Słowa kluczowe: wodociągi zbiorowe kanalizacja zbiorcza oczyszczalnie ścieków składowiska odpadów

Transkrypt

1 FINANSOWANIE URZĄDZEŃ I OBIEKTÓW OCHRONY ŚRODOWISKA I GOSPODARKI WODNEJ NA DOLNOŚLĄSKIEJ WSI (WYBRANE PROBLEMY) EQUIPMENT AND FACILITIES FINANCING OF ENVIRONMENTAL PROTECTION AND WATER MANAGEMENT IN RURAL AREAS OF THE DOLNOŚLĄSKIE PROVINCE (SOME PROBLEMS) Joanna Szymańska Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu joanna.szymanska@ue.wroc.pl Słowa kluczowe: wodociągi zbiorowe kanalizacja zbiorcza oczyszczalnie ścieków składowiska odpadów Keywords: collective water supply sewerage collective sewage treatment plants landfill JEL classification: Q 560, O 180 Abstract: The paper is dedicated to analysis of charges in the structure of financing technical infrastructure to protect natural environment in Dolnośląskie province between Special attention was paid to the new possibilities of financing technical infrastructure to protect natural environment i.e. money from Structural Funds and Cohesion Funds. The paper emphases the very good use of the enlisted possibilities of financing technical infrastructure on the rural areas of Dolnośląskie province. Wstęp System finansowania ochrony środowiska w Polsce stanowi integralną część systemu finansowego państwa (Bartniczak & Ptak, 2009; Poskrobko & Poskrobko, 2012). Jest to zespół instytucji, instrumentów ekonomicznych, zasad oraz przepisów określających sposoby i tryb gromadzenia oraz przeznaczania zasobów pieniężnych na przedsięwzięcia proekologiczne. Środki finansowe na realizację przedsięwzięć służących ochronie środowiska mogą pochodzić ze źródeł publicznych, prywatnych oraz zagranicznych. (Poskrobko & Poskrobko, 2012). Możliwość wsparcia zewnętrznego w analizowanym zakresie, w tym środki pochodzące z Unii Europejskiej, A. Kożuch wymienia wśród czynników rozwoju lokalnego, w ramach czynników ekonomicznych, które wraz z czynnikami społecznymi, technicznymi i technologicznymi oraz ekologicznymi decydują o tym rozwoju (Kożuch, 2008). 189

2 Zagrożeniem dla spełnienia ekologicznego wymiaru rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich może się także okazać, jak zauważa A. Olszańska: rosnąca skala produkcji wposzczególnych gospodarstwach. (Olszańska, 2014). W tym kontekście należy podkreślić rolę, jaką ma do spełnienia rolnictwo ekologiczne. W szerokim aspekcie te problemy omawia w literaturze przedmiotu m. in. A. Kowalska (Kowalska, 2014). Należy się zgodzić z I. Kociszewską, że rozwój infrastruktury technicznej na wsi jest podstawową przesłanką zrównoważonego rozwoju wsi (Kociszewska, 2007). A. Piwowar stwierdza, że: Zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich jest fundamentem zrównoważonego rozwoju agrobiznesu (Piwowar, 2014). Jednocześnie warto zwrócić uwagę na prace szeroko analizujące problematykę zrównoważonego rozwoju, których autorami są: Borys, Fiedor, Wilkin, Zegar (Borys, 2005; Fiedor & Kociszewski, 2010; Wilkin, 2004; Zegar, 2010). Celem opracowania jest próba analizy struktury wykorzystania środków finansowych w oparciu o źródła ich pochodzenia wydatkowanych na finansowanie wybranych inwestycji infrastruktury technicznej służącej ochronie środowiska i gospodarce wodnej na dolnośląskiej wsi. Horyzont czasowy badań obejmuje lata Metody i źródła danych W opracowaniu posłużono się metodą analizy danych z wykorzystaniem statystyki powszechnej. Do przygotowania artykułu wykorzystano wybrane pozycje z literatury przedmiotu, specjalistyczne opracowania oraz dane statystyki powszechnej, zamieszczane w rocznikach pt. Ochrona środowiska. 2. Struktura nakładów inwestycyjnych Stosunkowo najwięcej nakładów inwestycyjnych na tworzenie, ulepszanie lub rozbudowę urządzeń i obiektów ochrony środowiska i gospodarki wodnej na dolnośląskiej wsi w latach zostało przeznaczonych na rozwój zbiorczej sieci kanalizacyjnej (średnio rocznie 59,4%). Relatywnie duży udział w całości tych nakładów miało także finansowanie rozwoju zbiorczej sieci wodociągowej (odpowiednio 24,7%), a już mniejszy oczyszczalni ścieków bytowych (13,8%, z tego gros środków przeznaczano na finansowanie rozwoju zbiorczych oczyszczalni ścieków). Na finansowanie inwestycji z zakresu składowisk odpadów wykorzystano natomiast relatywnie najmniej analizowanych nakładów finansowych (średnio 2,1% ogółu) rys. 1. Rozwój zbiorowej sieci wodociągowej był finansowany, w większości badanych lat, w największym stopniu ze środków samorządów gmin (średnio rocznie połowa ogółu tych nakładów). Pod koniec 2013 r. z tego źródła pochodziło 37,2% ogółu analizowanych nakładów. Umacniało się znaczenie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, zwłaszcza w latach (udział od 20,4% do 40,7%) rys

3 RYS. 1: Nakłady inwestycyjne na wybrane urządzenia i obiekty ochrony środowiska i gospodarki wodnej na dolnośląskiej wsi w latach wg kierunków inwestowania (tys. zł) RYS. 2: Struktura nakładów inwestycyjnych na wodociągi zbiorowe na dolnośląskiej wsi w latach wg źródeł finansowania (tys. zł) (tys. zł) Inne Fundusze strukturalne UE Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej Mieszkańcy wsi Samorządy gmin Budżet państwa r.* 2006r. 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. Uwaga: 2005r.* - nakłady inwestycyjne ze środków funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej (SAPARD 1749,4 tys. zł, pozostałe programy 111,8 tys. zł) We wcześniejszym badanym okresie ich udział był zdecydowanie niższy (np. w 2005 r. całkowite wsparcie tych inwestycji ze środków Unii Europejskiej stanowiło 12,17% wobec 40,7% w 2010 r.). Wzrósł udział środków wydatkowanych na rozwój zbiorowej 191

4 sieci wodociągowej przez mieszkańców dolnośląskiej wsi (do 13,2% w 2013 r., wobec 3,5% w 2005 r.). Zmniejszyło się natomiast znaczenie środków pochodzących z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (w 2013 r. stanowiły one 12,4%, podczas gdy np. w 2005 r. 30%). Niemniej, te fundusze były bardzo ważnym trzecim źródłem finansowania analizowanych inwestycji na dolnośląskiej wsi. W finansowaniu inwestycji służących dalszemu skanalizowaniu sieciowemu dolnośląskiej wsi największy udział miały w większości badanych lat środki pochodzące z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej (pod koniec 2013 r. 34,8%) rys. 3. We wcześniejszym okresie (np. w latach ) większe znaczenie posiadały natomiast środki wydatkowane na ten cel z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (np. w 2007 r. stanowiły one 36,4% ogółu tego typu wydatków). Stosunkowo dużo tych środków było także przeznaczanych przez samorządy gmin (np. 32,3% ogółu w 2013 r.). RYS. 3: Struktura nakładów inwestycyjnych na kanalizację zbiorczą na dolnośląskiej wsi w latach wg źródeł finansowania (tys. zł) (tys. zł) Inne Fundusze strukturalne UE Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej Mieszkańcy wsi Samorządy gmin Budżet państwa r.* 2006r. 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. Uwaga: 2005r.* - nakłady inwestycyjne ze środków funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej (SAPARD 6778 tys. zł, pozostałe programy 4421,8 tys. zł) Wzrostowa tendencja w tym zakresie utrzymuje się od czasu przystąpienia Polski do struktur Unii Europejskiej i wynika z przyjętych priorytetów rozwoju obszarów wiejskich (Ocena Średniookresowa 2010; Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa 2005; Tarnowska, 2013). Niewiele mniejszy był udział funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (średnio rocznie w latach stanowiły one 192

5 31,7% ogółu wydatkowanych na ten cel środków). Zdecydowanie mniejszą rolę pełniły inne źródła finansowania tych inwestycji (5,1% średnio rocznego udziału w całości analizowanych wydatków) oraz mieszkańcy wsi (odpowiednio 2,3%), zaś najmniejszą budżet państwa (0,4%). Największy średni roczny udział w finansowaniu inwestycji związanych z rozwojem zbiorowego oczyszczania ścieków bytowych na dolnośląskiej wsi miały środki z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (odpowiednio 38%), duży fundusze strukturalne Unii Europejskiej (31,6%) rys. 4. Już mniej środków wydatkowały na ten cel samorządy gmin (22,8% ogółu), jeszcze mniej pochodziło ich z innych źródeł (średnio 6,1%) oraz z budżetu państwa (odpowiednio 0,7%), zaś najmniej od mieszkańców wsi (mniej niż 0,1%). RYS. 4: Struktura nakładów inwestycyjnych na zbiorcze oczyszczalnie ścieków na dolnośląskiej wsi w latach wg źródeł finansowania (tys. zł) (tys. zł) Inne Fundusze strukturalne UE Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej Mieszkańcy wsi Samorządy gmin Budżet państwa r.* 2006r. 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. Uwaga: 2005r.* - nakłady inwestycyjne ze środków funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej (SAPARD nie korzystano, pozostałe programy 2254,3 tys. zł) W finansowaniu rozwoju indywidualnych wiejskich oczyszczalni ścieków największy udział, w wydatkach ogółem na ten cel, miały te, które pochodziły od mieszkańców wsi (średnio rocznie w latach ,1%) rys. 5. Taka sytuacja utrzymuje się na badanym obszarze od połowy lat Znaczące były też wydatki na ten cel ze strony samorządów gmin (odpowiednio 27,9% ogółu analizowanych). Mniej nakładów inwestycyjnych na rozwój indywidualnych wiejskich oczyszczalni ścieków na 193

6 dolnośląskiej wsi pochodziło natomiast z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej (9,7%), z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (9,2%) oraz z innych źródeł (1,1%). RYS. 5: Struktura nakładów inwestycyjnych na indywidualne wiejskie oczyszczalnie ścieków na dolnośląskiej wsi w latach wg źródeł finansowania (tys. zł) (tys. zł) Inne Fundusze strukturalne UE Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej Mieszkańcy wsi Samorządy gmin Budżet państwa r.* 2006r. 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. Uwaga: 2005r.* - nakłady inwestycyjne ze środków funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej (SAPARD nie korzystano, pozostałe programy nie korzystano) Poprawa gospodarki odpadami komunalnymi na dolnośląskiej wsi w latach była możliwa zwłaszcza dzięki zaangażowaniu środków finansowych pochodzących od samorządów gmin (średnio rocznie 35,3%), z funduszy strukturalnych Unii Europejskiej (odpowiednio 45,4% ogółu wydatkowanych na ten cel) oraz z funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej (16,5%, a np. w 2011 r. aż 35,2%) rys

7 RYS. 6: Struktura nakładów inwestycyjnych na składowiska odpadów na dolnośląskiej wsi w latach wg źródeł finansowania (tys. zł) (tys. zł) Inne Fundusze strukturalne UE Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej Mieszkańcy wsi Samorządy gmin Budżet państwa r.* 2006r. 2007r. 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 2012r. 2013r. Uwaga: 2005r.* - nakłady inwestycyjne ze środków funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej (SAPARD 198 tys. zł, pozostałe programy nie korzystano) Zdecydowanie mniejsze znaczenie w tym zakresie miały środki pochodzące z innych źródeł (średnio rocznie 3,9% ogółu) oraz wydatkowane przez budżet państwa (tylko w 2008 r. i w 2011 r.). Żadnych nakładów finansowych na rozwój składowisk odpadów na dolnośląskiej wsi w latach nie ponieśli natomiast ich mieszkańcy. 3. Dyskusja Większość łącznych nakładów inwestycyjnych na tworzenie, ulepszanie lub rozbudowę urządzeń i obiektów służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej na dolnośląskiej wsi, średnio w każdym z analizowanych lat ( ), była przeznaczana na inwestycje z zakresu ochrony środowiska (¾ ich ogółu). Taka sytuacja utrzymuje się na badanym terenie od 2000 r. i wynika z przyjętych priorytetów odnośnie rozwoju obszarów wiejskich z konieczności poprawy stanu sanitarnego na obszarach wiejskich (Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa 2005; Ocena Średniookresowa 2010). W ogólnej strukturze rozdysponowania analizowanych nakładów największy udział miały te, które były przeznaczane na rozwój zbiorczej sieci kanalizacyjnej na dolnośląskiej wsi. Taki podział tych środków finansowych uzasadniała utrzymująca się 195

8 także w badanym rejonie niekorzystna dysproporcja między długością zbiorczej sieci kanalizacyjnej, a długością zbiorczej sieci wodociągowej. Niedorozwój gospodarki wodno-ściekowej uznaje się za jedną z poważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku i ogółem w Polsce. W 2005 r. wskazana relacja kształtowała się, jak: 3,57 do 1 (przeciętnie na polskiej wsi była mniej korzystna jak: 5,18 do 1). Pod koniec 2013 r., dysproporcja między długością zbiorczej sieci kanalizacyjnej, a długością zbiorczej sieci wodociągowej na dolnośląskiej wsi uległa odczuwalnemu złagodzeniu i układała się już, jak: 2,13 do 1 (poprawiła się także przeciętnie na polskiej wsi 2,93 do 1). Było to możliwe dzięki zaangażowaniu stosunkowo znacznych środków finansowych, zwłaszcza napływających z Unii Europejskiej (Ocena Średniookresowa 2010; Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa 2005; Tarnowska, 2013). W okresie przyjętym do badań (lata ), łączne nakłady inwestycyjne przeznaczane na finansowanie tworzenia, ulepszania lub rozbudowy infrastruktury sanitarnej służącej ochronie środowiska i gospodarce wodnej zwiększyły się na dolnośląskiej wsi o 75,3% (do 225,1 mln zł). Stosunkowo najbardziej dynamiczny ich wzrost można zaobserwować od 2005 r. do 2011 r. (3,1-krotny, do 399 mln zł, kiedy poniesiono ich najwięcej). W tym okresie zwiększyły się nakłady inwestycyjne na: wodociągi zbiorowe (1,7-krotnie, do 62,9 mln zł), kanalizację zbiorczą (3,3-krotnie, do 240,3 mln zł), oczyszczalnie ścieków zbiorcze (4,8-krotnie, do 77,7 mln zł), indywidualne wiejskie oczyszczalnie ścieków (4,8-krotnie, do 3,4 mln zł) oraz na składowiska odpadów (29,5-krotnie, do 14,7 mln zł). Przyczyniło się to do uzyskania wymiernych korzyści w zakresie poprawy gospodarki wodno-ściekowej. Efektem tego był w 2013 r. w porównaniu do roku 2005 wzrost: długości zbiorczych sieci wodociągowej (o 17,2%, do 11677,3 km) i kanalizacyjnej (prawie 2-krotnie, do 5489,4 km), ilości obiektów zarówno zbiorowego, jak i indywidualnego oczyszczania ścieków (odpowiednio: prawie o ⅓, do 182 obiektów i około 2-krotnie, do 6232 obiektów). W analizowanym okresie finansowanie inwestycji infrastruktury technicznej służącej ochronie środowiska i gospodarce wodnej na dolnośląskiej wsi odbywało się ze zdywesryfikowanych źródeł krajowych i zagranicznych, podobnie jak ogółem w kraju (Program Rozwoju Obszarów Wiejskich (dalej: PROW) , PROW ). Rok 2005 był ostatnim okresem, w którym korzystano jeszcze ze środków funduszy przedakcesyjnych Unii Europejskiej (SAPARD i pozostałych) a zarazem pierwszym, w którym rozpoczęto wykorzystywać środki funduszy strukturalnych UE, oprócz źródeł krajowych i innych zagranicznych. W latach na rozwój obszarów wiejskich w Polsce udzielane było wsparcie Unii Europejskiej za pośrednictwem programów: przedakcesyjnych (ISPA, Phare, SAPARD), unijnych i z innych źródeł. W kolejnym okresie programowania rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich (lata ) znaczącą rolę w finansowaniu poprawy stanu środowiska naturalnego pełniły środki z funduszy strukturalnych, natomiast na obszarach wiejskich przede wszystkim środki z Europejskiego Funduszu Rolniczego Rozwoju Obszarów Wiejskich. Bardzo ważne znaczenie miały nadal fundusze 196

9 ekologiczne (narodowy i wojewódzkie) oraz EkoFundusz i Bank Ochrony Środowiska, których środki były niezbędne do zapewnienia udziału własnego w inwestycjach finansowanych z funduszy strukturalnych. Zakończenie Pomimo ponoszonych coraz wyższych nakładów inwestycyjnych na tworzenie, ulepszanie lub rozbudowę urządzeń i obiektów służących ochronie środowiska i gospodarce wodnej na dolnośląskiej wsi w przyjętym do badań okresie (lata ), poziom rozwoju infrastruktury sanitarnej (sieć wodno-kanalizacyjna, obiekty oczyszczające ścieki bytowe, składowiska odpadów), na badanym terenie, uznaje się za jeszcze niezadowalający. Nadal istnieją, w analizowanym zakresie, dysproporcje między obszarami miejskimi, a wiejskimi. Stanowi to jedną z poważniejszych barier rozwoju obszarów wiejskich na Dolnym Śląsku i ogółem w Polsce. Taka sytuacja nie zapewnia też odpowiedniej jakości życia mieszkańcom tych terenów i wymaga pilnej poprawy. Bardzo ważne jest to, że rozwiązywanie tych problemów stanowi jeden z priorytetów dalszego rozwoju wsi i obszarów wiejskich w Polsce. W PROW przyjęto, że elementem wsparcia rozwoju lokalnego ma być realizacja działania określanego jako: Usługi i odnowa na obszarach wiejskich. Przewidziano w tym zakresie wsparcie finansowe, w kwocie ok. 1 mld euro. Pozwoli to, jak się szacuje, zrealizować ok. 2,7 tys. operacji. W ramach podstawowych usług i odnowy na obszarach wiejskich, będzie wspierany rozwój infrastruktury związanej z gospodarką wodno-ściekową. Tego typu działania winny się przyczynić zarówno do poprawy warunków życia i rozwoju gospodarczego, jak i do ochrony środowiska na obszarach wiejskich. Spis literatury: Bartniczak, B., Ptak, M. (2009). Finanse ochrony środowiska. Wybrane problemy. Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Borys, T. i in. (2005). Wskaźniki zrównoważonego rozwoju. Warszawa-Białystok, Wyd. Ekonomia i Środowisko. Fiedor, B., Kociszewski, K. (red.). (2010). Ekonomia rozwoju. Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Kociszewska, I., (2007). Niektóre społeczne uwarunkowania zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. A. Graczyk (red.). Teoria i praktyka zrównoważonego rozwoju. Białystok Wrocław, Wyd. EkoPress. Kowalska, A., (2014). Rolnictwo ekologiczne. Urban S. (red.). Agrobiznes i biobiznes. Teoria i praktyka. Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. 197

10 Kożuch, A., (2008). Źródła finansowania rozwoju lokalnego. P. Mickiewicz, W. Gotkiewicz (red.). Zrównoważony rozwój lokalny. Unijne instrumenty wsparcia rolnictwa i obszarów wiejskich w latach Szczecin, Wyd. Akademii Rolniczej w Szczecinie, 72. Ocena Średniookresowa Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (za okres ), (2010). Warszawa. Ekspertyza wykonana przez konsorcjum Agrotec Polska Sp. z o. o., Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Instytut Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa na zamówienie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Olszańska, A., (2014). Perspektywy rozwoju produkcji bydła rzeźnego w Polsce po 1990 roku. A. Olszańska (red.). Agrobiznes w teorii i w praktyce. Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Piwowar, A., (2014). Tendencje do zmian w agrobiznesie i czynniki je warunkujące. S. Urban (red.). Agrobiznes i biobiznes. Teoria i praktyka. Wrocław, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Poskrobko, B., Poskrobko, T., (2012). Zarządzanie środowiskiem w Polsce. Warszawa, Wyd. Polskie Wydawnictwo Naukowe. Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata (z elementami prognozy do roku 2020). (2005). Warszawa, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Tarnowska, A., (2013). Changes in the housing stock and their equipment in rural areas. Hradec Economic Days Economic Development and Managment of Regions, University of Hradec Kralove, t. III, Wilkin, J., (2004). Dlaczego potrzebujemy długookresowej strategii zintegrowanego rozwoju wsi i rolnictwa w Polsce. Wieś i Rolnictwo, nr 2. Zegar, J. S., (2010). Ekonomika rolnictwa versus ekonomia agrarna. [W:] Sokołowska, S., Bisaga, A. (red.). Wieś i rolnictwo w procesie zmian. Rolnictwo w nowym otoczeniu rynkowym i instytucjonalnym. Opole, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego. 198