Ewolucyjne źródła różnic międzypłciowych

Transkrypt

1 Ewolucyjne źródła różnic międzypłciowych Łukasz Budzicz Instytut Psychologii, UAM

2 Plan Główne wnioski z meta-analiz dotyczących różnic międzypłciowych 3 główne hipotezy dotyczące ewolucyjnych źródeł różnic międzypłciowych Dlaczego sama kultura nie wystarczy do wyjaśnienia różnic międzypłciowych?

3 Uwagi techniczne 1 Prezentacja dostępna pod adresem: amu.edu.pl/~lbudzicz lukasz.budzicz@gmail.com

4 Uwaga techniczna 2 Wielkość efektu w d Cohena (grupa X wyższy) Osoba o średnim wyniku z grupy X ma wynik wyższy niż ile procent osób z grupy Y 50% 54% 58% 62% 66% 69% 73% 76% 79% 82% 84% 88% 92% 95% 96% 98% 99% 99.9% Prawdopodobieństwo, że z dwóch losowo wybranych osób z grupy X i Y, osoba z grupy X będzie miała wyższy wynik za: Robert Coe, It's the Effect Size, Stupid: What effect size is and why it is important

5 Uwaga techniczna 3 Wszystkie opisywane dalej różnice mają charakter ilościowy, a nie jakościowy

6 Meta-analiza meta-analiz Hyde Hyde, J. S. (2005). The gender similarities hypothesis. American Psychologist, 60(6),

7 Meta-analiza meta-analiz Hyde

8 Zerowe lub bardzo niewielkie (d<0,2) różnice międzypłciowe Rozmowność Skuteczność negocjacyjna Skłonność do pomagania Styl przywództwa Skuteczność przywództwa Aktywność (podskala ekstrawersji) Towarzyskość (podskala ekstrawersji) Agresja psychologiczna

9 Zerowe lub bardzo niewielkie (d<0,2) różnice międzypłciowe Otwartość na doświadczenie Sumienność Poczucie własnej wartości Zadowolenie z życia Poziom szczęścia Odsłanianie się przed innymi Satysfakcja z życia seksualnego Atrybucje porażek i sukcesów Preferencje zawodowe

10 Umiarkowane różnice międzypłciowe (0,2<d<0,6) Uśmiechanie się (d=-0,40) Agresja fizyczna (d=0,60) Pobudzenie na bodźce seksualne (d=0,31) Asertywność (podskala ekstrawersji) (d=0,51) Zaufanie (podskala ugodowości) (d=-0,35)

11 Znaczące różnice międzypłciowe (d>0,6) Rotacje mentalne (d=0,73 i d=0,56) Częstotliwość masturbacji (d=0,96) Postawa względem seksu przelotnego (d=0,81) Psychomotoryczne Siła dłoni (d=0,66) Sprint (d=0,63) Siła rzutu (d=2,18)

12

13 Nowsze meta-analizy Huang, C. (2013). Gender differences in academic self-efficacy: a meta-analysis. European Journal Of Psychology Of Education, 28(1), Poczucie własnej skuteczności w domenie akademickiej (d=0,08) You, D., Maeda, Y., & Bebeau, M. J. (2011). Gender Differences in Moral Sensitivity: A Meta-Analysis. Ethics & Behavior, 21(4), Wrażliwość moralna (d=-0,25)

14 Nowsze meta-analizy Balliet, D., Li, N. P., Macfarlan, S. J., & Van Vugt, M. (2011). Sex differences in cooperation: A metaanalytic review of social dilemmas. Psychological Bulletin, 137(6), Ogólna skłonność do współpracy (d=-0,05) Współpraca z osobami tej samej płci (d=0,16) Współpraca z osobami przeciwnej płci (d=-0,22)

15 Nowsze meta-analizy Else-Quest, N. M., Higgins, A., Allison, C., & Morton, L. C. (2012). Gender differences in self-conscious emotional experience: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 138(5), Wina (d=-0,27) Wstyd (d=-0,29) Zażenowanie (d=-0,08) Duma (d=-0,01) Cross, C. P., Copping, L. T., & Campbell, A. (2011). Sex differences in impulsivity: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 137(1), Poszukiwanie wrażeń (d=0,41) Podejmowanie ryzyka (behawioralne) (d=0,36) Wrażliwość na nagrodę (d=0,01) Wrażliwość na karę (d=-0,33) Kontrola (mierzona kwestionariuszowo) (d=0,08)

16 Nowsze meta-analizy Su, R., Rounds, J., & Armstrong, P. (2009). Men and things, women and people: A meta-analysis of sex differences in interests. Psychological Bulletin, 135(6), (N>500,000) Rzeczy-ludzie (d=0,94) Badawcze (d=0,26) Realistyczne (d=0,84) Artystyczne (d=-0,35) Społeczne (d=-0,68) Konwencjonalne (d=-0,33) Przedsiębiorcze (d=0,04) Inżynierią (d=1,11) Nauką (d=0,36) Matematyką (d=0,34)

17 Ewolucyjne źródła różnic międzypłciowych

18 3 istotne źródła Zróżnicowana wariancja sukcesu reprodukcyjnego kobiet i mężczyzn w toku historii naturalnej Adaptacje do ciąży i opieki nad potomstwem Specjalizacja pracy

19 Zróżnicowana wariancja sukcesu reprodukcyjnego

20 Średni sukces reprodukcyjny w populacji o równej liczbie samców i samic jest zawsze taki sam. Co może się różnić to zróżnicowanie

21 Wariancja sukcesu reprodukcyjnego w społecznościach łowieckozbierackich i prymitywnych rolniczych Betzig, L. (2012). Means, variances, and ranges in reproductive success: Comparative evidence. Evolution And Human Behavior, 33(4),

22 Wariancja sukcesu reprodukcyjnego w społecznościach łowiecko-zbierackich i prymitywnych rolniczych

23 Favre, M., & Sornette, D. (2012). Strong gender differences in reproductive success variance, and the times to the most recent common ancestors. Journal of Theoretical Biology, 310(0), Porównanie genetycznego zróżnicowania mitochondrialnego DNA (dziedziczonego tylko po matce) i zróżnicowania chromosomu Y (dziedziczonego tylko przez synów po ojcu) wskazuje na większe zróżnicowanie tego pierwszego. Badacze szacują, że w toku historii naturalnej ludzi na 5 odnoszących sukces reprodukcyjny mężczyzn przypadało 7 odnoszących sukces reprodukcyjnych kobiet.

24 Najistotniejsze konsekwencje będą się przejawiać w obszarach zachowań: Seks Agresja

25 Seks Badania nad propozycjami przelotnego seksu Clark R., Hatfield E. (1989). Gender differences in receptivity to sexual offers. Journal of Psychology and Human Sexuality, 2, Zgoda na przelotny seks: 75 % mężczyzn, 0 % kobiet Hald G., Hogh-Olesen H., (2010). Receptivity to sexual invitations from strangers of the opposite gender. Evolution and Human Behavior, 31, Zgoda na przelotny seks: 38 % mężczyzn, 2 % kobiet Guéguen N. (2011). Effects of Solicitor Sex and Attractiveness on Receptivity to Sexual Offers: A Field Study. Archives of Sexual Behavior 40(5), Zgoda na przelotny seks: 71 % mężczyzn, 2 % kobiet

26 Badanie własne na portalu sympatia.pl Jestem atrakcyjną, młodą kobietą, poszukuję mężczyzny do dłuższego układu typu friends-with-benefits, zależy mi na osobie, która jest czuła, zmysłowa, namiętna, a przy tym można z nią ciekawie pogadać. Zainteresowanych Panów proszę o kontakt lub Jestem atrakcyjnym, niezależnym mężczyzną, poszukuję kobiety do dłuższego układu typu friends-with-benefits, zależy mi na osobie, która jest czuła, zmysłowa, namiętna, a przy tym można z nią ciekawie pogadać. Zainteresowane Panie proszę o kontakt

27 WYNIKI (liczba odpowiedzi przez ok. półtora miesiąca) Ogłoszenie kobiety 270 odwiedzin profilu 74 wiadomości 29 oczek Ogłoszenie mężczyzny 2 odwiedziny profilu 0 wiadomości 0 oczek

28 Seks Schmitt D. (2003). Universal Sex Differences in the Desire for Sexual Variety: Tests From 52 Nations, 6 Continents, and 13 Islands. Journal of Personality and Social Psychology 85, Mężczyźni wszędzie na świecie deklarowali chęć posiadania większej liczby partnerek seksualnych niż ich rodaczki

29 Seks Schmitt D. (2003). Universal Sex Differences in the Desire for Sexual Variety: Tests From 52 Nations, 6 Continents, and 13 Islands. Journal of Personality and Social Psychology 85,

30 Seks Lippa, R. (2009). Sex Differences in Sex Drive, Sociosexuality, and Height across 53 Nations: Testing Evolutionary and Social Structural Theories. Archives Of Sexual Behavior, 38(5), Siła popędu seksualnego: I have a strong sex drive It doesn t take much to get me sexually excited. Socjoseksualność: Sex without love is OK. I can imagine myself being comfortable and enjoying casual sex with multiple partners. I would have to be closely attached (emotionally and psychologically) to someone before I d feel comfortable and fully enjoy having sex with him/her.

31 Seks Lippa, R. (2009). Sex Differences in Sex Drive, Sociosexuality, and Height across 53 Nations: Testing Evolutionary and Social Structural Theories. Archives Of Sexual Behavior, 38(5),

32 Seks Lippa, R. (2009). Sex Differences in Sex Drive, Sociosexuality, and Height across 53 Nations: Testing Evolutionary and Social Structural Theories. Archives Of Sexual Behavior, 38(5),

33 Seks Betzig, L. (1992) Roman Polygyny. Ethology and Sociobiology, 13, Cywilizacja Władca Liczba kobiet Jakie kobiety? Babilonu Hammurabi 1000 niewolnic? Doliny Indusu Udayama Do Młode kobiety wolne od chorób i menstruacji Azteków Montezuma 4000 konkubin Młode i piękne kobiety Inków Atahuallpa 1500 w każdym domu dziewic Dobrego pochodzenia, piękne, młode Chińska Fei-Ti Bardzo młode kobiety, 5 dni po menstruacji Egiptu Akhenaten 317 Bardzo piękne

34 Istotne konsekwencje Prostytucja Pornografia Gwałty

35 Agresja Korzyści z agresji w społecznościach łowieckozbierackich zasoby obcej grupy dodatkowe zasoby reprodukcyjne wyższa atrakcyjność dla kobiet w grupie własnej Inny stosunek korzyści / kosztów dla mężczyzn

36 Agresja Skazani odbywający karę więzienia w Polsce w dniu 31 grudnia mężczyzn (ok. 97 %) 2356 kobiet (ok. 3 %) Źródło:

37 Agresja Zabójstwa KK Kobiety: 10 % Zabójstwa KK Kobiety: 3 % Zabójstwa KK Kobiety: 5 % (1 kobieta i 16 mężczyzn) Źródło:

38 Agresja Gwałt Kobiety: 7 Kradzieże Kobiety: 6,5 % Kradzież z włamaniem Kobiety: 1 % Rozbój Kobiety: 2 % Źródło:

39 Agresja Przestępstwa przeciwko wolności (w tym porwania) Kobiety: 3,3 % Znęcanie się nad rodziną Kobiety: 1,7 % Źródło:

40 Agresja Do 5 lat Kobiety: 2,8 % 5-15 lat Kobiety: 4,4 % 25 lat i dożywocie Kobiety: 2,9 % Źródło:

41 Agresja USA CHINA RUSSIA BRAZIL INDIA MEXICO UKRAINE SOUTH AFRICA POLAND ENGLAND/WALES JAPAN TURKEY NIGERIA AUSTRALIA SCOTLAND N IRELAND Źródło:

42 Adaptacje związane z ciążą i opieką nad potomstwem

43 Zdrowie Kobiety częściej robią profilaktyczne badania diagnostyczne, wcześniej zgłaszają się do lekarza z dolegliwościami i bardziej przestrzegają zaleceń lekarza. Kobiety więcej kosztują system zdrowotny, nawet biorąc poprawkę na typowo kobiece zagadnienia zdrowotne (np. ciąża, poród). Ladwig, K.H., Marten-Mittag, B., Formanek, B. and Dammann, G. (2000). Gender differences of symptom reporting and medical health care utilization in the German population, European Journal of Epidemiology, 16, 6, Mustard, C.A., Kaufert, P., Kozyrskyj, A. and Mayer, T. (1998). Sex differences in the use of health care services, New England Journal of Medicine, 338, 23, Bertakis, K.D., Azari, R., Helms, J.L., Callahan, E.J. and Robbins, J.A. (2000). Gender differences in the utilization of health care services, Journal of Family Practice, 49, 2, Briscoe, M.E. (1987). Why do people go to the doctor? Sex differences in the correlates of GP consultation, Social Science and Medicine, 25, 5, Green, C.A. and Pope, C.R. (1999) Gender, psychosocial factors and the use of medical services: a longitudinal analysis, Social Science and Medicine, 48, 10,

44 Ból W badaniach eksperymentalnych kobiety mają niższy próg bólu, wyżej oceniają natężenie bólu przy takim samym bodźcu, oraz wykazują mniejszą tolerancję na bodźce bólowe. Kobiety deklarują więcej bólów endogennych niż mężczyźni, oraz więcej chorób bólowych ma wyższe rozpowszechnienie u kobiet. Fillingim, R. B., King, C. D., Ribeiro-Dasilva, M. C., Rahim-Williams, B., & Riley III, J. L. (2009). Sex, Gender, and Pain: A Review of Recent Clinical and Experimental Findings. The Journal of Pain, 10(5), Berkley, K. J. (1997). Sex differences in pain. Behavioral & Brain Sciences, 20(3),

45 Ból Dwukrotnie więcej receptorów bólowych?

46 Wstręt Kobiety są bardziej wrażliwe na bodźce wywołujące wstręt Tybur, J. M., Lieberman, D., & Griskevicius, V. (2009). Microbes, mating, and morality: Individual differences in three functional domains of disgust. Journal Of Personality And Social Psychology, 97(1), Wstręt patogenowy Accidentally touching someone s bloody cut Finding a hair in your food Shaking hands with a stranger who has sweaty palms Seeing mold on some leftovers in your refrigerator Wstręt seksualny Bringing someone you just met back to your room to have sex knowing you will never see them again Hearing two strangers having sex Walking into a changing room and accidentally seeing someone your age of the opposite sex naked Watching pornography

47 Wstręt Różnice Źródło: Tybur, J. M., Lieberman, D., & Griskevicius, V. (2009). Microbes, mating, and morality: Individual differences in three functional domains of disgust. Journal Of Personality And Social Psychology, 97(1),

48 Wstręt Val, C., Robert, A., & Tamer, R. (2004). Evidence that disgust evolved to protect from risk of disease. Proceedings Of The Royal Society B: Biological Sciences,

49 Wstręt Val, C., Robert, A., & Tamer, R. (2004). Evidence that disgust evolved to protect from risk of disease. Proceedings Of The Royal Society B: Biological Sciences,

50 Wstręt Kobiety odczuwają silniejszy wstręt w pierwszym trymestrze ciąży Źródło: Fessler, D. M. T., Eng, S. J., & Navarrete, C. D. (2005). Elevated disgust sensitivity in the first trimester of pregnancy: Evidence supporting the compensatory prophylaxis hypothesis. Evolution and Human Behavior, 26, Przegląd badań: Oaten, M., Stevenson, R. J., & Case, T. I. (2009). Disgust as a disease-avoidance mechanism. Psychological Bulletin, 135(2),

51 Sen Kobiety mają płytszy sen i częściej raportują problemy z utrzymaniem snu Np. Lindberg, E., Janson, C., Gislason, T., Björnsson, E., Hetta, J., & Boman, G. (1997). Sleep disturbances in a young adult population: Can gender differences be explained by differences in psychological status?. Sleep: Journal Of Sleep Research & Sleep Medicine, 20(6), Kobiety częściej cierpią na bezsenność (40 % większe ryzyko) Zhang, B., & Wing, Y. (2006). Sex differences in insomnia: A meta-analysis. Sleep: Journal Of Sleep And Sleep Disorders Research, 29(1), Przegląd: Driver, H. S. (2012) Sleep and Gender. The Paradox of Sex and Sleep? [w:] C. Espin, Ch. Molin (red.) The Oxford Handbook of Sleep and Sleep Disorders.

52 Ryzyko Byrnes, J. P., Miller, D. C., & Schafer, W. D. (1999). Gender differences in risk taking: A metaanalysis. Psychological Bulletin, 125(3),

53 Podejmowanie ryzyka na drodze Sprawcy wypadków Kobiety: 20 % Źródło: i_drogowe raporty_roczne.html Niższe stawki ubezpieczenia OC dla kobiet nawet 40 % Wyrok Trybunału Sprawiedliwości UE koniec_ dyskryminacji_mezczyzn poczatek_klopotow_.html

54 Specjalizacja pracy w społecznościach łowiecko-zbierackich

55 Źródło: Barry, Schegel (1980), za: Mealey, L. (2000) Sex Differences: Developmental and Evolutionary Strategies. San Diego: Academic Press

56 Źródło: Barry, Schegel (1980), za: Mealey, L. (2000) Sex Differences: Developmental and Evolutionary Strategies. San Diego: Academic Press

57

58 Test rotacji mentalnych

59

60 Adaptacje poznawcze służące orientacji w terenie Dzieci w wieku 8-11 lat przebywający w nieznajomym środowisku tworzyli następnie mapy tego środowiska. Mapy chłopców było średnio bardziej złożone i bardziej trafnie odzwierciedlały geometryczne relacje obiektów w terenie (np. X jest względem Y w kierunku południowo-wschodnim). Ślepi sędziowie kompetentni oceniali poziom złożoności map. 29 % map chłopców osiągnęło najwyższy poziom i tylko 7 % dziewczynek (najniższy poziom odpowiednio: 6 % i 23 %) 43 % map dziewczynek zawierało istotne zniekształcenia obiektów w terenie, u chłopców analogiczny wskaźnik wynosił 10 % Źródło: Matthews, 1987, 1992, (za: Geary, D. C Male, female: The evolution of human sex differences. Washington, D.C.: American Psychological Association.)

61

62 Adaptacje poznawcze służące orientacji w terenie Mężczyźni uczyli się drogi szybciej i w mniejszej liczbie prób. Odtwarzając drogę kobiety używały większej liczby charakterystycznych punktów orientacyjnych (ang. landmarks), a mężczyźni bardziej opierali się na obiektywnych relacjach przestrzennych (szczególnie strony świata), trafniej też raportowali odległość. Lepsze wyniki w uczeniu się drogi były skorelowane z wyższymi wynikami w testach rotacji mentalnych. Źródło: Galea, L. A. M., Kimura, D. (1993). Sex differences in route-learning. Personality and Idvidual Differences, 14, Dabbs, J. M., Jr., Chang, E.-L., Strong, R. A., & Milun, R. (1998). Spatial ability, navigation strategy, and geographic knowledge among men and women. Evolution and Human Behavior, 19,

63 Test badający pamięć lokalizacji obiektów

64 Daniel, V., Albert, P., Brandy, B., & Julianne, I. (2007). Gender differences in object location memory: A meta-analysis. Psychonomic Bulletin & Review,14(1),

65 Adaptacje służące zbieractwu Pacheco-Cobos, L., Rosetti, M., Cuatianquiz, C., & Hudson, R. (2010). Sex differences in mushroom gathering: Men expend more energy to obtain equivalent benefits. Evolution And Human Behavior, 31(4),

66 Adaptacje służące zbieractwu Pacheco-Cobos, L., Rosetti, M., Cuatianquiz, C., & Hudson, R. (2010). Sex differences in mushroom gathering: Men expend more energy to obtain equivalent benefits. Evolution And Human Behavior, 31(4),

67 Nie tylko kultura

68 Mit zróżnicowanej socjalizacji Lytton, H., & Romney, D. M. (1991). Parents' differential socialization of boys and girls: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 109(2),

69 Mit zróżnicowanej socjalizacji Lytton, H., & Romney, D. M. (1991). Parents' differential socialization of boys and girls: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 109(2),

70 Kulturowo uniwersalne różnice Np. Schmitt D. (2003). Universal Sex Differences in the Desire for Sexual Variety: Tests From 52 Nations, 6 Continents, and 13 Islands. Journal of Personality and Social Psychology 85, Buss, D. M. (1989). Sex differences in human mate preferences: Evolutionary hypotheses tested in 37 cultures. Behavioral & Brain Sciences, 12, Lippa, R. (2009). Sex Differences in Sex Drive, Sociosexuality, and Height across 53 Nations: Testing Evolutionary and Social Structural Theories. Archives Of Sexual Behavior, 38(5), Schmitt, D. P. (2005). Sociosexuality from Argentina to Zimbabwe: A 48-nation study of sex, culture, and strategies of human mating. Behavioral & Brain Sciences, 28(2), Kobiety bardziej zaangażowane w opiekę nad potomstwem; mężczyźni dużo bardziej agresywni; mężczyźni muszą bardziej zasłużyć na seks; spostrzegania kobiet i mężczyzn jako innych istot Źródło: Brown, 1991; za: Pinker S. (2005). Tabula rasa. Spory o naturę ludzką. Gdańsk: GWP.

71 Hormony W czasie cyklu miesięcznego najniższy poziom wykonania testu rotacji mentalnych występuje w fazie folikularnej i w czasie owulacji, a więc wtedy kiedy poziom estrogenów i progesteronu jest najwyższy. Najlepsze wykonanie występuje w czasie menstruacji, a więc wtedy kiedy natężenie tych hormonów jest najniższe. np. Silverman, I., Phillips, K., (1993). Effects of estrogen changes during the menstrual cycle on spatial performance. Etholology and Sociobiology, 14, Podanie niektórych hormonów zwiększa poziom wykonania w teście rotacji mentalnych Stangl, B., Hirshman, E., Verbalis, J., Administration of dehydroepiandrosterone (DHEA) enhances visual-spatial performance in postmenopausal women. Behavioral Neuroscience, 125,

72 Hormony W czasie cyklu miesięcznego najniższy poziom wykonania testu rotacji mentalnych występuje w fazie folikularnej i w czasie owulacji, a więc wtedy kiedy poziom estrogenów i progesteronu jest najwyższy. Najlepsze wykonanie występuje w czasie menstruacji, a więc wtedy kiedy natężenie tych hormonów jest najniższe. np. Silverman, I., Phillips, K., (1993). Effects of estrogen changes during the menstrual cycle on spatial performance. Etholology and Sociobiology, 14, Podanie niektórych hormonów zwiększa poziom wykonania w teście rotacji mentalnych Stangl, B., Hirshman, E., Verbalis, J., Administration of dehydroepiandrosterone (DHEA) enhances visual-spatial performance in postmenopausal women. Behavioral Neuroscience, 125,

73 Hormony Kobiety cierpiące na zespół nadnerczowo-płciowy, (ang. congenital adrenal hyperplasia, CAH) wyższa ekspozycja maskulinizujących hormonów przede wszystkim w życiu płodowym W porównaniu do zdrowych kobiet takie same wyniki na skalach ogólnego IQ znacząco wyższe wyniki w zadaniu rotacji mentalnych Resnick, S. M., Berenbaum, S. A., Gottesman, I. I., & Bouchard, T. J., Jr. (1986). Early hormonal influences on cognitive functioning in congenital adrenal hyperplasia. Developmental Psychology, 22, i 8-latki 2,5 razy dłużej bawiły się samochodami i helikopterem i 2,5 razy krócej lalkami i zestawem kuchennym dla lalek dużo częściej zajmowały się atletycznymi sportami Berenbaurn, S. A., & Snyder, E. (1995). Early hormonal influences on childhood sextyped activity and playmate preferences: Implications for the development of sexual orientation. Developmental Psychology, 31, częściej angażowały się w przepychanki i bijatyki z innymi dziećmi, oraz wolały chłopców jako towarzyszy zabaw (44 % vs. 11 %) Hines, M., & Kaufman, E R. (1994). Androgens and the development of human sextypical behavior: Rough-and-tumble play and sex of preferred playmates in children with congenital adrenal hyperplasia (CAH). Child Development, 65,

74 Analogie międzygatunkowe

75 Eksperyment natury Reiner W., Gearhart J., (2004). Discordant sexual identity in some genetic males with cloacal exstrophy assigned to female sex at birth. New England Journal of Medicine, 350, osób urodzonych jako chłopcy miało kształtowane chirurgicznie żeńskie narządy płciowe, od urodzenia prawnie uznaną płeć żeńską, oraz było wychowywanych jako dziewczynki. W drugiej dekadzie życia wszyscy ujawniali umiarkowaną do wyraźnej męskiej tożsamości.

76

77 Podsumowanie Większość cech psychologicznych ma bardzo podobne natężenie u kobiet i mężczyzn. Wydaję się, że te cechy psychologiczne, w których obserwuje się znaczące różnice międzypłciowe, można wyjaśnić w dużej mierze jako adaptacje wypromowane przez dobór naturalny w toku historii naturalnej (ale: nie wszystkie znaczące różnice muszą być adaptacjami!). Nie wyklucza to niemałego wpływu środowiska na kształtowanie tych cech. Człowiek ma znaczną plastyczność zachowania i choć prawdopodobnie przy pomocy oddziaływań środowiskowych nie da się całkowicie zniwelować psychologicznych różnic międzypłciowych, nie oznacza to, że owe różnice mają jakiekolwiek implikacje moralno-prawne.

78

79

80

81

82 Koniec