Wolna bankowość i rezerwa cząstkowa: polemika z Pascalem Salinem

Transkrypt

1 Wolna bankowość i rezerwa cząstkowa: polemika z Pascalem Salinem Autor: Jörg Guido Hülsmann Źródło: Quarterly Journal of Austrian Economics Tłumaczenie: Paweł Rusiecki W krytyce (1998) mojego artykułu Free Banking and the Free Bankers (1996) Pascal Salin porusza kilka istotnych zagadnień związanych z teorią bankowości. Okazuje się, że ich bliższe zbadanie umacnia, a nie osłabia, pozycję zwolenników rezerwy stuprocentowej. Według Salina, w systemie stuprocentowej rezerwy nie ma absolutnej pewności, że deponenci będą mogli odzyskać swoje pieniądze, ponieważ emitent substytutu pieniądza może zbankrutować. Stwierdzenie to jest absolutnie poprawne, jednak żaden zwolennik rezerwy stuprocentowej nie uważa, że system ten wykluczyłby bankructwa firm. Wskazujemy raczej na fakt, iż prowadzi on do mniejszej liczby bankructw niż bankowość oparta na rezerwie cząstkowej. Samo istnienie rezerwy cząstkowej implikuje dodatkowe źródło bankructw, które nie występuje w przypadku rezerwy stuprocentowej. To samo tyczy się uwagi Salina o tym, że w tym systemie emitent substytutów pieniądza musi upaść, chyba że znajdzie jakiś sposób, aby przekonać ludzi do płacenia za swoje usługi. Ta uwaga jest prawdziwa, ale nie może być użyta przeciwko proponowanemu przez nas rozwiązaniu, stanowi bowiem definicję bankructwa. Każda firma upada, jeśli jej właściciel nie znajdzie klientów, którzy chcą wspierać jego przedsięwzięcie. Nie ma to związku z żadną konkretną cechą systemu rezerwy stuprocentowej. Salin, odnosząc się do problemu, jaki bank emitujący kwity miałby z namówieniem ludzi do płacenia za przechowywanie złota, stwierdza, iż kwity wyemitowane w innych dniach miałyby różne ceny w złocie i nie byłyby idealnymi substytutami, byłyby więc mniej płynne. Prawdą jest, że rezerwa stuprocentowa w praktyce oznaczałaby, iż większość małych i średnich płatności byłaby dokonywana za pomocą bilonu, a większość ludzi sama przechowywałaby

2 swoje pieniądze, zamiast płacić bankom za tę usługę. Obserwacja Salina sugeruje, że większość kwitów bankowych byłaby użyta tylko raz i to przy regulowaniu dużych płatności. Ale czy stanowi to jakiś problem? Czy używanie banknotów jest celem samym w sobie? Zarzut Salina miałby sens tylko wtedy, gdyby na te dwa pytania można było odpowiedzieć twierdząco. Nie wydaje mi się jednak, żeby można było udzielić takiej odpowiedzi. Nie ma również sensu zastanawiać się nad tym, ile banknotów powinno być w użyciu. W jaki sposób mielibyśmy obliczyć prawidłową ilość substytutów pieniądza? Uważam, że istnieje tylko jeden dobry sposób: zaakceptowanie decyzji ludzi. Każda ilość banknotów wyemitowanych w systemie stuprocentowej rezerwy jest przynajmniej ex ante optymalna. Jeśli ktoś przemocą zabroniłby bankom emisji tej właśnie ilości, dopuściłby się siłowego wstrzymania współpracy. Gdyby natomiast narzucić uczestnikom rynku system rezerw cząstkowych, byłoby to jednoznaczne z wymuszeniem współpracy. Salin uważa inaczej. Twierdzi, że nie możemy z góry powiedzieć, że system stuprocentowej rezerwy jest optymalny, ponieważ nie znamy ex ante preferencji jednostek takie stwierdzenie nigdy nie byłoby obiektywne. Konceptualnie ten punkt odniesienia jest bez znaczenia, a praktycznie jest nietrafiony, ponieważ zakłada, że możliwe jest porównywanie użyteczności osiąganej przez różnych ludzi. Problem polega na tym, iż potrzeby ludzi mogą być sprzeczne. Ja nie życzę sobie, aby bankier pożyczał komuś moje pieniądze, a bankier dokładnie odwrotnie. Jeśli więc bazujemy na potrzebach jednostek, to jaką decyzję powinniśmy podjąć? Salin mógłby odpowiedzieć, że to, czy moje depozyty mają stuprocentowe pokrycie w złocie czy nie, jest kwestią umowy zawartej między mną a bankierem. Jednak wtedy przyznałby, że to prawo własności a nie potrzeby jest prawidłowym punktem odniesienia, względem którego powinniśmy oceniać optymalność systemu, a tak naprawdę tylko o to chodzi oponentom rezerwy cząstkowej. Nie twierdzą oni, że możemy z góry powiedzieć, że system stuprocentowej rezerwy jest optymalny. Starają się raczej ocenić tę kwestię z jedynej możliwej perspektywy z punktu widzenia właścicieli zawierających dobrowolne umowy. Jest to stanowisko przyjęte powszechnie przez wszystkich uczestników tej debaty, więc oskarżanie mnie o konstruktywizm jest bezsensowne. Rzeczywiście, opowiadanie się za

3 podtrzymaniem praw własności jest pewną formą konstruktywizmu, ponieważ istnieje inne logiczne rozwiązanie: popieranie systemu bierz-co-się-da. Poza ramami własności prywatnej nie ma społeczeństwa ani rynku, a więc włączając się do dyskusji nad problemami pojawiającymi się w społeczeństwie (na przykład do dyskusji na temat bankowości), uważa się prawa własności za coś oczywistego. Z samego faktu, że Salin analizuje omawiany problem, wynika, że on także przyjmuje pozycję konstruktywistyczną. Mój konstruktywizm jest jednak spójny w przeciwieństwie do jego. Mając to na uwadze, można z łatwością odpowiedzieć na pytanie, czy rynek wybrałby system rezerwy stuprocentowej. Ponieważ ten system jako jedyny podporządkowuje się fundamentalnej zasadzie rynku, a mianowicie poszanowaniu praw własności, rynek w bankowości istnieje tylko wtedy, gdy wszystkie substytuty pieniądza mają stuprocentowe pokrycie. W skrócie, nie ma sensu rozmawiać o rynku, który wybrałby bankowość z rezerwą cząstkową. Równie dobrze można by twierdzić, że rynek wybrałby kradzież jako sposób na zdobycie samochodu, morderstwo obecnie zatrudnionych jako sposób zdobycia pracy, a zabójstwo aktualnych lokatorów jako metodę pozyskania mieszkania. Ludzie mogą osiągać swoje cele przy użyciu bardzo różnych środków, ale działanie w ramach rynku zawsze musi iść w parze z poszanowaniem praw własności innych jednostek. Wynika z tego, że nie musimy przeprowadzać eksperymentów, by wiedzieć, jak wyglądałby rynek w bankowości. Prawdziwy rynek w bankowości oznacza rezerwę stuprocentową. Fakt, że ludzie mają motyw do stosowania rezerwy cząstkowej, nie jest bardziej zaskakujący niż fakt, że złodzieje mają swoje pobudki. To nie konkurencja (która z góry przyjmuje własność prywatną) tylko zła wola lub ignorancja skłania ludzi do wyboru systemu rezerwy cząstkowej. Fakt, że rezerwa stuprocentowa i cząstkowa mogą współistnieć wynika z tego samego powodu, który sprawia, iż produkcja finansowana z podatków może współistnieć z produkcją finansowaną wyłącznie przez prywatnych właścicieli. Takie współistnienie świadczy jedynie o moralnej kondycji i stopniu oświecenia społeczeństwa. Niestabilność bankowości z rezerwą cząstkową nie jest emanacją niedoskonałości rynku, ale moralnych i intelektualnych braków. Dyskusyjne jest nawet stanowisko Salina dotyczące retrospekcji historycznej, według którego [system rezerw cząstkowych] został wybrany nie

4 ze względu na interwencję państwa, zakazującą rezerwy stuprocentowej, ale dlatego, że lepiej spełniał oczekiwania producentów substytutów pieniądza i tych, którzy z nich korzystali. Na początku dziewiętnastego wieku brytyjskie i amerykańskie sądy orzekały przeciwko rezerwie stuprocentowej w wielu ważnych sprawach, np. Carr v. Carr, Devaynes v. Noble, Foley v. Hill etc. Sądy zawyrokowały, że depozyty bankowe nie są zwykłymi depozytami, tylko pożyczkami udzielanymi bankom (Rothbard 2007, s. 102 i nast.; 1994, s. 42 i nast.). W konsekwencji, bankierzy nie byli postrzegani jako fałszerze (kryminaliści), za to deponenci zostali przedstawieni jako kiepscy inwestorzy. Te decyzje, będące przykładami ingerencji państwa w gospodarkę rynkową, okazały się kluczowe dla nowożytnej historii bankowości. Ktoś mógłby oponować, że prywatne sądy również mogłyby tak orzec. Odpowiedziałbym, że korzenie, od których wywodzi się agresja na własność prywatną, nie mają tu nic do rzeczy. Tam, gdzie dokonuje się agresji na własność prywatną, tam nie ma rynku. Wydaje mi się, że Salin źle zrozumiał mój argument o niemożliwości istnienia bankowości opartej na rezerwach cząstkowych. Nie twierdzę, że banki w takim systemie mogą w nieskończoność zwiększać emisję środków fiducjarnych, ani że nie mogą osiągnąć ich optymalnego poziomu. Chodzi o to, że banki nie znają tego poziomu i że zważywszy, iż jest to istotnie problem wszystkich przedsięwzięć biznesowych tylko w systemie rezerw cząstkowych bankructwo jednego banku prowadzi do zarażania upadłością wszystkich innych banków. Konserwatywne kartele bankowe opisane przez Salina mogą opóźnić załamanie całego systemu, ale nie mogą mu zapobiec. Rozstrzygający jest tutaj fakt, że funkcjonowanie przy niższej stopie rezerw zapewnia przewagę nad konkurencją Salin nie zaprzecza temu twierdzeniu. Jednak gdy się z tym zgodzimy, musimy przyznać, że ta przewaga tylko przez jakiś czas może być zbilansowana opinią uznanych i bardziej konserwatywnych banków. A co się stanie, jeśli założony dawno temu bank, który przez dekady działalności zyskał sobie zaufanie, ogłosi, że zmniejsza swoje rezerwy? I czy na wolnym rynku zajęłoby to tak długi okres czasu? Dzisiejsze doświadczenie nie mówi nam prawie nic o tym, jak dynamiczna byłaby konkurencja w systemie bankowym, bowiem znamy jedynie biurokratyczne szczątki tego, co kiedyś nazywano bankami.

5 Klauzule opcyjne również nie zażegnują nieodłącznej groźby efektu domina. Miałyby one taki sam efekt jak założenie banku centralnego: dostarczałyby tymczasowego lekarstwa niezwalczającego przyczyny choroby. Jeśli klienci zaakceptowaliby klauzule opcyjne, banki mogłyby wyemitować jeszcze więcej środków fiducjarnych, tak więc pojawiłby się ten sam, stary problem bankructwa i zarażania na większą skalę. Pobożnym myśleniem byłoby również pozwolenie sobie na dużą wartość netto banku, który miałby możliwość sprzedaży dużej ilości aktywów. Wartość banku i to, czy jego aktywa można spieniężyć za dużą czy małą sumę, zależy od cen rynkowych. Jeśli ludzie straciliby zaufanie do środków fiducjarnych i wystąpiłby run na banki w celu odzyskania pieniędzy, podaż pieniądza w szerokim znaczeniu (która determinuje wysokość cen) skurczyłaby się w ciągu sekundy. Wraz z nią skurczyłyby się aktywa banków i ich wartość netto zostałaby zredukowana do ułamka tego, za co wcześniej uważali ją bankierzy. Właśnie tak wygląda kryzys. Dzisiaj banki centralne zapobiegają takim wydarzeniom za cenę jeszcze większej inflacji (i regulacji). Nie dajmy się jednak zwieść naturze systemu rezerwy cząstkowej. Według Philippe a Natafa, na którego powołuje się Salin, banki funkcjonujące w oparciu o rezerwę cząstkową na początku dziewiętnastego wieku w Nowej Anglii zostały uratowane przed kryzysem zarażeń. Nie możemy jednak z tego jednego przykładu wyciągać wniosku, że tamten system był stabilny z powodu stosowania przez banki rezerwy cząstkowej. Teoria sugeruje, że te banki funkcjonowały bez problemu pomimo tego, iż przyjęły zły system. Inne czynniki (na przykład przeświadczenie, że ponad 30% banknotów bez pokrycia to już niezdrowa sytuacja) musiały przeważyć negatywny wpływ rezerwy cząstkowej i zapobiec kryzysom bankowym, które pojawiły się w innych regionach. Zajmijmy się wreszcie kwestią tego, czy bankowość z rezerwą cząstkową jest przypadkiem oszustwa. Salin omawia ten problem z punktu widzenia kogoś, komu zaproponowano używanie pustych banknotów. Według niego problem sprowadza się do kwestii wyboru dwóch osób. Nie może być mowy o oszustwie dopóki umowa jest dobrowolna: Jeśli zdecyduję się zawrzeć umowę z tym drugim [producentem oferującym środki fiducjarne] i ponieść ryzyko utraty płynności,

6 staję się odpowiedzialny za swój wybór, a porozumienie między mną a bankierem nie ma nic wspólnego z oszustwem. Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że z punktu widzenia tej osoby sytuacja w ogóle nie jest problematyczna. Rozważmy jednak przypadek odbiorcy skradzionych dóbr. Czy Salin posunąłby się tak daleko i stwierdził, że problem prawa do zakupu tych dóbr od złodzieja, a nie od prawowitego właściciela, sprowadza się jedynie do kwestii ryzyka? Oczywiście, moralna ocena bankowości opartej na rezerwie cząstkowej zależy od tego, czy odpowiemy na to pytanie twierdząco. Dla mnie fakt, że gdyby to była ogólnie panująca doktryna, to nie rozwinęłaby się cywilizacja, jest oczywisty. Fundamentalną kwestią jest to, iż wolność zawierania kontraktów zakłada przestrzeganie prawa własności. Jak ujął to Hans Hermann Hoppe: Wolność zawierania kontraktów nie oznacza, że każdy obopólnie korzystny kontrakt powinien być dozwolony. Oczywiście, kontrakt w którym A i B uzgadniają, że okradną C stoi w sprzeczności z tą zasadą. Oznacza ona, iż A i B mogą zawrzeć dowolną umowę odnoszącą się do ich własności; bankowość oparta na rezerwie cząstkowej narusza własność osób trzecich (1994, s. 70). Innymi słowy, ten, kto przyjmuje środki fiducjarne, nie ponosi ryzyka utraty płynności i nie jest odpowiedzialny za swój wybór. Klient banku nieuczciwie przekazuje ryzyko i odpowiedzialność za swoje zachowanie na całe społeczeństwo. Aby odeprzeć tę krytykę, Salin musiałby skupić się na czymś innym. Załóżmy, że posiadasz pewną sumę pieniędzy i możesz zdeponować ją w banku stosującym rezerwę stuprocentową lub cząstkową. Czy wybór tej drugiej możliwości nie jest całkowicie pozostawiony tobie? Jeśli go dokonasz, to czy nie jest oczywiste, że bankier użyje tych środków do kreacji pieniądza? Chyba ciężko temu zaprzeczyć. Problem pojawia się, gdy tylko przyjrzymy się bliżej tej umowie. Na czym konkretnie ta umowa polega? Odpowiedź jest zdumiewająca: nie wiadomo. W bankowości opartej na rezerwie cząstkowej wszyscy klienci mają prawo w każdej chwili wycofać swoje pieniądze, a bankier do tego momentu może ich używać. To stoi w oczywistej sprzeczności z samą ideą kontraktów,

7 która determinuje, kto w danej chwili ma prawo do korzystania z danego przedmiotu. Tymczasem w transakcjach z innymi uczestnikami rynku zarówno klient, jak i bankier mianują się właścicielami zdeponowanych pieniędzy. Ich umowa implikuje sytuację, w której w wymianach rynkowych występują dwa tytuły własności do jednego i tego samego dobra. To z całą pewnością jest przykładem oszustwa (Hoppe et. al. 1998). Bibliografia Hoppe, Hans Hermann How is Fiat Money Possible? or, The Devolution of Money and Credit. Review of Austrian Economics 7, no. 2: Hoppe, Hans Hermann, z Jörg Guido Hülsmann i Walter Block Against Fiduciary Media. Quarterly Journal of Austrian Economics 1, no. 1: Hülsmann, Jörg Guido Free Banking and the Free Bankers. Review of Austrian Economics 9, no. 1:3-53. Rothbard, Murray N Tajniki bankowości, tłum. R. Rudowski. Warszawa: Fijorr Publishing, Warszawa The Case Against the Fed. Auburn, Ala.: Ludwig von Mises Institute. Salin, Pascal Free Banking and Fractional Reserves. Quarterly Journal of Austrian Economics 1, no. 3: Polskie tłumaczenie: Wolna bankowość i rezerwa cząstkowa: komentarz, tłum. P. Rusiecki. Wersja elektroniczna: