Badania jakościowe. Projekt realizowany przez Fundację Socjometr Projekt dofinansowany ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich

Transkrypt

1 Badania jakościowe

2 Ogólna klasyfikacja badań jakościowe np. wywiad eksploracyjne, służące wstępnemu rozpoznaniu i zdefiniowaniu problemu rozumiejące, pozwalają na pogłębienie wiedzy na temat przyczyn zjawisk, dotarcie do subiektywnej perspektywy ludzi - uzyskanie interpretacji faktów od rozmówców, dotarcie do znaczeń, jakie ludzie przypisują faktom i zjawiskom, oraz emocji, jakie im towarzyszą; pytania - dlaczego? co znaczy? ilościowe np. sondaż opisowe, prowadzone w celu opisania zjawiska: miary, statystyki; pytania - ile? wyjaśniające, poszukiwanie związku przyczynowoskutkowego: zależności, korelacje; pytania jak? co wpływa i w jakim stopniu?

3 Techniki jakościowe a ilościowe Techniki jakościowe Techniki ilościowe Zastosowanie Eksploracyjne Eksplanacyjne lub opisowe Dlaczego? Jak? Ile? Co/Kto? Podejście Subiektywne Obiektywne Interpretacyjne Pozytywistyczne Metody Nieustrukturalizowane Ustrukturalizowane Małe próby Duże próby Wyniki Bardziej trafne Bardziej rzetelne Brak prognostyki Niereprezentatywne Trudne do porównania Prognozowanie Reprezentatywne Łatwe do porównania Rola badacza Większe wymagania Mniejsze wymagania

4 Dobór próby Służy między innymi do: Uzyskania reprezentatywności Kontroli obciążeń próby Dzięki niemu wiemy co badamy i jak możemy interpretować zebrane wyniki

5 Dobór próby wnioskowanie populacja próba

6 Dobór próby Reprezentatywna: Daje podstawy do uogólniania na całą badaną populację Pozwala określić możliwy błąd przy uogólnianiu na populację Dobierana wg ściśle określonych zasad Zazwyczaj dość liczna Niereprezentatywna: Nie daje podstaw do statystycznych wnioskowania o populacji Pozwala sformułować przypuszczenia nt. tendencji Zasady doboru nie są bardzo rygorystyczne Próba nie musi być bardzo liczna

7 Dobór próby Reprezentatywna: - badania ilościowe Daje podstawy do uogólniania na całą badaną populację Pozwala określić możliwy błąd przy uogólnianiu na populację Dobierana wg ściśle określonych zasad Zazwyczaj dość liczna Niereprezentatywna: - badania jakościowe Nie daje podstaw do statystycznych wnioskowania o populacji Pozwala sformułować przypuszczenia nt. tendencji Zasady doboru nie są bardzo rygorystyczne Próba nie musi być bardzo liczna

8 Metody doboru próby Prosty dobór losowy Dobór systematyczny Dobór warstwowy Dobór kwotowy Dobór celowy, ekspercki Dobór oparty o dostępność badanych Metoda kuli śnieżnej Dobór kluczowych informatorów

9 Metody doboru próby Prosty dobór losowy Dobór systematyczny Dobór warstwowy Dobór kwotowy Dobór celowy, ekspercki Dobór oparty o dostępność badanych Metoda kuli śnieżnej Dobór kluczowych informatorów Badania jakościowe

10 Dobór próby w badaniach jakościowych W praktyce zależny od tematu badań Dąży do uzyskania danych od osób posiadających różne perspektywy i doświadczenia związane z określonym zjawiskiem, po to by odwzorować zróżnicowanie występujące w rzeczywistości Kluczowe zidentyfikowanie cech badanych (zmiennych), które mogą mieć znaczenie dla postrzegania określonego zjawiska Najczęściej są to: wiek, płeć, wykształcenie, miejsce zamieszkania, status zawodowy W efekcie tworzy się matrycę respondentów, na podstawie której rekrutuje się ich do badania

11 Matryca doboru próby - przykład Problem badawczy: Aktywność sportowa mieszkańców gminy Gaszowice Płeć Wiek Aktywność sportowa M K > Aktywna Nieaktywna Płeć M K Wiek > Miejscowość CZERNICA GASZOWICE ŁUKÓW ŚLĄSKI PIECE SZCZERBICE

12 Matryca doboru próby - przykład Problem badawczy: Aktywność sportowa młodzieży zamieszkującej gminę Gaszowice Płeć Wiek Aktywność sportowa M K > Aktywna Nieaktywna Płeć M K Wiek > Miejscowość CZERNICA GASZOWICE ŁUKÓW ŚLĄSKI PIECE SZCZERBICE dodatkowo wywiady z kluczowymi informatorami: nauczycielami WF, lokalnymi liderami aktywności sportowej, np. animatorem z Orlika, etc.

13 Matryca doboru próby - przykład Problem badawczy: Aktywność sportowa młodzieży zamieszkującej gminę Gaszowice Płeć Wiek Aktywność sportowa M K > Aktywna Nieaktywna Płeć M K Wiek > Miejscowość CZERNICA GASZOWICE ŁUKÓW ŚLĄSKI PIECE SZCZERBICE dodatkowo wywiady z kluczowymi informatorami: nauczycielami WF, lokalnymi liderami aktywności sportowej, np. animatorem z Orlika, etc.

14 Matryca doboru próby - przykład Problem badawczy: Aktywność sportowa młodzieży zamieszkującej gminę Gaszowice? + dodatkowo wywiady z kluczowymi informatorami: nauczycielami WF, lokalnymi liderami aktywności sportowej, np. animatorem z Orlika, etc.

15 Ćwiczenie 1 Każda z organizacji na kartce notuje interesujący ją problem badawczy Macie 2 minuty!

16 Ćwiczenie 1 słowa klucze wymiary aktorzy cechy czas powody wpływ zależy od interesariusze miejsce

17 Ogólna klasyfikacja badań jakościowe - wywiad eksploracyjne, służące wstępnemu rozpoznaniu i zdefiniowaniu problemu rozumiejące, pozwalają na pogłębienie wiedzy na temat przyczyn zjawisk, dotarcie do subiektywnej perspektywy ludzi - uzyskanie interpretacji faktów od rozmówców, dotarcie do znaczeń, jakie ludzie przypisują faktom i zjawiskom, oraz emocji, jakie im towarzyszą; pytania - dlaczego? co znaczy? ilościowe - sondaż opisowe, prowadzone w celu opisania zjawiska: miary, statystyki; pytania - ile? wyjaśniające, poszukiwanie związku przyczynowoskutkowego: zależności, korelacje; pytania jak? co wpływa i w jakim stopniu?

18 Paleta wyboru technik Ilościowe Sondaż Sonda Quiz ankieta Jakościowe Wywiad indywidualny Wywiad grupowy Obserwacja Analiza danych zastanych Techniki mieszane Fotodzienniczek Spacer tematyczny Warsztat kreatywny Warsztat tematyczny ( )

19 Techniki jakościowe w badaniach społecznych Cel: zebranie wiedzy Badani źródłem wiedzy na określony temat Wywiad pogłębiony (IDI) - polega na uzyskaniu interesujących nas danych w trakcie indywidualnej i bezpośredniej rozmowy z respondentem, skoncentrowany na przeżyciach, opiniach i poglądach respondenta (skupia się na osobistych doświadczeniach), ma na celu poznanie postaw, wrażeń, motywów kierujących działaniami respondenta, znaczeń im przypisywanych. Zwykle trwa 1-2 godziny. Jest oparty o scenariusz rozmowy, jednak zwykle nie silnie ustrukturyzowany. Zogniskowany wywiad grupowy (FGI, fokus) - przeprowadzany jednocześnie z kilkoma osobami (6-12), często przy użyciu technik projekcyjnych i wspomagających. Zwykle trwa godziny Obserwacja - metoda polegająca na zamierzonej obserwacji zjawisk, zachowań, zdarzeń, według ustalonego wcześniej planu badawczego, wykorzystująca narzędzia o różnym stopniu strukturyzacji.

20 Techniki jakościowe w działaniach NGO 2 cele: zebranie wiedzy + włączenie w proces Badani uczestnikami procesu badawczego: badanie jest wydarzeniem społecznym, które przez sam fakt zaistnienia może przynieść społeczności zmianę; badane osoby i grupy zostają upodmiotowione, nie są wyłącznie informatorami, ale stają się współtwórcami badania Badania w działaniu, action research, diagnoza partycypacyjna - badania społeczne mogą być narzędziem do aktywizacji i włączania społeczności w działania Działania projektowe mogą być źródłem danych do badań

21 Techniki jakościowe w działaniach NGO Warsztaty tematyczne, kreatywne, strategiczne (np. oferta domu kultury, potrzeby osób starszych) silne wykorzystanie technik wspomagających (burza mózgów, praca w podgrupach, mapy, flipczarty, post-ity), prowadzone w grupie osób (5-10), mało ustrukturyzowane. Zwykle trwają 2-3 godziny. Spacery realizowane w terenie, są okazją do rozmowy o konkretnych przykładach (np. dostępność miasta dla osób niepełnosprawnych), oraz zebrania dodatkowych materiałów zdjęć; często wykorzystują mapę; prowadzone z 1 lub wieloma osobami, mało ustrukturyzowane. Zwykle trwają godziny Obserwacja - metoda polegająca na zamierzonej obserwacji zjawisk, zachowań, zdarzeń, według ustalonego wcześniej planu badawczego, wykorzystująca narzędzia o różnym stopniu strukturyzacji, dokonywana przez uczestników procesu lub działań NGO

22 Kiedy badanie staje się partycypacyjne? Uczestnicy znają i rozumieją cel badania, ponieważ współuczestniczą w całym procesie Uczestnicy są zaproszeni do współtworzenia narzędzi badawczych i realizacji badania Wyniki (cząstkowe i ostateczne) prezentuje się społeczności i uczestnikom badania oraz się je z nimi konsultuje, uczestnicy mają przestrzeń do udzielenia informacji zwrotnej Badanie jest widzialne w społeczności informacje są rozpowszechniane lokalnie W badaniu zwraca się uwagę, by dać przestrzeń wypowiedzi grupom zwykle marginalizowanym Wykorzystywane są partycypacyjne metody badawcze (techniki warsztatowe), lub tradycyjne metody badawcze uzupełnione o elementy partycypacyjne (otwarte zespoły robocze, wspólnie opracowane narzędzia, badania realizowane wspólnymi siłami z członkami społecznością)

23 Techniki grupowe a indywidualne Grupa FGI, warsztat W krótkim czasie poznajemy opinie i poglądy respondentów Dynamika wewnątrz grupy, interakcja pomiędzy uczestnikami generuje np. nowe pomysły Poczucie anonimowości w grupie wyzwala większa swobodę dyskusji Mniej czasu na osobotemat ryzyko powierzchowności Duże wymagania odnośnie miejsca i przygotowania (sala, stół, flipczart, mazaki) 1 na 1 IDI, spacer Pozwala rozmawiać na tematy osobiste lub drażliwe Zwiększa szanse dotarcia do trudnych aspektów badanych zjawisk Daje rozmówcy możliwość wypowiedzenia się Daje prowadzącemu możliwość pogłębienia, dopytania przeprowadzenia wyczerpującej temat rozmowy Mniejsze wymagania odnośnie miejsca i przygotowania (dyktafon, notatnik, długopis), ALE: komfort badanych = udany wywiad! :)

24 Najważniejsze praktyczne aspekty badań jakościowych W porównaniu z badaniami ilościowymi rola prowadzącego (wywiad, warsztat moderatora) jest trudniejsza Kluczowa jest znajomość tematyki pytań badawczych i celu spotkania (wywiadu, warsztatu, obserwacji) Rola scenariusza nadaje strukturę rozmowie, ale nie trzeba się go kurczowo trzymać; Kolejność nie jest kluczowa (znaczenie mają segmenty wprowadzenie, rozgrzewka, część właściwa, zakończenie) Forma pytania nie jest najważniejsza Pytania badawcze TO NIE pytania zadawane respondentowi! (vide konceptualizacja i operacjonalizacja) Najważniejsze aktywne słuchanie

25 Jak przebiega wywiad? Wywiad prowadzony przez moderatora z pojedynczym respondentem w oparciu o scenariusz (przewodnik, dyspozycje), który zawiera listę tematów rozmowy do zgłębienia (In-Depth Interview) Wywiady pogłębione powinny być nagrywane potrzebna jest zgoda respondenta W trakcie wywiadu notuje się hasłowo ważne wypowiedzi rozmówcy po to, by do nich nawiązać lub wrócić W odróżnieniu od wywiadu kwestionariuszowego w IDI to ankieter kieruje rozmową tak aby wyczerpać wszystkie tematy rozmowy (z przewodnika) Po przeprowadzeniu wywiad jest odsłuchiwany i dokonuje się jego zapisu (transkrypcji); transkrypcje są następnie analizowane bezpośrednio lub po uprzednim zakodowaniu Niekiedy przy prostszych wywiadach zamiast transkrypcji wypełnia się tzw. grid tabelę zawierającą główne wnioski

26 Jak prowadzić wywiad? Przykazania Pytania Pytaj o jedną rzecz na raz Zadawaj pytania otwarte Nie sugeruj Tok rozmowy Pogłębiaj wypowiedzi (przyczyny dlaczego?, interpretacje co znaczy?) Uszczegóławiaj wątki (konkret kto? gdzie? nazwa projektu, organizacji) (fakty vs deklaracje, przemyślenia vs stereotypy) Nie bój się milczenia - cisza jest potrzebna Język Dostosuj styl do rozmówcy Używaj zrozumiałych terminów (Czy Cię rozumieją?) Parafrazuj i dopytuj (Czy na pewno rozumiesz?)

27 Jak prowadzić wywiad? Triki moderatora Aktywne słuchanie pozwala podtrzymać dynamikę rozmowy Aha, oraz wychwycić najważniejsze wypowiedzi O! Parafrazowanie powtórzenie wypowiedzi własnymi słowami CEL: by zasygnalizować zainteresowanie (np. gdy respondent sprawia wrażenie, że nie wie, co dalej powiedzieć), upewnienie się, czy dobrze zrozumieliśmy respondenta, strukturalizacja rozmowy przez mocniejsze akcentowanie pewnych wątków, kierowanie przebiegiem rozmowy Powiedziała Pani, że dużo pracuje. A co Pani robi w czasie wolnym? Klaryfikacja próba uchwycenia głównego sensu wypowiedzi i wyrażenie go własnymi słowami CEL: dopytanie o niejasno poruszone zagadnienie, wyjaśnienie nieścisłości Czy dobrze rozumiem, że ludzie tu nie przychodzą, bo nie wiedzą, że mogą?

28 Jak prowadzić wywiad? Triki moderatora Dopytywanie i pogłębianie ważne szczególnie w przypadku skrótów myślowych, uogólnień lub unikania odpowiedzi CEL: precyzyjniejsze uchwycenie znaczenia, uniknięcie błędów komunikacyjnych, uzyskanie pełniejszego opisu tematu Co jeszcze Twoim zdaniem sprawia, że dobrze się tu mieszka? Komunikacja niewerbalna: Po stronie prowadzącego wywiad mogą wpływać na respondenta lub grupę, stąd ważna jest ich kontrola Po stronie respondenta lub grupy mogą być uzupełnieniem interpretacji, np. sygnalizować niespójność wypowiedzi

29 Jak przebiega fokus? Zogniskowane wywiady grupowe (Focused Group Interview) mają postać dyskusji na określony temat prowadzonej przez grupę 6-12 osób kierowanej przez moderatora w oparciu o określony scenariusz Podstawą dobrze przeprowadzonego fokusa jest wytworzenie się w trakcie dyskusji dynamiki grupowej Wielkość grupy wpływa na jej dynamikę - mniejsza grupa może zostać zdominowana przez jedną osobę, większa jest trudna do kontrolowania; doświadczenie moderatora jest ważniejsze niż w IDI Większe wymagania organizacyjne niż w IDI kluczowe przygotowanie odpowiedniej sali i materiałów, rekrutacja uczestników większym wyzwaniem Scenariusz podobnie jak w IDI zawiera jedynie ogólne tematy rozmowy wraz z planowanym czasem na dyskutowanie danej kwestii Fokus jest nagrywany, wskazany jest zapis wideo, analizie poddaje się transkrypcję/grid i film; moderator powinien przygotować notatkę ze spotkania (wrażenia na świeżo )

30 Ćwiczenie 2 Szybki fokus

31 Funkcje pytań w FGI

32 Zalety fokusa wywiad grupowy to sytuacja bliższa sytuacjom rzeczywistym - nasze opinie kształtują się w kontakcie z innymi ludźmi, a nie w odosobnieniu sytuacja wywiadu grupowego symuluje rzeczywistą sytuację życiową, w której ludzie reagując na bodziec ujawniają swoje opinie, które często w kontaktach z innymi ulegają pewnym modyfikacjom fokus pozwala na obserwację ludzi podczas procesu kształtowania się opinii i postaw tych osób zwraca się uwagę na właściwości grupy społecznej jako narzędzia badawczego

33 Role przyjmowane przez uczestników grupy dominator neguje każdą wypowiedź odmienną i stara się narzucić swoje zdanie; milczek osoba która w ogóle nie zabiera głosu; antagonista osoba dokonująca uogólnień, podsumowań, często zwraca uwagę na relatywność kwestii; kompromista dąży do wypracowania wspólnej płaszczyzny porozumienia; lider przejmuje ciężar rozmowy, prowadzenia dyskusji; szeptacz prowadzi ciche rozmowy, często ma trafne uwagi; niezaangażowany nie jest zainteresowany przebiegiem dyskusji;

34 Dynamika grupowa zjawiska pozytywne efekt synergii wspólny wysiłek grupy prowadzi do generowania szerszej gamy opinii i pomysłów niż sytuacja rozmowy z pojedynczą osobą; efekt kuli śniegowej komentarze jednych uczestników grupy powodują repliki innych; reakcja łańcuchowa wciągająca w rozmowę większość osób, co zwiększa otrzymywaną liczbę informacji; efekt stymulacji grupa zwiększa motywację do wykonania zadania; zwiększa entuzjazm do dyskusji; efekt bezpieczeństwa ma się silniejsze poczucie bezpieczeństwa, gdy jest się w grupie; przyczynia się to do śmielszego wyrażania opinii; efekt spontaniczności sytuacja grupowa jest dla ludzi bardziej naturalna, co powoduje z kolei większą naturalność wypowiedzi;

35 Dynamika grupowa zjawiska negatywne Myślenie grupowe zjawisko występujące w różnych sytuacjach społecznych, może pojawiać się także podczas wywiadu grupowego, lub warsztatu; polega na przekroczeniu pewnego poziomu spójności grupy, członkowie poddają się silnej presji grupowej i stają się konformistyczni i bezrefleksyjni Przesunięcie poziomu ryzyka grupa ma skłonność do prezentowania bardziej/mniej radykalnych poglądów, proponowania bardziej/mniej ryzykownych rozwiązań problemów, podejmowania bardziej/mniej radykalnych decyzji, ze względu na zmniejszone poczucie odpowiedzialności indywidualnej za podejmowane decyzje

36 Dynamika grupowa zjawiska negatywne Efekt - błędne wyniki, zafałszowany obraz rzeczywistości Wskaźniki problemów: Hurraoptymizm, poczucie całkowitego bezpieczeństwa w grupie Przyspieszenie procesu podejmowania decyzji Ignorowanie moralnych konsekwencji podejmowanych decyzji Uproszczony obraz przeciwnika Presja na członków grupy mających odrębne opinie Autocenzura brak spontaniczności wyrażania opinii

37 Techniki projekcyjne i wspomagające Stosowane są w badaniu postaw, kiedy potrzebne jest omijanie procesów racjonalizacyjnych i docieranie do prawdziwych motywów, przemyśleń Kierujemy do badanych nieustrukturalizowane, niejasne bodźce po to, aby wykryć indywidualne, specyficzne cechy percepcji badanego, jego stosunku do rzeczywistości Wykorzystuje się tutaj skojarzenia, które towarzyszą tym niejasnym bodźcom, które pozwalają dotrzeć do nieuświadamianych sfer psychiki, emocji Pozwalają oderwać się od sfery dyskursywnej poprzez zaangażowanie innych zmysłów, niż tylko słuch i mowa

38 Techniki projekcyjne i wspomagające skojarzenia: animalizacja, personifikacja, uzupełnianie zdań konstrukcje: marki jako rodzina, brand party (imprezka), kolaże ekspresje: psychodrama, kierowana fantazja, mowa pożegnalna mapowanie praca z post-itami, arkuszami flipczartowymi, itp.

39 Techniki projekcyjne i wspomagające przykład skojarzenia wymiary aktorzy cechy czas powody wpływ zależy od interesariusze miejsce

40 Techniki projekcyjne i wspomagające przykład kolaż Badanym dostarcza się zdjęcia, wycinki prasowe, etc., które mogą przybliżać badane tematy Materiały te zawierają możliwe do interpretacji symbole Każdy wybiera elementy np. wycinki przedstawiające jego aspiracje i marzenia a następnie je omawia

41 *! Dobór próby w fokusie Czasem warto zrekrutować grupę mało zróżnicowaną (homogeniczną) pozwoli to zawęzić zakres rozmowy i głębiej przyjrzeć się problemowi, niż w przypadku uczestników o zróżnicowanych punktach widzenia/cechach/pespektywie

42 Obserwacja Polega na... obserwowaniu określonych ludzi, grup, zachowań, miejsc Ze względu na sposób prowadzenia może być: jawna lub ukryta uczestnicząca lub nieuczestnicząca niestandaryzowana lub standaryzowana prowadzona przez badacza lub osobę uczestniczącą w badaniu *obserwacja jako technika ilościowa Cechy dobrej obserwacji: celowość - ma nam dostarczyć informacji, które są nam potrzebne do rozwiązywania problemów badawczych / odpowiedzi na pytania badawcze (vide konceptualizacja) planowość - zjawiska, które należy obserwować, czas i okoliczności, są z góry określone krytyczność - jej rezultaty powinny poddane być krytyce albo kontroli ze strony innych badaczy

43 Jak przebiega obserwacja? W zaplanowanym miejscu i czasie obserwujemy ludzi, ich zachowania i wytwory O przeżyciach psychicznych można wnioskować pośrednio na podstawie introspekcyjnych zeznań jednostek Obserwowane zachowania są symboliczne, dlatego od obserwatora wymaga się wiedzy o danej kulturze po to, by móc zrozumieć sens zachowań i symboli Większa początkowa wiedza o badanych zjawiskach ułatwia nam ich obserwację W trakcie obserwacji prowadzone są bieżące notatki według przygotowanego narzędzia (i/lub robione zdjęcia, notatki audio, etc.) Po obserwacji sprawozdanie z obserwacji, zwykle zawierające część ewidencyjno-informacyjną, część zasadniczą i część oceniającą Materiały z obserwacji są omawiane w ramach zespołu badaczy

44 Obserwacja przykładowe materiały - zdjęcia

45 Obserwacja przykładowe materiały - notatka

46 *! Dobór próby w obserwacji W przypadku obserwacji dobieramy nie tyle ludzi, co czas i miejsce jej prowadzenia podobnie jak w wywiadach staramy się dobrać rozmówców tak, by odwzorować możliwe zróżnicowanie perspektyw, tak w obserwacji musimy mieć na uwadze zróżnicowanie pór dnia, tygodnia, czy miejsce

47 Dyskusja Jakie z omówionych technik można wykorzystać do odpowiedzi na sformułowane przez Was pytania badawcze? Jakie informacje uzyskamy? Czego się nie dowiemy?

48 Dziękuję za uwagę!