E-LEARNING W KSZTAŁCENIU SŁUŻB SPOŁECZNYCH

Transkrypt

1 E-LEARNING W KSZTAŁCENIU SŁUŻB SPOŁECZNYCH SERGO KURULISZWILI Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 E-LEARNING W KSZTAŁCENIU SŁUŻB SPOŁECZNYCH SERGO KURULISZWILI Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3 Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Program Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowanego przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Recenzent: dr hab. Piotr Sałustowicz, prof. SWPS w Warszawie Korekta: Marcin Teodorczyk Copyright by Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich ISBN: Wydanie I Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła. Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. Skład i druk:

4 3 Spis treści Wstęp... 5 Rozdział I... 7 Edukacja ustawiczna, Life Long Learning definicje, klasyfikacje i regulacje prawne. 7 Uwarunkowania prawne kształcenia ustawicznego... 8 Krajowe Ramy Kwalifikacji Samokształcenie Kształcenie modułowe Rozdział II Rozwój Distance Learning - możliwości techniczne i potrzeba nowych form nauczania E-Learning a podstawowe usługi Internetu. Strony www, poczta elektroniczna, fora dyskusyjne, komunikatory Komunikacja synchroniczna i asynchroniczna Uczestnicy współczesnego procesu kształcenia zdalnego rola tutora, administratora / informatyka i eksperta dziedzinowego Rola motywacji w kształceniu na odległość Rozdział III Platformy edukacji zdalnej LMS Funkcjonalności platform LMS Zakup i wdrożenia LMS lub wariant ASP Kontent szkoleniowy budowa kursów Standardy w e-learningu Rozdział IV E-learning 2.0. Implikacje powstania Web Social e-learning i grywalizacja Just-in-time learning uczenie się dostosowane do potrzeb Rapid e-learning tworzenie instruktarzy E-learning i kształcenie tradycyjne blended learing Konektywizm nowa teoria edukacji Rozdział V Popularność e-learning na świecie i w Polsce Massive Open Online Courses Dziedziny, w których e-learning skutecznie wspomaga podnoszenie poziomu kwalifikacji Rozdział IV Kształcenie służb społecznych w Polsce E-learning w pomocy społecznej w Polsce analiza sytuacji Nowe możliwości kształcenia służb społecznych... 71

5 4 Z badań nad potencjałem pracowników socjalnych do podjęcia nauki metodą e-learning i ich opinii na temat tego rodzaju kształcenia Rozdział VI Tworzenie szkoleń e-learningowych i ich wdrożenie wskazówki Narzędzia do tworzenia kursów i dystrybucji treści Wskazania dla autorów szkoleń i instruktaży e-learningowych Scenariusz szkolenia Wdrożenie e-learningu (wdrożenie miękkie) Zarządzanie talentami Konsorcja szkoleniowe Podsumowanie Bibliografia Spis diagramów Spis tabel oraz ilustracji Summary... 97

6 5 Wstęp Proces, uczenie się, zdobywanie nowej wiedzy i umiejętności towarzyszy nam przez cały okres życia. Dotyczy to zarówno umiejętności związanych z codziennym życiem, jak obsługa nowych urządzeń poznawanie nowych przepisów prawnych, rozumienie nowych życiowych sytuacji, jak i przygotowania do realizacji zadań związanych z naszą pracą. Ciągłe podnoszenie kwalifikacji zawodowych stało się we współczesnym świecie koniecznością, warunkiem skutecznej pracy. Uczenie się przez okres całego życia jest niezbędne żeby sprostać wyzwaniom zmieniających się technologii, złożoności procesów gospodarczych i społecznych. Wiele sfer naszego życia ulega nieustannym i szybkim zmianom. Zmiany te zachodzą o wiele szybciej niż przed kilkoma dekadami. Zdążyliśmy się już do tego przyzwyczaić, świadomość potrzeby ciągłego samodoskonalenia zaowocowała zmianą naszego stosunku do kształcenia, transformacją od bycia nauczanym do uczenia się. Nowa, zmieniająca się rzeczywistość wymaga nowych form uczenia się, często nieregularnego (w wolnej chwili) i w różnych miejscach. Tradycyjny formalny model kształcenia realizowanego we wczesnym okresie życia uległ zmianie. Przedłużenie okresu aktywności zawodowej (w tym opóźnienie wieku emerytalnego), a także pojawiająca się coraz częściej potrzeba zmiany zawodu wzmacniają potrzebę wykorzystywania nowy metod edukacyjnych. Obserwujemy coraz częstsze próby sięgania po nowe rozwiązania edukacyjne. W niektórych zawodach od lat do kształcenia pracowników skutecznie wykorzystuje się nowoczesne metody dydaktyczne oparte na nowoczesnych służących temu narzędziach. Sposoby nauczania mogące sprostać wymogom szybkiego rozwoju wciąż nie są jednak stosowane w wielu dziedzinach życia, wielu zawodach choć są dziś łatwo dostępne i skuteczne. Metody i narzędzia zwiększające efektywność procesu uczenia się/nauczania rozwinęły się dając możliwość bardziej efektywnego dostosowanego do potrzeb odbiorcy. Ogromną rolę w procesie nauczania odgrywają szeroko dostępne technologie informatyczne. Proces nauczania wykorzystujący technologie informatyczną (TI) określany jest mianem e-learning-u (ang. electronic learning). Jest to metoda skutecznie podnosząca efekty kształcenia, dając też możliwość realizacji procesu uczenia się w sytuacji, gdy metody nauczania trybem tradycyjnym nie mogą być stosowane. Metoda ta znajduje zastosowanie w wielu krajach w kształceniu pracowników różnych instytucji, różnych działów gospodarki, sektora publicznego, w tym także pracowników służb społecznych. Poza kilkoma opisanymi w rozdziale

7 6 E-learning w pomocy społecznej w Polsce analiza sytuacji przypadkami, E-learning nie jest wykorzystywany do podnoszenia kwalifikacji pracowników służb społecznych w Polsce. Zagadnienia związane z pomocą społeczną, wiedza niezbędna do realizacji zadań służb społecznych w większości znakomicie nadają się do przekazywania w formie szkoleń elektronicznych. Narzędzia wykorzystywane w procesie nauczania, komputery, usługi i aplikacje internetowe są łatwo dostępne a umiejętność ich obsługi znana pracownikom służb społecznych. Istnieje zatem potencjał umożliwiający wdrożenie tej formy kształcenia do cyklu permanentnego dokształcania służb społecznych. Sztafeta pokoleń prowadzi do sytuacji, w której wśród pracowników socjalnych coraz więcej będzie osób z pokolenia cyfrowych tubylców a coraz mniej z cyfrowych emigrantów. A ta grupa zdecydowanie częściej będzie sięgać po sposoby kształcenia realizowane w oparciu o media elektroniczne niż kształcenie tradycyjne. Opracowanie to ma na celu przybliżenie zagadnień z zakresu współczesnych sposobów podnoszenia kwalifikacji, uczenia się z użyciem mediów elektronicznych, dając także wskazówki, jak je wykorzystać dziedzinie pomocy społecznej. Jest to swojego rodzaju pomoc i zachęta do wykorzystania tej formy edukacyjnej w obszarze podnoszenia kwalifikacji pracowników służb społecznych. Opis stosunkowej nowej metody nauczania, jaką jest e-learning opiera się na wiedzy zdobytej w drodze różnych badań i doświadczeniu jej wdrażania w różnych dziedzinach życia, poziomach kształcenia i zawodach. Daje to uniwersalny obraz całości możliwości i ograniczeń tego rodzaju nauczania. Umieszczone w publikacji informacje poza dedykowanymi temu rozdziałami nie odnoszą się wprost do specyfiki kształcenia służb społecznych (doświadczenie w tym zakresie są wciąż skąpe), co przy dynamizmie jej zmian i uwarunkowań jest zaletą, pozwala bowiem na dopasowanie sposobu jej realizacji do różnych kontekstów dydaktycznych. Poniższe opracowanie, przybliżając specyfikę e-learningu oraz całego spektrum związanych z tym zagadnień z obszaru nowych metod nauczania, pozwoli na zrozumienie całości problemu, zarówno potencjału nowych możliwości, jak i zagrożeń. Szerokie spojrzenie na zagadnienie jest nieodzowne w drodze do wdrożenia e-learningu do systemu podnoszenia kalifikacji służb społecznych oraz w procesie wdrażania tego rodzaju rozwiązań kształceniowych wprost do instytucji pomocy i integracji społecznej. Świadomość korzyści niesionych przez nowe sposoby wykorzystania technologii w procesie podnoszenia kwalifikacji zawodowych zachęcić też może do indywidualnego sięgania po dostępne na rynku realizowane w tej formie szkolenia. Użyte (wydawać się może nadmiernie często) w tekście angielskie terminy nie zawsze mają polskie odpowiedniki lub tłumaczenia. Wiele nowych stworzonych w krajach anglojęzycznych pojęć nie znalazło jeszcze ugruntowania w języku polskim. W każdym przypadku, gdy termin posiada polski odpowiednik jest on użyty po polsku. W sytuacji gdy istnieje polskie tłumaczenie terminu lub tłumaczenie nie budzi wątpliwości znaczeniowych został on przetłumaczony.

8 7 Rozdział I Edukacja ustawiczna, Life Long Learning definicje, klasyfikacje i regulacje prawne Towarzyszący nam przez całe życie proces zdobywania wiedzy, nowych umiejętności ma różną formę. Uczymy się samodzielnie, przy użyciu pomocy dydaktycznych lub przy udziale osób trzecich. W sposób sformalizowany lub nie. Modele nauki, jak i ich opis i klasyfikacja są różne. Ze względu na użycie różnych sformułowań w dalszej części tekstu, jak i dla uczynienie dalszych poszerzających (poza tę publikację) studiów z zakresu edukacji ustawicznej łatwiejszymi, wyjaśnione zostaną najważniejsze pojęcia z tą problematyką związane. Andragogika i pedagogika dorosłych: Andragogika, termin andragogika ma rodowód grecki: aner (andros) i gein (ago). Słowo aner oznacza: mężczyzna, mąż człowiek dorosły, słowo agein prowadzić (ago prowadzę). Zatem z etymologicznego punktu widzenia andragogika oznacza naukę o prowadzeniu ludzi dorosłych (Turos L., 1999). Pedagogika dorosłych, termin wykorzystywany do określenia zagadnień kształcenia ludzi dorosłych. Ponieważ słowo pedagogika pochodzi od greckiego słowa paidós znaczącego dziecko, określenie pedagogika dorosłych jest pewnego rodzaju semantycznym paradoksem, coraz rzadziej używanym w języku polskim. Wiedza o oświacie dorosłych w literaturze niemieckiej określana była czasem jako pedagogika pozaszkolna lub też andragologia (Turos L., 1999). Dydaktyka dorosłych to nauka o sprawnym i skutecznym, elastycznym i humanistycznym kierowaniu rozwojem aktywności intelektualnej dorosłych. (Turos L. 1999). Pojęcie dydaktyka dorosłych jest węższe od pojęcia andragogika. Dydaktykę dorosłych można określić jako jest część składową andragogiki. Do głównych tendencji występujących obecnie w dydaktyce dorosłych zaliczyć można: rozwój koncepcji edukacji ustawicznej badań nad całożyciowym uczeniem się dorosłych oraz podejścia systemowego do problemów kształcenia i doskonalenia, nowe spojrzenie na relacje nauczyciel-uczeń dorosły, z uwzględnieniem rozwoju dydaktyki różnicowej oraz doskonalenia procesów komunikacji i kooperacji dydaktycznej, większa elastyczność oświaty dorosłych i zwiększenie zróżnicowanych ofert edukacyjnych, wzrost znaczenia metod aktywizujących i rozwój koncepcji kształcenia multimedialnego, rozwój koncepcji kształcenia otwartego i zdalnego Open and Distance Learning (ODL), oraz nowoczesnych technologii informacji i komunikacji w edukacji dorosłych Information and Communication Technology (ICT), doskonalenie sposobów ewaluacji procesu kształcenia dorosłych (Stochmiałek J., 2003).

9 8 Tadeusz Kotarbiński tak wypowiada się o andragogice: Ale andragogika ponadto zdradza w możliwym swym rozwoju pewną swoistą odpowiedzialność, która ją łączy z procesem kształtowania się indywiduów. Przesuwa się mianowicie punkt skupienia jej zainteresowań z dziecka, jako początkowego przedmiotu elementarnych zabiegów wychowawczych na studia coraz późniejsze dojrzewania i związane z nim akcje włączania indywiduów w kulturę coraz bogatszą i coraz bardziej skomplikowaną. Doszło do tego, że termin pedagogika, przypominający swym brzmieniem świat dziecka, przestał być w pełni stosowany do celu, któremu miałby służyć. Zaczyna się raczej mówić o andragogiki (Kotarbiński T., 1971). Kotarbiński uważa, że przedmiotem badań andragogiki powinien być proces integracji ludzi ze społeczeństwem, a także, ich wpływ na wartości duchowe i rzeczowe ogółu. Przy określaniu pojęcia andragogika ważnym wydaje się być określenie cech, jakie odróżniają je od pedagogiki. Kluczem do wychwycenia tych różnic wydaje się odmienność podmiotów oddziaływań: pedagogiki dziecka i andragogiki człowieka dorosłego. Dowodem dynamiki zmian społecznych, kulturowych i gospodarczych generujących rozwój kształcenia dorosłych może być fakt wyodrębnienie z andragogiki subdyscyplin andragogik szczegółowych. Podnoszenia kwalifikacji niezależnie od wieku uczącego się realizowane może być jako: Uczenie się formalne to uczenie się poprzez uczestnictwo w zorganizowanych, określonych programem formach podnoszenia kwalifikacji. Uczenie się formalne zakończone jest zazwyczaj uzyskaniem certyfikatu poświadczającego uzyskanie określonych kwalifikacji. Uczenie się pozaformalne to uczenie się realizowane instytucjonalnie jednak poza programami kształcenia lub szkolenia prowadzącymi do uzyskania kwalifikacji. Uczenie się nieformalne to uczenie się niezorganizowane instytucjonalnie, realizowane w sposób zamierzony lub niezamierzony. Ogół zagadnień związanych z procesem kształcenia, uczenia się przez całe życie (ang. Lifelong Learning, LLL) wskazujący na jego ciągłość określany jest pojęciem edukacji ustawicznej, permanentnej. Uwarunkowania prawne kształcenia ustawicznego Część zagadnień związanych z kształceniem zawodowym, będącym ważnym elementem kształcenia przez całe życie, została w zeszłym roku określona zapisami ustawy o systemie oświaty. Nowelizacja ustawy w art. 3 pkt 16 podaje objaśnienie jak rozumieć pojęcie kształcenia ustawicznego: ( ) należy przez to rozumieć kształcenie w szkołach dla dorosłych, a także uzyskiwanie i uzupełnianie wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych przez osoby, które spełniły obowiązek szkolny (ustawa z 27 stycznia 2012 r. zmieniająca ustawę o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz o zmianie niektórych innych ustaw; Dz.U nr 0 poz. 176), 2012).

10 Definicja ta obejmuje swym zakresem uczenie się formalne i pozaformalne, pomija jednak proces uczenia się nieformalnego w tym samokształcenia. Uczenie nieformalne wymieniane jest jednak w opisanych w ustawie rozwiązaniach systemowych. Ustawa wskazuje rozwiązania mające na celu zharmonizowanie kształcenia zawodowego z rynkiem pracy. Do najistotniejszych mogących mieć duży wpływ na kształcenie ustawiczne w Polsce należą: dostosowanie struktury szkolnictwa do nowego modelu kształcenia ustawicznego, umożliwienie dorosłym podnoszenie kwalifikacji w formie kursów, ujednolicenie systemu egzaminów potwierdzających kwalifikacje zdobyte w drodze kształcenia formalnego, pozaformalnego oraz nieformalnego, włączenie szkół prowadzących kształcenie zawodowe do systemu kształcenia ustawicznego. Ustawa wskazuje także, że egzaminy realizowane będą na różnych poziomach zdobywania kwalifikacji, a nie tylko po zakończeniu całego procesu nauczania. To ważny krok, weryfikacja wiedzy na różnych etapach jej zdobywania jest wsparciem dla trwającej przemiany systemu kształcenia monolitowego opartego na długich niemodyfikowalnych programach nauczania w system modułowy. W styczniu 2012 r. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych określiło nowe formy kształcenia ustawicznego. Rozporządzenie wskazuje warunki i organizację ich prowadzenia. Wymienione i określone są: 1) kwalifikacyjny kurs zawodowy, 2) kurs umiejętności zawodowych, 3) kurs kompetencji ogólnych, 4) turnus dokształcania teoretycznego młodocianych pracowników, 5) kurs, inny niż wymienione w pkt. 1 3, umożliwiający uzyskiwanie i uzupełniane wiedzy, umiejętności i kwalifikacji zawodowych (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 11 stycznia 2012r. w sprawie kształcenia ustawicznego w formach pozaszkolnych, 2012). Formy: kwalifikacyjny kurs zawodowy, kurs umiejętności zawodowych i turnus dokształcania teoretycznego młodocianych pracowników będą realizowane w oparciu o podstawę programową kształcenia w zawodach. Kursy kompetencji ogólnych prowadzone będą według programu uwzględniającego wybraną część podstawy programowej kształcenia ogólnego. Minimalna liczba godzin kursu to 30 godzin. Forma zaliczenia zostanie ustalona przez podmiot prowadzący kurs (Ibidem). Niedawno wprowadzone zapisy ustawowe i rozporządzenia są wskazaniem, że zagadnienie kształcenia ustawicznego w Polsce będzie regulowane w sposób całościowy i komplementarny. Jest to warunek niezbędny do realizacji właściwej polityki edukacyjnej prowadzącej do stworzenia warunków i regulacji umożliwiających ustawiczne zdobywanie i weryfikowanie kwalifikacji. 9

11 10 Zasygnalizowana we wstępie konieczność kształcenia się przez cały okres naszego życia ma charakter progresywny. Tempo zmian cywilizacyjnych, złożoność procesów i coraz szersza wiedza o nich powodują, że ilość informacji niezbędnych do poprawnego funkcjonowania w społeczeństwie zwiększa się. Termin społeczeństwo informacyjne użyty po raz pierwszy przez Tadao Umesao w 1963 r. (Fleissner P., Hofkirchner W., 1998) oraz określenie gospodarka oparta na wiedzy nabrały w okresie ostatnich trzech dekad szczególnego znaczenia. Ilość danych, przetwarzanych na informacje rośnie z ogromną szybkością. Dla przykładu ilość informacji w formie cyfrowej w 2010 r. wynosiła 1,2 zetabajta. (1,2 tryliarda bajtów) - to tyle, ile Stadion Wembley 41 razy wypełniony po brzegi IPadami o pojemności 16 GB lub 84 razy Tunel Mont Blanc 1. Tak wielka ilość danych tworzy problem chaosu informacyjnego i potrzebę wykorzystywania mechanizmów i narzędzi pozwalających poskromić lawinę informacyjną. Information overload to problem cywilizacyjny, z którym stykamy się na co dzień, stojąc przed wyborem, stacji radiowej, telewizyjnej czy portalu informacyjnego w internecie. Funkcjonowanie w świecie ogromu informacji, globalizacja procesów, błyskawiczny dostęp do wiadomości o sytuacjach mających miejsce w odległych od nas miejscach wymaga specyficznych umiejętności selekcji, recepcji i analizy. Selekcji informacji potrzebnych i wartościowych oraz recepcji informacji dostarczanych w różnej formie. Dane otrzymane z różnych źródeł, często w różnej formie wymagają zsyntezowania prowadzącego do wniosków, zrozumienia, do wiedzy, pozwalającej na dalsze działania. Kształtowanie tych umiejętności, nieodzownych we współczesnym, opartym na partycypacji społecznej życiu, stanowić powinno fundament programów nauczania realizowanych na wszystkich poziomach kształcenia powszechnego. Świadomość zmian edukacyjnych w instytucjach kształcących, u pracodawców oraz samoświadomość samych uczących się stopniowo wzrasta. Nie wzrasta jednak w sposób znaczący liczba osób podnoszących swoje kompetencje po zakończeniu kształcenia wczesnego okresu życia (do 25. roku życia). W Europie liczba osób podnoszących swoje kwalifikacje kształtuje się od kilku lat na poziomie około 9%, w Polsce około 5% (EUROSTAT, 2012). Przyczyn stosunkowo małej liczby Polaków podnoszących swoje kwalifikacje zawodowe przez całe życie jest wiele. Do najistotniejszych czynników wpływających negatywnie na realizację skutecznego kształcenia permanentnego należą: Tradycja nauczania podręcznikowego, opartego na teorii, prowadząca do braku zachowania właściwych proporcji pomiędzy kształceniem teoretycznym i praktycznym. Nauczanie oparte nadmiernie na nabywaniu wiedzy pamięciowej. rak rozwijania umiejętności myślenia krytycznego i twórczego. 1 Dane pochodzą z badań International Data Corporation (IDC) 2010 na zlecenie firmy EMC w roku 2010: data dostępu

12 Brak polityki łowienia talentów. Słaba infrastruktura teleinforamtyczna instytucji. Brak kompetencji wdrożenia nowoczesnych metod kształcenia z wykorzystaniem TI. Brak współpracy między instytucjami kształcenia, ośrodkami akademickimi i pracodawcami chcącymi podnosić kompetencje swoich pracowników. Stosunkowa mała dostępności i zróżnicowanie kontentów szkoleniowych. Brak korelacji treści i cykli kształcenia akademickiego z potrzebami gospodarki i oczekiwaniami pracodawców. Realizowane przez pracodawców szkolenia często musza niwelować deficyty wykształcenia absolwentów szkół, zamiast prowadzić do uzyskania nowych umiejętności. Niewystarczające wsparcie wdrożeń programów kształcenia w instytucjach. Deficyt poradnictwa w zakresie kariery edukacyjnej i zawodowej (lifelong guidance). Przytoczone wcześniej zmiany ustawodawcze regulują część zagadnień związanych z edukacją ustawiczną. Wprowadzenie i pielęgnowanie właściwej polityki propagacji i realizacji Long Life Learning wymaga jednak wielu działań nie tylko w zakresie zmian przepisów, ale i oddziaływań prowadzących do zmian postaw osób z kręgu podmiotów uczących, pracodawców oraz samych uczących się. W latach Komisja Europejska i Rada Unii Europejskiej wypracowała zasady stanowiące podstawę tworzenia europejskiego obszaru uczenia się przez całe życie. Do głównych celów tworzenia europejskiego obszaru Life Long Learning zaliczono: ułatwianie swobodnego przepływu osób uczących się i pracujących, ułatwianie przenoszenia kwalifikacji oraz ich odnawiania i doskonalenia, promowanie kreatywności i innowacyjności, przyczynianie się do wzrostu gospodarczego i zatrudnienia (Międzyresortowy Zespół do spraw uczenia się przez całe życie, 2011). Europejski obszar Life Long Learning określa kilka podstawowych wskazań: Łączenie różnych form uczenia się, całościowe komplementarne podejście do procesu edukacji (lifewide learning). Uczenie dotyczy wszystkich, dzieci, uczniów, studentów i seniorów. Osób aktywnych i nieaktywnych zawodowo. Kształcenie powinno być dostosowane do indywidualnych potrzeb uczących się. Kwalifikacje powinny być uznawane bez względu na miejsce i sposób ich zdobywania. Państwa Europy powinny stworzyć spójny system weryfikacji i uznawania kwalifikacji. Stworzenie właściwych warunków dla Life Long Learning wymaga partnerstwa wielu podmiotów także administracji publicznej i pracodawców, szczególnie w zakresie upowszechniania idei edukacji permanentnej. Stworzenie nowych ścieżek kariery, koherentnych z rynkiem pracy, skutecznie przygotowujących do przemian gospodarczych i społecznych. 11

13 12 Proces i forma podnoszenia kwalifikacji powinna mieć uzasadnienie ekonomiczne. (Chmielewska E. i inni, 2009). W kwietniu 2008 roku Parlament Europejski przyjął Europejskie Ramy Kwalifikacji. Trwają prace nad opracowaniem polskich krajowych ram kwalifikacyjnych. Krajowe Ramy Kwalifikacji Tworzenie Krajowych Ram Kwalifikacji jest odpowiedzią na obecne potrzeby rynku pracy i gospodarki w zakresie zmian w systemie kształcenia i weryfikacji umiejętności zawodowych. Gospodarka oparta na wiedzy i współczesny rynek pracy potrzebują instrumentów wspierających rozwój zasobów ludzkich. W związku z tym duże nadzieje wiąże się z ustanowieniem norm kwalifikacyjnych, które pozwoliłyby z jednej strony zwiększyć przejrzystość kwalifikacji zawodowych potrzebnych gospodarce, a z drugiej mogłyby być wykorzystywane do poprawy jakości kształcenia i doskonalenia zawodowego w systemie szkolnym i pozaszkolnym (Kwiatkowski S. M., Woźniak I, 2007). Komplementarne działanie mające na celu adaptację proces kształcenia i doskonalenia zawodowego w kontekście potrzeb rynku, ujednolicenie opisu kompetencji w sposób zbliżony do funkcjonujących w gospodarce standardów kwalifikacji zawodowych to ogromny krok rozwojowy. Rama kwalifikacji to system integrujący mniejsze lokalne dla obszaru lub instytucji systemy kwalifikacji. System zawiera opisy kwalifikacji w rożnych obszarach zawodowych, sposoby ich zdobywania, weryfikacji i certyfikacji. System jasno reguluje sposoby zdobywania i uznawania kwalifikacji, co ułatwia mobilność edukacyjną i zawodową, służy systemowi kształcenia i rynkowi pracy. Przyjęte w 2008 roku europejskie Ramy Kwalifikacji są punktem odniesienia dla tworzonych przez Państwa członkowskie Krajowych Ram Kwalifikacji (KRK). Dostosowując się do założeń Komisji i Rady Unii Europejskiej Polska od 2011 przygotowuje projekt Polskiej Ramy Kwalifikacji. Najważniejsze podmioty, ciała, programy zaangażowane w prace nad Krajowa Rama Kwalifikacji to: Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (MNiSW) Ministerstwo Edukacji Narodowej (MEN) Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS) Międzyresortowy Zespół do spraw uczenia się przez całe życie, w tym Krajowych Ram Kwalifikacji Komitet Sterujący do spraw Krajowych Ram Kwalifikacji dla uczenia się przez całe życie Eksperci bolońscy Biuro Uznawalności Wykształcenia i Wymiany Międzynarodowej (BUWiWM) Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej iustawicznej (KOWEZiU) Centralna Komisja Egzaminacyjna

14 Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich Uczenie się przez całe życie (ang. Lifelong Learning Programme; Instytut Badań Edukacyjnych, 2013). System opisu ma charakter porządkowy, Polska Rama Kwalifikacji składa się z ośmiu poziomów. Pierwsze 4 poziomy dotyczą wyłącznie edukacji ogólnej, poziom 5 dotyczyć może zarówno edukacji ogólnej, jak i kształcenia wyższego. Poziom 6, 7 i 8 wyłącznie kształcenia wyższego. Kwalifikacje opisane są w kategoriach umiejętności, wiedzy oraz postaw / kompetencji społecznych. Definicja kwalifikacji i ich ulokowanie w kompatybilnych do wszystkich krajów ramach pozwoli na ich łatwe rozpoznanie i uznanie. W ten sposób opisane umiejętności pracownika lub ucznia pozwolą na jego zatrudnienie bądź rekrutację do instytucji kształcenia (w przypadku systemu edukacji) w dowolnym kraju wspólnoty. W Polsce wdrożenie KRK powoduje m.in. zwiększenie autonomii uczelni wyższych w zakresie stosowania nazw kierunków studiów i tworzenia programów ramowych. Wprowadzona natomiast zostaje konieczność opisu programów nauczania zgodnie z zasadami KRK, w oparciu o efekty nauczenia. Metoda ta stosowana była w części uczelni, obecnie jest to standard. Definicja budowy programu w kontekście efektów jest przejrzysta zarówno dla osób oceniających profil absolwenta w kontekście zaliczonych przedmiotów, jak i dla samego studenta przy wyborze ścieżki nauczania. Bardzo ważnym elementem wdrożenia KRK jest stworzenie właściwego systemu walidacji kompetencji. Jest to szczególnie ważne w kontekście możliwości zdobywania niektórych kompetencji poza instytucją kształceniowa drogą samokształcenia. Badania przeprowadzone przez Instytut Badań Edukacyjnych w 2013 r. wskazują, że: System walidacji kompetencji jest niejednorodny, Oferta walidacji nie zaspokaja potrzeb rynku pracy, Wprowadzenie jasnego systemu walidacji zwiększy zainteresowanie kształceniem pozaformalnym, System walidacji wymaga określenie standardów jakościowych. Implikuje to konieczność realizacji działań pozwalających na sprawną, jednolitą pod katem jakościowym i dostosowana do specyfiki zawodu ocenę i certyfikację kwalifikacji zawodowych w Polsce. Analizując wprowadzenie KRK w Polsce zarówno do systemu kształcenia wyższego oraz ich wpływ na Life Long Learning i kształcenie zawodowe można określić następujące potencjalne najistotniejsze korzyści: Zwiększenie mobilności zawodowej i kształceniowej (przenaszalność kwalifikacji). Podniesienie poziomu spójności kwalifikacji. Zwiększenie transparencji systemu zdobywania i walidacji kwalifikacji a także zależności pomiędzy kwalifikacjami na różnych poziomach (zachęca do podejmowania wysiłku kształceniowego). Dostosowany do potrzeb rynku pracy. Wzmocnienie współpracy międzynarodowej w zakresie edukacji i runku pracy. 13

15 14 Systemem wspierającym mobilność edukacyjną jest działający w szkolnictwie wyższym w Polsce Europejski System Transferu i Akumulacji Punktów (ECTS, ang. European Credit Transfer and Accomulation System). System pozwala na uzyskiwanie punktów za pozytywne ukończenie przedmiotów ujętych w uczelnianych programach kształcenia. Punkty są akceptowane przez większość polskich i europejskich uczelni. Punkty są transferowane pomiędzy uczelniami. Pozwala to na studiowanie kilku kierunków, bez powtarzania przedmiotów lub na zdobycie tytułu zawodowego studiując na kilku uczelniach (np. z różnych krajów), układając własną ścieżkę edukacyjna. Każdy z przedmiotów uczelni realizującej program ECTS ma przypisana liczbę punktów zależną od czasu koniecznego na jego ukończenie, jeden punkt to około godzin pracy. Zaliczenie roku akademickiego wymaga w zależności od uczelni od 40 do 120 punktów, w większości krajów Unii Europejskiej jest to 60 pkt. ( godzin). Punkty ECTS stosować można niezależnie od sposobu kształcenia, na studiach stacjonarnych, niestacjonarnych także w wersji Distance Learning. Innym podobnym systemem jest ECVET (ang. European Credit System for Vocational Education and Training) Europejski System Transferu Osiągnięć w Kształceniu I Szkoleniu Zawodowym. System pozwala podobnie jak ECTS na zdobywaniu i transfer punktów pomiędzy instytucjami kształcenia zawodowego. Dedykowany kształceniu zawodowemu ECVET nie został jeszcze wdrożony w Polsce. Samokształcenie Element samoedukacji występuje obecnie niemal w każdym rodzaju kształcenia, w edukacji zdalnej wydaje się być szczególnie istotny. Brak bezpośredniego kontaktu pomiędzy uczniem i nauczycielem wymaga w pewnym stopniu od uczącego się samodzielnej pracy, gdzie mentor nauczyciel występując incydentalnie jest jedynie przewodnikiem po świecie wiedzy. W nauczaniu metodą Distance Learning nauczyciel odpowiada jedynie na pytania, jest doradcą, a program nauczania zawiera często instrukcje samokształceniowe, wskazania z zakresu technologii pracy umysłowej, wspomagające proces uczenia się. Pierwotnie rozwój samokształcenia był wynikiem słabej infrastruktury szkolnictwa. Jednostki nacechowane motywacją do samodoskonalenia nie miały ku temu warunków, co owocowało rozwojem sposobów samoedukacji. Innym motorem rozwoju samokształcenia był gwałtowny rozwój nauki, za którym nie zawsze nadążało szkolnictwo. Brak pełnej oferty szkoleniowej w szybko rozwijających się dyscyplinach naukowych zmuszał do samodzielnego sięgania po pożądaną wiedzę. Obecnie zdarzają się sytuacje, gdzie niektóre pola wiedzy nie znajdują odpowiednika w systemie edukacyjnym, głównym jednak powodem rozkwitu samokształcenia jest jednak bardzo szybkie tempo życia i duże obciążenie pracą zawodową, ograniczające czas na naukę trybem tradycyjnym. Nie znajdując czasu na regularne uczęszczanie do placówek oświatowych, ludzie poszukują nowych metod kształceniowych, przenosząc nauczanie do domów lub pracy. Problematyka samokształcenie wywodzi się głównie z oświaty dorosłych, choć istnieją również od lat aktywności samokształceniowe wśród młodzieży.

16 Analizując spostrzeżenia i próby określenia procesu samokształcenia, wymienić należy następujące cechy tego procesu: wysoki poziom motywacji osoby uczącej się, potrzeba określenia celu i planu działania, zdolność odbioru informacji, rozwijania umiejętności, umiejętność korzystania ze zdobytej wiedzy, obecność możliwego do naśladowania wzorca, bądź jego zastępnika, dynamiczność procesu. Próbując rozważyć wymienione wyżej cechy, zauważyć można, że większość z nich jest tożsama z tymi, które występują w tradycyjnym klasowym procesie kształcenia. Istotą różnicy wydaje się być nasilenie tych cech. Motywacja występująca w każdym procesie kształcenia jest niezwykle ważna w procesie samokształceniowym. Wysoki poziom motywacji jest motorem działania samouka, czynnikiem, który popycha go do podjęcia nauki (więcej o motywacji w rozdziale poświęconemu temu zagadnieniu). Czynnikiem łączącym się z motywami działania jest określenie celu, umiejętność opisania stanu, do którego dąży uczący się. Osoby uczące się całkowicie bądź w pewnym stopniu samodzielnie, często mają silniej sprecyzowane potrzeby kształceniowe i cele (uczenie się a niebycie nauczanym) aniżeli osoby kształcące się instytucjonalnie. Kolejnym czynnikiem charakteryzującym proces samokształceniowy jest potrzeba stworzenia planu działania. W przypadku kształcenia instytucjonalnego tworzenie planu nauczania realizowane jest przez placówkę oświatową, co w przypadku kształcenia indywidualnego wykonane musi być zazwyczaj przez uczącego się. Tak dzieje się w kształceniu nieformalnym. Zdolność odbioru informacji lub zdobywania umiejętności jak i korzystanie ze zdobytej wiedzy jest cechą każdego procesu uczenia się, różnicą jest to, że w przypadku samouctwa sposób wykorzystania zdobytej wiedzy odkryty musi być przez uczącego się samodzielnie, podczas gdy w kształceniu tradycyjnym jest to wyjaśnione. Istotnym czynnikiem procesu uczenia się jest naśladowanie wzorów, dążenie do ideałów. W procesie samokształceniowym posiadanie wzorca jest szczególnie istotne. Kształcenie instytucjonalne, bezpośredni, częsty kontakt z nauczycielem daje możliwość obserwacji i naśladowania postaw, zainteresowań, sposobu komunikacji, toku myślenia, wnioskowania, analizy problemów i syntezowania informacji. Nauczyciel zdobywający autorytet wśród swoich uczniów, stać się może mistrzem, wzorem, do którego dąży uczeń. W przypadku ograniczonego kontaktu bądź samouctwa pozbawionego tego kontaktu w ogóle, odnalezienie takiego wzorca jest trudne. Stosowane są wówczas zastępniki, którymi może być np. podręcznik lub książka. Proces samokształcenia jest dynamiczny, gdzie zmiany dotyczą uczącego się, jego postaw, poziomu wiedzy i sposobu działania. W trakcie samokształcenia, zdobywania wiedzy uczący zmienienia się, dążąc stopniowo do postawy refleksyjno-badawczej dającej pełne dojrzałe spojrzenie na podjętą problematykę kształceniową. 15

17 16 Kształcenie może być całkowicie samodzielne lub też częściowo kierowane. Rzadko zdarza się, że uczący zdobywa wiedzę całkowicie samodzielnie nie odbierając, bądź nie realizując komunikatów dydaktycznych. Zazwyczaj samokształcenie jest kierowane lub wspomagane. W przypadku samokształcenia kierowanego wyróżnić można kierowane pośrednio lub bezpośrednio. W kształceniu kierowanym pośrednio komunikaty, wskazówki dydaktyczne realizowane są zazwyczaj za pośrednictwem podręczników, bądź innych mediów. Kształcenie kierowane bezpośrednio polega na korzystaniu przez uczącego się ze wskazówek przekazywanych wprost od nauczyciela podczas kontaktów z nim (Matulka Z., 1983). Techniki samokształceniowe są niemal identyczne z ogólnymi technikami i metodami uczenia się. Różnica polega na tym, że ich dobór leży po stronie uczącego się, a nie nauczyciela. Główne metody i techniki zwiększające efektywność samokształcenia to: Diagram 1. Główne metody i techniki zwiększające efektywność samokształcenia: Źródło: Opracowanie własne na podstawie (Kaczor S., 1977). Do wymienionych wyżej dodać można: sprawne wyszukiwanie informacji w Internecie i bazach danych oraz racjonalne korzystanie ze środków masowego przekazu. W procesie samokształceniowym uczący się zazwyczaj sam określa potrzebne mu źródła wiedzy. Ich dobór wiąże się z tematyką kształcenia oraz dostępnością. Do najczęściej wykorzystywanych źródeł informacji należą: książki, czasopisma, Internet, telewizja, radio, filmy oraz różnego rodzaju spotkania, kursy dyskusje i odczyty, a także turystyka i podróże. Rola każdego wymienionego wyżej sposobu pozyskiwania informacji jest nieco inna, a ucząc się korzystają zazwyczaj z wielu z nich tak, że ich wpływ na kształcenie ma charakter komplementarny. Dostępność tych źródeł jest dość duża, problem stanowić może ich dobór i sposób wykorzystania.

18 Podsumowując: samokształcenie to nierozerwalna część edukacji permanentnej. Towarzyszy w większym lub mniejszym stopniu każdemu procesowi uczenia się. Jest dominującą formą edukacji nieformalnej. Analizując jednak proces uczenia się po zakończeniu kształcenia w formach szkolnych, w dojrzałym okresie życia, rozpatrując go jako całościowy proces edukacji przez całe życie (w formach nieformalnych, ale i pozaformalnych), wybór ścieżki rozwoju, dobór kursów i motywacja towarzysząca podejmowaniu nowych wyzwań edukacyjnych charakterystyczna jest właśnie dla procesu samokształcenia. W tym świetle samokształcenia jest warunkiem skutecznego rozwoju człowieka. Kształcenie modułowe Współczesne metody edukacji ustawicznej opierają się o system kształcenia modułowego. Metoda ta jest szczególnie często stosowana w kształceniu zawodowym. W celu ich przybliżenia, wskazując jednocześnie na jej zalety, poniżej przedstawiony został inwentarz cech tego rodzaju kształcenia. Do najważniejszych z nich należą: Treści kształcenia przygotowywane są w kontekście przyszłych zadań zawodowych, w wyniku analizy treści pracy i zadań. Treści zorganizowane są w jednostki moduły. Moduły odpowiadają umiejętnościom i wiedzy potrzebnym do realizacji konkretnych zadań. Moduły dają możliwość kompilowania różnych ścieżek edukacyjnych. Materiały kształceniowe odgrywają kluczową rolę w procesie kształcenia. Dobór zadań i ćwiczeń nawiązuje do realnych czynności zawodowych uczącego się. Zajęcia teoretyczna są powiązane ściśle z ćwiczeniami praktycznymi. Treści kursów często maja charakter interdyscyplinarny. Ważnym elementem uczenia się jest samokształcenie. Często występuje proces integracji szkolnych i pozaszkolnych form kształcenia. Proces kształcenia i tworzenia treści mają charakter dynamiczny, elastycznych działań dających możliwości dostosowania do potrzeb lokalnego rynku. Nauczanie charakteryzuje łatwość mierzalności efektów kształcenia, określenia wymagań kompetencyjnych i kryteriów zaliczenia dla poszczególnych modułów. Wysoka indywidualność kształcenia. Struktura organizacyjna jednostki realizującej kształcenie modułowe zbliżona jest do struktur występujących w gospodarce (opracowanie własne na podstawie: Symela K., 2005). Wszystkie wymienione powyżej cechy kształcenia modułowego rzadko występują jednocześnie. Nie zawsze możliwa jest realizacja wszystkich wskazań i wykorzystania wszystkich możliwości. Stworzony powyżej inwentarz określa raczej sytuację idealną i jest opisem potencjału tej metody kształcenia. Współcześnie często możemy spotkać się z przekonaniem, wedle którego funkcję edukacji można sprowadzić do wyposażenia człowieka przyszłego pracownika w kwalifikacje 17

19 18 umożliwiające szybkie przystosowanie się do zmian i nowych potrzeb zatrudnieniowych. Takie myślenia jest pochodną uznania za główne zadanie społeczne intensyfikację wzrostu gospodarczego (Łaszczyk J., 2009). Kształcenie modułowe idealnie realizuje zamysł szybkiego precyzyjnego przekazania wiedzy celem dostosowania pracownika do nowych zadań zawodowych. Kształcenie modułowe wykorzystywane jest często w szkoleniach uzupełniających w wielu instytucjach. Dzieje się tak ze względu na możliwość dopasowania treści i cyklu edukacyjnego do aktualnych potrzeb uczestnika. Dostarczając tylko niezbędne treści realizując wykorzystywany w zarządzaniu postulat just enough szkolenie może być relatywnie tanie. Nie zabiera zbyt wiele czasu, pozwala na kompilowanie różnych szkoleń z dostępnych modułów kształceniowych (wykorzystanie tego samego modułu, tych samych materiałów w kilku szkoleniach, adresowanych do różnych uczestników). Pracownicy instytucji uczą się dokładnie tego i tylko tego, czego potrzebują, aby sprawnie realizować zadania w pracy. Tego rodzaju szkolenia często towarzyszą wdrożeniu nowych produktów bądź zmianom organizacyjnym w instytucji. Większość dominujących na rynku szkoleń jest realizowanych właśnie w oparciu o system modułów. Budowa kursów e-learningowych w większości opiera się o wskazania sformułowane dla tworzenia kształcenia modułowego. Poniżej w tabeli zestawione są najważniejsze różnice pomiędzy kształceniem tradycyjnym a przedmiotowym. Tabela 1. Kształcenie przedmiotowe a kształcenie modułowe Kształcenie przedmiotowe Dominująca rola aktywności nauczyciela Kształcenie modułowe Wysoka samodzielność uczącego się -samokształcenie. Większa cześć nauczania opiera się na przyswajaniu wiedzy Tok kształcenia opiera się przeważnie na procesie dedukcji. Nie wymaga dodatkowych założeń. Silnie widocznypodział pomiędzy częścią teoretycznąazadaniami praktycznymi. Większa cześć nauczania opiera się na zdobywaniu umiejętności niezbędnych dorozwiązywania zadań. Proces częściej opiera sięoindukcje. Rozwiązanie konkretnego problemu prowadzi do poznania założeń teoretycznych zagadnienia. Silnezwiązanie teorii z praktyką Źródło: Opracowanie własne. Wskazany powyżej katalog różnic nie jest wyczerpujący, ujęte zostały w nim różnice najistotniejsze z punktu widzenia wyboru formy nauczania.

20 19 Rozdział II Rozwój Distance Learning możliwości techniczne i potrzeba nowych form nauczania Motorem napędzających powstanie e-learningu była konieczność wprowadzenia nowych form kształcenia odpowiadających na powstałe w wyniku zmian cywilizacyjnych potrzeby oraz możliwości będące wynikiem gwałtownego rozwoju technicznego. Warunkiem pełnego wykorzystanie tej nowej formy nauczania były możliwości techniczne leżące zarówno po stronie dostawcy szkoleń, jak i odbiorcy. Wymagania zależne były od modelu kształcenia i narzędzi do niego wykorzystywanych. Początkowe formy e-learningu konstruowane były w sposób umożliwiający naukę nawet tym osobom, które nie dysponowały wydajnym komputerem i szerokopasmowym dostępem do internetu. Forma tego rodzaju kształcenia, uboga w multimedia, skoncentrowana głównie na tekstowej formie przekazu i statycznym obrazie, nie dawała efektywności równej dzisiejszemu e-learningowi. Strategia taka była warunkowana głównie przez słabą infrastrukturę techniczną i słabe usprzętowienie klientów kształcenia. Obecna dostępność komputerów i urządzeń typu tablet czy smartfon jest o wiele większa. Infrastruktura telekomunikacyjna jest dobra. Większość osób dysponuje dostępem do internetu. Duża część korzysta z usług mobilnych i dostępu szerokopasmowego. W okresie ilość subskrypcji do internetu mobilnego na świecie rosła o 45% każdego roku. W roku 2011 już 1.8 miliarda gospodarstw domowych na świecie miała dostęp do internetu (w roku 2006 tylko co piąte gospodarstwo; ITU Measuring the Information, 2011). W Polsce w 2010 r. w 69% gospodarstw domowych był komputer, 63% korzystało z dostępu do sieci (Szymanek V., 2012). Średnia przepustowość łącza w Europie to 9 Mb/s, w Polsce 4 Mb/s. (ITU Measuring the Information Society, 2011). 57% gospodarstw domowych korzystało z dostępu szerokopasmowego, 18% przez telefon komórkowy (Szymanek V., 2012). Zarówno w Polsce, jak i na świecie dostępność oraz jakość teleinformatyki rosną szybko. Coraz częściej wybieramy internet i telefon komórkowy niż telefon stacjonarny. Od 2003 r. do 2011 r. liczba subskrypcji telefonii stacjonarnej w rodzinach spadła o 30%, podczas gdy dostępność internetu wzrosła o ponad 30% (Czapiński J., 2012). Dostępność internetu jest zróżnicowana w zależności rodzaju gospodarstwa domowego. Największa dostępność sieci występuje wśród gospodarstw wielorodzinnych prawie 80% oraz małżeństw mających dzieci ponad 80%.Najniższa dostępność sieci w Polsce jest wśród rodzin bezdzietnych 48% oraz gospodarstw jednoosobowych zaledwie 25% populacji (Czerniawska D., 2012) Mówiąc o dostępności do internetu należy pamiętać, że nie jest to jednoznaczne z jego wykorzystaniem. Nie każdy mający dostęp do sieci korzysta a jej dobrodziejstw. Analiza wykorzystania sieci wskazuje na spore zróżnicowanie. Liczna osób korzystających z internetu jest zróżnicowana w poszczególnych grupach społecznych. Największa grupa użytkowników sieci to uczniowie i studenci ponad 97% pry-