiana parametrów obrazu ja poprzez proces terapeutyczny (Mroziak, Woronowicza i Wójtowicza, 1999). Najistotniejszym spostrzeżeniem z przeprowadzonych badań jest fakt, że osoby uzależnione i nieuzależnione znamiennie różnią się w wielu aspektach percepcji ja. Nadal pytaniem otwartym pozostaje kwestia ujawnionych różnic w obrazie siebie w grupach osób uzależnionych i nieuzależnionych: czy wynika ona z doświadczeń związanych z nadużywaniem alkoholu, czy też jest jedną z jego przyczyn. Innym kierunkiem badań może być analiza długoterminowa obrazu ja osób uzależnionych i wyodrębnienie czynników wpływających na poprawę badanych parametrów. W tym zakresie wyodrębniono czynniki obniżające ryzyko picia problemowego, którymi są m.in.: relacje z bliskimi (Antonovsky, Hankin, Stone, 1987), z rodziną (Olsson, Hansson, Lundblad, Cederblad, 2006), zarówno jako element wsparcia w zdrowieniu jak i profilaktyki. Bibliografia Antonovsky H., Hankin Y., Stone D. (1987), Patterns of Drinking in a Small Development Town In Israel, British Journal of Addiction, 82, s Baumeister R., Heatherton T., Tice D. (2000), Utrata kontroli. Jak i dlaczego tracimy zdolność samoregulacji, Warszawa, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Conway M., Giannopoulos C. (1993), Self-Esteem and Specificy in Self-Focused Attention, The Journal of Social Psychology, 113, s Czabała Cz. (2001), Norma a patologia psychiczna [w:] J. Strelau (red) Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 3, Gdańsk, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Drwal R. Ł. (1995), Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Wybrane zagadnienia i techniki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. Koniarek J., Dudek B., Makowska Z. (1993), Kwestionariusz orientacji życiowej. Adaptacja The Sense of Coherence Questionnaire (SOC) A. Antonovsky ego, Przegląd Psychologiczny, 4, s Łaguna M., Lachowicz-Tabaczek K., Dzwonkowska I. (2007), Skala samooceny SES Morrisa Rosenberga polska adaptacja metody, Psychologia Społeczna, tom 2, nr 02 (04), s Łaguna M., Trzebiński J., Zięba M., (2005), Kwestionariusz Nadziei na Sukces. Podręcznik, Warszawa, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Mroziak B., Woronowicz B., Wójtowicz S. (1999), Zmiany poczucia koherencji i stylu radzenia sobie ze stresem po podstawowym programie psychoterapii osób uzależnionych od alkoholu, Alkoholizm i Narkomania, 2 (35), s Nilsson K., Starrin B., Simonsson B., Leppert J., (2007), Alcohol-related problems among adolescents and the role of a sense of coherence, International Journal of Social Welfare, 16, s

10 Olsson M., Hansson K., Lundblad A., Cederblad M. (2006), Sense of coherence: definition and explanation, International Journal of Welfare, 15, s Pasikowski T., (2001), Struktura i funkcje poczucia koherencji: analiza teoretyczna i empiryczna weryfikacja [w:] H. Sęk, T. Pasikowski (red.), Zdrowie-Stres-Zasoby. O znaczeniu poczucia koherencji dla zdrowia, Poznań, Wydawnictwo Fundacji Humaniora. Pryer M., Distefano K. (1977), Correlates of Control Among Male Alcoholics, Journal of Clinical Psychology, 33, s Trucco E., Smith Connery H.,Griffin M., Greenfield S. (2007), The Relationship of Self-Esteem and Self-Efficacy to Treatment Outcomes of Alcohol-Dependent Men and Women, The American Journal of Addictions, 16, s Wójtowicz S., Jastrzębska J., Habrat B., Mroziak B. (1999), Poczucie koherencji, style radzenia sobie i ocena pierwotna u osób uzależnionych od alkoholu podejmujących leczenie odwykowe, Alkoholizm i Narkomania, 4 (37), s Niniejszy tekst jest wersją artykułu przed finalnymi poprawkami redakcyjnymi. Pełny tekst został opublikowany w pracy zbiorowej: Morawiecka E., (2009). Ja uzależnione: źródło słabości czy siły? Obraz siebie osób uzależnionych od alkoholu analiza porównawcza. [w:] Pufal-Struzik I., (red.), Oblicza Ja. Ja twórcze, aspirujące, zwielokrotnione, wyczerpane, noetyczne, zagrożone patologią. Kraków: Impuls, s