ELEMENTY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

Transkrypt

1 Procedury postępowania w sytuacji kryzysowej Interwencja kryzysowa to działanie zmierzające do odzyskania przez osobę dotkniętą kryzysem zdolności do samodzielnego pokonania kryzysu. ELEMENTY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ Skuteczność interwencji zależy również od poprawnego stosowania procedur, jest to bowiem proces logiczny i uporządkowany. Jak podają Greenstone i Leviton (2004) interwencja składa się z 6 głównych elementów: 1. Natychmiastowość: łagodzenie niepokoju, dezorganizacji, zabezpieczenie przed zagrożeniem życia lub zdrowia osoby w kryzysie lub innych osób z jej otoczenia. Koniecznym jest więc szybkie nawiązanie kontaktu, dokonanie wstępnej oceny zagrożenia i udzielenie wsparcia. 2. Kontrola: nie jest to decydowanie za klienta ale pomoc w uporządkowaniu chaosu, zapanowaniu nad sytuacją, interwent udziela wsparcia do czasu zapanowania nad sytuacją przez osobę znajdującą się w kryzysie. Przejmowanie kontroli wymaga ostrożności, dzięki czemu można niejednokrotnie zapobiec niepotrzebnym urazom. Istotną rzeczą ze strony interwenta jest pokazanie siebie jako osoby spokojnej, zrównoważonej, panującej nad sytuacją, nie wolno składać niepewnych obietnic ani udzielać łatwego pocieszenia. 3. Ocena: to diagnoza zarówno sytuacji kryzysowej jak i reakcji na nią klienta, jego zasobów jak i ograniczeń. Ocena sytuacji winna być szybka, dokładna i zrozumiała, skoncentrowana na tym co tu i teraz w życiu klienta jest ważne, a nie na jego historii. Interwent możliwie jak najszybciej powinien przekazać kontrolę klientowi. 4. Dyspozycje/metody postępowania: ustalenie metod postępowania winno nastąpić zaraz po ocenie sytuacji. Kryzys powoduje, że klient nie widzi różnorodności sposobów rozwiązania problemu, ma ograniczone widzenie siebie i świata. Interwent pomaga w dostrzeżeniu różnych możliwości w rozwiązaniu kryzysu, uzyskaniu wsparcia środowiskowego oraz dostrzeżenia i odwołania się do własnych zasobów. W tej fazie interwencji bardzo ważne jest umiejętne budowanie nadziei. Konieczną rzeczą jest również zawarcie umowy (kontraktu) z klientem, umowa ta winna być konkretna i opierająca się na realnych oraz możliwych sposobach postępowania i zachowania. 5. Odniesienie do innych źródeł pomocy: w razie potrzeby odnieś się do innych źródeł pomocy, zwłaszcza w profesjonalnie działających ośrodkach. Interwencja to działanie wielokierunkowe, często angażujące różne instytucje i osoby. Interwent musi zatem mieć aktualną wiedzę na temat możliwości korzystania z innych profesjonalnych źródeł pomocy i wsparcia. Odsyłając do innej instytucji musi również sprawdzić możliwości klienta związane z nawiązaniem nowego pomocowego kontaktu (odległość i dojazd, godziny otwarcia, ewentualne opłaty i czas oczekiwania na przyjęcie). 6. Uzupełnienie/monitorowanie pomocy: to ważny element interwencji związany z monitorowaniem losów klienta (podopiecznego), sprawdzeniem czy nawiązał kontakt z ośrodkiem pomocy. Możemy zobowiązać klienta do poinformowania interwenta o tym, czy nawiązał kontakt z ośrodkiem oraz czy otrzymał wystarczającą pomoc. W przypadku niemożności nawiązania kontaktu z nowym ośrodkiem, możemy spróbować dowiedzieć się o przyczynę i w inny sposób pomóc klientowi. Cele interwencji: Udzielenie pierwszej pomocy psychologicznej. Udzielenie wsparcia emocjonalnego. Wdrożenie działań mających przywrócić równowagę sprzed kryzysu. Złagodzenie objawów. Identyfikacja zasobów i źródeł wsparcia. Zapewnienie bezpieczeństwa. Odzyskanie przez osobę w kryzysie poczucia sprawstwa i wpływu na własne życie. Wypracowanie nowych, bardziej adaptacyjnych strategii radzenia sobie. Zapobieganie wystąpieniu zaburzeń psychicznych. Cechy interwencji kryzysowej: Prowadzona natychmiast, najpóźniej w ciągu godzin od wystąpienia wydarzenia krytycznego. Pomoc krótkoterminowa i ograniczona w czasie. Częstotliwość spotkań dostosowana do potrzeb poszkodowanego. Pomoc skoncentrowana na aktualnych trudnościach, tu i teraz. Jasno określone i zdefiniowane cele interwencji. Praca osadzona w realiach i dotycząca faktów. Obejmuje rodzinę i bliskich poszkodowanego. Angażuje różne służby. Praca nastawiona na działanie.

2 Etapy postępowania Interwencja kryzysowa przebiega etapowo, ale nie musimy przebrnąć przez wszystkie jej etapy za wszelką cenę. W zależności od rodzaju sytuacji i dokonanej diagnozy potrzeb osoby w kryzysie skuteczna interwencja może zakończyć się na jednym z wcześniejszych etapów. Etap I Zdefiniowanie problemu Pierwszym zadaniem osoby interweniującej przed nawiązaniem kontaktu z osobą w kryzysie jest zebranie jak największej ilości informacji na temat zaistniałego zdarzenia. Co się stało? Kiedy i gdzie dane zdarzenie miało miejsce? Ilu jest poszkodowanych i kim oni są? Kto zabezpiecza ich podstawowe potrzeby? Gdzie i w jaki sposób poszkodowani mogą uzyskać pomoc? Kto jeszcze pomaga, kto jest zaangażowany w udzielanie wsparcia? Czy sytuacja kryzysowa się zakończyła? Etap II Zapewnienie bezpieczeństwa Etap III Udzielanie wsparcia Co robić? Przedstaw się i wyjaśnij swoją rolę. Zapewnij bezpieczeństwo. Zadbaj o zaspokojenie podstawowych potrzeb (picie, jedzenie, odpoczynek). Zadbaj o ustronne i komfortowe miejsce do rozmowy. Szanuj prywatne granice rozmówcy. Bądź szczery, nie kłam i nie zmyślaj. Zapewnij rozmówcę o swojej dyskrecji i uprzedź o jej ewentualnych ograniczeniach. Pokazuj, że słuchasz z uwagą. Okazuj wsparcie i szanuj emocje osoby w kryzysie. Szanuj prawo osoby w kryzysie do samodzielnego podejmowania decyzji. Bądź świadomy swoich ograniczeń, przekonań i uprzedzeń i staraj się nad nimi panować. Upewnij się, że dana osoba wie, że będziesz dla niej nadal dostępny, kiedy będzie tego potrzebować. Zachowaj spokój i bądź cierpliwy. Normalizuj emocje. Informuj o okolicznościach zdarzenia, kolejnych krokach, stanie innych osób itp. Chwal zaradność i zauważaj siłę poszkodowanego. Uwzględniaj różnice kulturowe, wiek i płeć osoby w kryzysie. Czego nie robić? Nie udzielaj informacji niezgodnych z prawdą ani nie składaj obietnic, których nie możesz dotrzymać. Nie naciskaj i nie udzielaj pomocy bez wyraźnej zgody osoby w kryzysie. Nie zmuszaj osoby w kryzysie do dzielenia się tym, czego doświadczyła. Nie oceniaj. Nie poganiaj i nie okazuj zniecierpliwienia. Nie podważaj słów rozmówcy, szanuj jego punkt widzenia. Nie pocieszaj i nie dawaj rad. Nie dotykaj poszkodowanego, jeśli wyraźnie sobie tego nie życzy. Nie tłum emocji poszkodowanego i nie zaprzeczaj im. Nie używaj specjalistycznego słownictwa. Nie opowiadaj historii innych osób. Unikaj określeń: ofiara i ocalony. Niczego nie zakładaj. Nie decyduj za osobę w kryzysie. Nie przerywaj, nie zgaduj i nie kończ zdania za poszkodowanego. Nie obiecuj osobie w kryzysie niczego, czego nie jesteś w stanie jej zagwarantować i pod żadnym pozorem nie kłam. Poszkodowany prędzej czy później dowie się, że go oszukałeś i straci do Ciebie zaufanie. Powiedz: Jesteś bezpieczny (jeśli to prawda). Cieszę się, że tu jesteś.

3 Cieszę się, że zgodziłeś się ze mną porozmawiać. Przykro mi, ze Cię to spotkało. To nie Twoja wina (jeżeli to prawda). Twoja reakcja nie jest niczym dziwnym w tak trudnej sytuacji. Musiało być dla Ciebie bardzo trudne to widzieć/słyszeć/czuć. Trudno mi sobie wyobrazić jak możesz się teraz czuć. Nie wariujesz. Być może sprawy nie wrócą całkowicie do normy, ale z czasem poczujesz się lepiej. Czy mogę w jakiś sposób Ci pomóc? Nie ma nic złego w tym, że płaczesz. Łzy też są potrzebne. Jestem tu dla Ciebie. Nie mów: Masz szczęście, że To zajmie trochę czasu, ale w końcu Ci przejdzie. Wiem, jak się czujesz. Nie martw się, wszystko będzie dobrze. Musisz być silny. Uspokój się i zrelaksuj. Nie płacz, nie krzycz, nie denerwuj się. Nie wolno Ci tak mówić/myśleć. Widocznie tak miało być Ciesz się, że żyjesz Nie powinieneś się tak czuć Nie myśl o tym Nie jest aż tak źle Weź się w garść Etap IV Identyfikacja zasobów Aby pomóc osobie w kryzysie przyjrzeć się możliwościom poradzenia sobie z sytuacją trudną, należy dokonać identyfikacji posiadanych przez nią zasobów. Dowiedz się jak najwięcej o sytuacji rodzinnej a w przypadku dorosłych: zawodowej poszkodowanego i zastanów się, kto z bliskich czy znajomych może udzielić wsparcia. Weź także pod uwagę sytuację finansową, lokalową, zdrowotną i prawną danej osoby. W ten sposób możesz zidentyfikować potencjalne zasoby, ale także trudności. Zapytaj poszkodowanego, jak w przeszłości radził sobie z problemami. Być może jakieś strategie czy zachowania mogą okazać się przydatne i tym razem. Etap V Opracowanie planu działania Kiedy już posiadasz informacje na temat sprawdzonych możliwości rozwiązania problemów, możesz wspólnie z osobą w kryzysie stworzyć plan działania, który ma na celu pomóc jej odzyskać poczucie kontroli, wpływu i umiejętności samodzielnego i niezależnego poradzenia sobie z Etap VI Zobowiązanie do działania Ostatni etap interwencji kryzysowej polega przede wszystkim na zobowiązaniu się osoby w kryzysie do współdziałania i realizowania działań zawartych w stworzonym planie. Zadaniem osoby pomagającej jest towarzyszenie i weryfikowanie dokonywanych przez poszkodowanego postępów i wspieranie go w dalszej realizacji działań zmierzających do zażegnania sytuacji kryzysowej. Jest to proces wymagający cierpliwości i zrozumienia.

4 ŚMIERĆ, ŻAŁOBA I UTRATA Kryzys związany z doświadczeniem śmierci bliskiej osoby jest kryzysem szczególnym, choć nazwać go można naturalnym bowiem dotyka każdego człowieka. Żałoba to proces złożonej reakcji (psychologicznej, somatycznej, społecznej i duchowej) na utratę bliskiej osoby. Żałoba właściwie spełnia kryteria choroby: osoba osierocona czuje się źle, towarzyszą jej liczne objawy depresyjne i somatyczne. Mimo to nie jest chorobą, jest naturalną reakcją człowieka na krytyczne w jego życiu wydarzenie. STADIA PROCESU ŻAŁOBY Żałoba jest procesem trwającym w czasie. Istnieje kilka modeli opisujących stadia przebiegu żałoby. 1) Zaprzeczenie i izolacja. Pierwszą reakcją na uświadomienie sobie nadchodzącej śmierci jest jej zaprzeczenie. Pacjent mówi: nie, to nie mogę być ja, to nieprawda. Zaprzeczenie jest mechanizmem obniżającym lęk i umożliwiającym obronę za pomocą innych, mniej radykalnych i dramatycznych mechanizmów obronnych. Zaprzeczeniu często towarzyszy izolacja od informacji i osób, które mogą potwierdzać zagrażającą wiadomość. Pacjent zaczyna więc żyć, w pewnym stopniu, w częściowo nierealnej rzeczywistości, może w związku z tym zbierać informacje wzmacniające mechanizm zaprzeczania. Po śmierci bliskiej osoby pierwsze stadium żałoby wiąże się z doznaniem szoku ale też całkowitego niedowierzania w to, co się stało. Żałobnik wręcz nie wierzy i nie chce wierzyć, że bliska osoba nie żyje, ciągle oczekuje, że zjawi się w drzwiach, że o coś zapyta, czy coś powie. 2) Złość i gniew. Stadium to zaczyna się od konstatacji: tak to ja, to nie jest pomyłka. Zaprzeczanie jako mechanizm obronny znika, pojawia się bolesna świadomość śmierci, której na początku towarzyszyć ma gniew, złość, a nawet wrogość. Należy pamiętać, że gniew jest naturalnym mechanizmem przystosowawczym. Gniew mobilizuje siły, ujawnienie go powoduje zwrócenie uwagi na osobę zagniewaną, zanika więc izolacja. Gniew kierowany może być do ludzi, do losu, do Boga. Można więc go interpretować nie w kategoriach zachowań agresywnych lecz jako wołanie o pomoc, akceptację i miłość. 3) Targowanie się. Osoba w tym stadium umierania zaczyna targować się o swój los. Szuka cudownych leków, często korzysta z pomocy różnego rodzaju bioenergoterapeutów czy znachorów. W relacji z Bogiem czy ludźmi walczy o przedłużenie życia obietnicami poprawy czy zrobienia jakiejś ważnej rzeczy. Żałoba w tym stadium wiąże się z nasileniem niedowierzania w to co się stało, z poszukiwaniem kontaktu z osobą umarłą poprzez oglądanie zdjęć czy wyczekiwanie na pojawienie się zmarłego we śnie. Wyraźnie nasila się lęk i niepokój. Osoby z najbliższego otoczenia winny starać się wydobyć ten niepokój czy inne towarzyszące mu emocje jak poczucie winy czy narastający smutek. 4) Depresja. W tym stadium świadomość umierania (czy bezpowrotnego odejścia bliskiej osoby) jest już bardzo głęboka i wyraźna. Rodzi się wówczas poczucie straty, nasilają się objawy depresyjne: przygnębienie, smutek, utrata poczucia sensu życia, brak motywacji do działania itp. Depresja ta może mieć swoje dwa oblicza: jedno związane z doświadczeniem nieodwracalnej straty (krzywda), drugie zaś z wewnętrznym przygotowywaniem się do wyrzeczenia się wszystkiego (pustka). Osoby w tej fazie umierania czy żałoby należy traktować z miłością, empatią i troską. Łatwe pocieszanie czy usuwanie się z ich życia nie wspomaga cierpiącego. Bycie przy tej osobie, współodczuwanie, niejednokrotnie milczenie lub używanie niewielu słów to najlepsze sposoby pomocy. 5) Akceptacja. Ostatnie stadium umierania wiąże się z akceptacją tego, co okazało się być nieuchronne. Wiąże się to z cichą, spokojną rezygnacją, pewnym zamknięciem się w sobie. Osoba umierająca uporała się już ze smutkiem (chociaż nie koniecznie z lękiem). Potrzebuje jednak bliskości innych osób, nawet po to aby powiedzieć im coś ważnego przed swoim odejściem, stopniowo się z nimi pożegnać. U osób starszych szczególnie ważna jest w tym stadium obecność dzieci i wnuków. Akceptacja w żałobie wiąże się nie tylko z pogodzeniem się ze śmiercią bliskiej osoby, ale również z włączeniem tej osoby i jej historii w swoje najgłębsze doświadczenie egzystencjalne. Oglądanie jej zdjęć nie wywołuje już płaczu czy bezgranicznego smutku, z czasem zaczynają się wręcz pojawiać przyjemne i wywołujące radość wspomnienia wspólnych chwil. POMOC I INTERWENCJA W KRYZYSIE ŻAŁOBY I STRATY Najbardziej podstawowy cel pomocy osobom w żałobie, to zapobiegnięcie przedłużającym się reakcjom kryzysowym czy drastycznym zmianom w dotychczasowym funkcjonowaniu. Wiedza, o tym czego doświadczają ludzie w żałobie pomaga dobrać odpowiednie formy pomocy ale i towarzyszenia tym osobom. Strategia pomocy nie polega na domykaniu kolejnych stadiów (bo nie wiemy czy u danej osoby

5 stadia te wystąpią) lecz tak jak w przypadku każdego innego kryzysu konieczną jest właściwa ocena kryzysu, zapewnienie bezpieczeństwa i konfrontacja ze stratą. Pomoc w przepracowaniu żałoby polega na wspieraniu trzech podstawowych procesów (Kubacka-Jasiecka, 2010, s. 282): a) Zaakceptowanie bólu, samotności i poczucia opuszczenia, b) Przepracowanie relacji ze zmarłym, zwłaszcza ambiwalentnych, wrogich, pełnych żalu i pretensji, celem tego procesu jest zaakceptowanie zmarłego, c) Opanowanie lęku przed utratą zdrowia i własną śmiercią. Towarzyszenie osobie w żałobie wymaga nie tylko empatii i współodczuwania ale również życzliwego i wspierającego słuchania, wspierania, jak również interweniowania w przypadku pogarszania się stanu psychicznego pacjenta. Podstawową zasadą interwenci w przypadku dziecka w żałobie jest niezmuszanie go do rozmowy. Oczywiście, tak jak już wspominałyśmy, powinieneś odpowiadać na pytania dziecka, ale wiedz też, że często rozumie ono sytuację na swój sposób i dlatego nie pyta. Zamiast rozmów potrzebuje po prostu towarzyszenia, wsparcia i empatii. Twoim zadaniem jest więc okazywanie akceptacji i podążanie za potrzebami dziecka. Jeśli chce ono płakać, pozwól mu na to, jeśli ma ochotę się bawić, nie dziw się i daj mu to, czego potrzebuje. Zawsze jednak pamiętaj, by zapewnić dziecko, że jesteś gotowy rozmawiać o jego stracie. Pokaż, że szanujesz jego wybory i nie naciskasz, ale jednocześnie sam nie unikasz rozmowy, choć są to trudne tematy. O śmierci mów wprost. Nie stosuj metafor i eufemizmów. Dziecko, które usłyszało, że babcia zasnęła, może przecież zacząć bać się ciemności lub mieć problemy ze snem. Udzielaj odpowiedzi i wyjaśniaj wątpliwości adekwatnie do wieku dziecka, uważaj na to, co mówisz, ale staraj się zachować naturalność i unikaj patetycznych tonów. Nie bój się okazywać własnych emocji, bo dzięki temu dziecku będzie łatwiej zaakceptować własne. Pokaż mu, że go nie oceniasz i zachęcaj je do ekspresji emocji. Nie bierz do siebie jego złości, przyjmij ją jako normalną reakcję w żałobie. Pomóż dziecku wyrazić to, co czuje, i normalizuj jego doznania. Zwróć szczególną uwagę na poczucie winy, gdyż dzieci często wierzą, że ponoszą odpowiedzialność za śmierć bliskiej osoby (Koc-Pankowska, b.r.). Jak widzisz zasady interwencji w przypadku dzieci nie odbiegają od zasad pracy z dorosłymi. I tak jak przypadku każdego kryzysu i każdej grupy wiekowej, dla skuteczności interwencji kluczowe są właściwe oddziaływania najbliższego otoczenia osoby w kryzysie. Dlatego obejmij pomocą także opiekunów dziecka. Pomóż im zrozumieć jego potrzeby, psychoedukuj i wspieraj w obcowaniu z dzieckiem w żałobie, a Wasze połączone wysiłki ułatwią dziecku poradzenie sobie ze stratą. Wskazówki dla opiekunów (Koc-Pankowska): 1. Rozmawiajcie z dzieckiem o doznanej stracie. Mówcie prawdę (bez drastycznych szczegółów), nie ukrywajcie faktów, nie unikajcie rozmowy i nie odkładajcie jej na później. Unikajcie abstrakcyjnych pojęć i cierpliwie odpowiadajcie nawet na powtarzające się pytania. 2. Zapewnijcie dziecko, że pomimo doznanej straty jego warunki życia się nie zmienią (będzie miało opiekę, mieszkanie itd.), a jeśli wiadomo, że ulegną one zmianie powiedzcie mu o tym wprost. Wytłumaczcie, co, jak i kiedy się zmieni, pamiętajcie, że im mniej zmian, tym lepiej. 3. Nie izolujcie dzieci od emocji związanych ze śmiercią. Nie ukrywajcie swoich łez, nie udawajcie, że nic się nie dzieje, nie kończcie rozmów w pół zdania, kiedy dziecko wchodzi do pokoju. To od Was dziecko uczy się, jak rozpoznawać i nazywać emocje i jak sobie z nimi radzić. Smutek, rozpacz, czy tęsknota są naturalne w przypadku żałoby i nie ustrzeżecie przed nimi dziecka. Jednocześnie nie obciążajcie go swoimi doznaniami i poszukajcie dla siebie adekwatnego wsparcia w tej trudnej sytuacji. 4. Włączcie dziecko w rytuał pogrzebowy. 5. Dajcie dziecku wsparcie emocjonalne i bądźcie blisko. Najtrudniejsze mogą być wieczory, postarajcie się więc znaleźć wtedy czas dla dziecka. 6. Przyglądajcie się uważnie emocjom i zachowaniom dziecka. Jeśli coś Was niepokoi, omówcie swoje obawy z psychologiem. 7. Powtarzajcie dziecku, że je kochacie i że poradzicie sobie w nowej sytuacji.

6 SAMOBÓJSTWO Samobójstwo jest sytuacją, w której człowiek dokonuje zamachu na własne życie. Suicydologia to nauka o samobójstwach, ma ona charakter interdyscyplinarny. Etapy i dynamika przebiegu aktu samobójczego Akt samobójczy poprzedza kilka rozwijających się faz narastającego kryzysu. Wg Z.płużek fazy te przedstawiają się następująco: Sytuacja kryzysowa myśli samobójcze tendencje samobójcze plany samobójcze podjęcie decyzji akt samobójczy Syndrom presuicydalny Syndrom presuicydalny wg E.Ringela 1) zawężenie: sytuacyjne: to zawężenie możliwości osobistych i poczucie znalezienia się w sytuacji bez wyjścia, dynamiczne: zawężenie dynamiki osobowości cechujące się sztywnym przebiegiem operacji poznawczych, zawężeniem uczuciowym, zawężeniem mechanizmów obronnych i usztywnieniem zachowania, zawężenie kontaktów międzyludzkich, zawężenie świata wartości, 2) zahamowana i skierowana przeciw sobie agresja: sytuacja kryzysowa wywołuje napięcie i agresję, skierowanie tej agresji przeciw sobie zwiększa zagrożenie aktem samobójczym, 3) rojenia o samobójstwie: fantazjowanie o własnej śmierci i reakcji na nią osób bliskich i ważnych. Profilaktyka i terapia samobójstw Podstawowe zachowania ważne w pomaganiu osobom zagrożonym samobójstwem lub po próbie samobójczej: 1) Nawiązanie więzi pomocowej: pomagasz jest aktywny, ujawnia swe pozytywne emocje do podopiecznego, wspiera go, szybko zacieśnia więź emocjonalną, 2) Umożliwienie odreagowania agresji: ważne jest aby pomóc podopiecznemu w odwróceniu kierunku agresji od skierowanej do siebie ku zwróceniu jej na otoczenie, samo zwerbalizowanie uczuć agresywnych jest już pomocne, 3) Zachęta do doznawania sukcesów: zainicjowanie procesu pozytywnego rozwoju, doświadczenie satysfakcji związanej z rozwiązaniem problemów i znalezieniem wsparcia i zrozumienia innych ludzi, 4) Pobudzenie wyobraźni w pozytywnym kierunku: związane jest to ze zmianą sposobu myślenia i spostrzegania rzeczywistości i problemów, 5) Pomoc w pozytywnym kształtowaniu sensu życia i budowa pozytywnego i rozwojowego systemu wartości. Podstawowe kroki interwencyjne w sytuacji zagrożenia samobójstwem wg T.M.Anthon ego: 1) zbuduj między sobą i podopiecznym most, 2) otwórz drzwi i słuchaj, 3) poznaj konkretny plan samobójstwa, 4) oceń siłę i zakres emocji podopiecznego, 5) traktuj rozmówcę poważnie, 6) nie bój się i zadaj właściwe pytania, 7) znajdź i zmobilizuj system oparcia, 8) działaj, bądź aktywny i dyrektywny, 9) utrzymuj cel, nie przerywaj kontaktu, 10) zapewnij wyspy wsparcia wokół zagrożonej osoby. W fazach poprzedzających popełnienie samobójstwa uczeń zaczyna wysyłać coraz wyraźniejsze sygnały wskazujące na jego zamiary. Mogą to być zarówno komunikaty werbalne, jak i nie werbalne, takie jak:

7 wiadomości, statusy na portalach społecznościowych, wypowiedzi podczas lekcji, poezja, rysunki. Jedne z nich są bardziej, inne mniej bezpośrednie, jednak zawsze są swoistym wołaniem o pomoc. Większość osób planujących samobójstwo nie chce umrzeć i przez dłuższy czas ma nadzieję, że otrzyma pomoc i zrozumienie Pamiętaj, że w przypadku zaobserwowania już czterech ww. objawów zespołu presuicydalnego na przestrzeni kilku tygodni należy podjąć działania zmierzające do zapewnienia dziecku pomocy. Pierwszym krokiem w takiej sytuacji jest rozmowa z rodzicami dziecka i uświadomienie im zagrożenia oraz skierowanie ucznia na konsultacje psychologiczne i psychiatryczne. Sygnały ostrzegawcze objawy zespołu presuicydalnego (Szymańska, 2012) Wczesne sygnały ostrzegawcze Izolacja od rodziny i przyjaciół Zainteresowanie tematyką śmierci Wyraźne zmiany osobowości i nastroju Trudności z koncentracją, obniżenie wyników w nauce Zaburzenia snu i apetytu Utrata zainteresowania dotychczasowymi rozrywkami Objawy psychosomatyczne Znudzenie, zobojętnienie Utrata zainteresowania rzeczami dotąd istotnymi (np. wyglądem) Sygnały wysokiego ryzyka Rozmawianie o samobójstwie lub jego planowanie Nagłe impulsywne zachowania Zachowania buntownicze i ucieczkowe Nagłe stosowanie substancji psychoaktywnych Odrzucanie pomocy Samooskarżanie ( jestem złym człowiekiem, poczucie psucia i gnicia w środku ) Komunikaty na temat braku sensu, beznadziejności życia, braku wyjścia Nieprzyjmowanie pochwał i nagród Komunikowanie, że niedługo przestanie się być problemem lub się zniknie Nagła poprawa samopoczucia (może oznaczać, że po trudnej walce wewnętrznej, uczeń podjął decyzję o samobójstwie i odczuwa ulgę) Rozdawanie ulubionych przedmiotów Przygotowanie testamentu Komunikaty: jestem zły, nie powinienem się urodzić, chcę umrzeć